Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001
F
ÓLKI kann stundum að þykja
göngulag mitt skrýtið en þá er
það vegna þess að ég er að
reyna að forðast að stíga á
hellumót í gangstéttinni. Oftast
er mér alveg sama en stundum
stend ég mig að því að hafa
gengið langa leið án þess að
hafa stigið á ein einustu hellumót. Þetta tekst
með réttri hrynjandi í skrefunum: Eitt langt
tvö stutt, eitt langt tvö stutt ... baa babb
babb, baa babb babb, baa babb babb.... Þetta
eru hnígandi þríliðir. Svona getur takturinn
orðið þegar vel gengur en minnsta truflun
getur sett mann út af laginu. Það hleypur
kannski hundur í veg fyrir mann eða barn.
Kannski hætta hellurnar og eitthvað annað
tekur við, minni hellur, of litlar fyrir skó
númer 45, slétt og tilbreytingarlaust malbik,
gras eða möl – hún er langverst. Þá ann-
aðhvort breytist takturinn eða hugurinn reik-
ar í aðra átt. Róin sem rúðustrikað landslag
hellnanna og taktfast göngulagið hafði fært á
hugann víkur fyrir slitróttum hugsunum og
öngþveiti sem skapast af lífi í borg.
Merkingarbært labb
Michel de Certeau, sem var franskur
félagsfræðingur, hélt því fram að labb sem
þetta, labb í borg, hefði merkingu, að labb í
borg væri merkingarbær athöfn rétt eins og
að skrifa og tala eru merkingarbærar athafn-
ir. Hugmyndin er í sjálfu sér einföld og skýr.
Þegar við göngum um borg tökum við þátt í
menningarlegri og sögulegri samræðu. Borg-
in er full af sögu sem við lesum með fótunum,
ef svo má segja, götur og hús mynda texta
sem segir frá athafna- og hugmyndalífi fólks-
ins sem reisti þau, og þau segja okkur frá
fólkinu sem gekk göturnar og bjó í húsunum.
Við þennan texta er sífellt verið að bæta,
gömul hús eru rifin og ný bætast við, og fólk-
ið breytir um takt í kjölfarið. De Certeau
segir að göngumaðurinn upplifi borgina á
persónulegan hátt og brjóti þannig upp þá
„auðlæsilegu reglu“ sem skipuleggjendur
hafa léð henni. Gangan gerir borgina að
margræðari stað á svipaðan hátt og svefninn
flækir vökuna. Borgarráfið skapar sinn eigin
texta. Það hefur sinn eigin stíl sem markast
af ýmiss konar hliðarsporum, beygjum og
stærri krókum sem göngumaðurinn tekur á
sig. De Certeau talar um retórík í þessu
sambandi, hliðarspor og krókar eru eins kon-
ar mælskubrögð. Hver og einn semur sína
slóð og úr henni má lesa einstaklingsbundna
upplifun á því að vera í heiminum, að lifa í
borg. Merking textans er því ætíð persónu-
bundin. Í Ódysseifi las Joyce til að mynda
ákveðna merkingu í ráf Blooms um götur
Dyflinnar sem varð síðan nokkurs konar
frummynd að veruhætti nútímamannsins.
Joyce setti raunar upp merkingargrind sem
sýnir táknræna skírskotun áfangastaða
Blooms á göngu hans. Götuheiti og önnur
kennileiti borgarinnar mynda þennan merk-
ingarramma hjá de Certeau. Þau hafa ef til
vill tapað upphaflegri merkingu sinni en þau
bera táknræna skírskotun í huga hvers og
eins okkar, við tengjum þær minningu eða
uppákomu og sveigjum jafnvel af leið til þess
að fara þær eða forðast. Hver gönguferð er
þannig merkingarbær atburður, sem er ávallt
nýr. Allt atferli fólks, allar hversdagslegar
gjörðir þess mynda með þessum hætti texta
sem er alltaf nýr, segir de Certeau. Þegar
matur er eldaður er tekið þátt í menning-
arlegri samræðu, einnig þegar keypt er inn
eða eigum raðað inn í íbúð. Fólk er þannig
alltaf að bregðast við umhverfi sínu á merk-
ingarfullan og skapandi hátt, það er að taka
afstöðu, veita samfélaginu og skipan þess
mótspyrnu eða svörun af öðru tagi.
Það er ekki að ástæðulausu að borg er líkt
við tungumál, fyrirbærin eiga ýmislegt sam-
eiginlegt. Bæði eru skurðpunktar fortíðar,
nútíðar og framtíðar. Bæði eru í sífelldri
sköpun en jafnframt tákn stöðugleika og þeg-
ar verst lætur stöðnunar. Ennfremur eru
bæði flókin og síkvik táknkerfi sem lesa má
úr sögu og merkingu, eða nota til að skapa.
De Certeau heldur því fram að með göngu-
lagi sínu og (hversdagslegum) gjörðum skapi
hver maður sinn eigin texta úr eða kannski
öllu heldur innan um stór og smá tákn borg-
arinnar. Þannig er borgin full af sögum. Sum-
ar eru sagðar aftur og aftur en þó alltaf í
breyttri endurtekningu.
Rannsóknir á borginni og borgarlífi hafa á
undanförnum árum og áratugum í auknum
mæli beinst að greiningu þessara borgar-
sagna, að skoða borgina sem „leikhús félags-
legrar hegðunar“ eins og Lewis Mumford,
frægasti og áhrifamesti borgarfræðingur (eða
úrbanisti) aldarinnar, talaði um. Eða hrein-
lega að lesa hana sem skáldsögu, margradda
skáldsögu þar sem ólík orðræðukerfi takast
á, þar sem við sjáum samspil ólíkra tungu-
mála, bæði hópa og einstaklinga, samspil
margvíslegra stofnana með misjafnan sögu-
legan bakgrunn, ýmis félagsleg tengsl, póli-
tíska valdatogstreitu, auk alls þess efnis sem
fjölmiðlar dæla út í umhverfið. Eða með öðr-
um orðum að lesa borgina sem texta, sem
orðræðu, sem fantasíu um merkingu þess að
búa í borgarsamfélagi.
Í anda de Certeaus hafa fræðimenn sumir
hverjir beint sjónum að lífi einstaklingsins,
hversdagslífinu og samspili þess við hið op-
inbera líf borgarinnar, skipulag hennar,
stjórnsýslu og pólitískan og efnahagslegan
strúktúr, en kannski ekki síst samspil þess
við hinar opinberu sögur um borgina, hinn
opinbera texta borgarinnar og goðsagnirnar
um hana. Samspilið þarna á milli getur orðið
spennuþrungið þótt varasamt sé að ganga út
frá því að svo sé. Það er heldur ekki algilt að
samspilið á milli einstaklingsins og hinnar op-
inberu borgar og borgarsögu sé hlaðið nei-
kvæðri spennu en stundum vill brenna við í
rannsóknum af þessu tagi að lögð er ofur-
áhersla á að kúgunar- eða mótunarvald birt-
ist í borgarumhverfinu og í opinberum text-
um um það, og þá einnig í fjölmiðlum,
kvikmyndum og öðrum miðlum. Oft leysast
úr læðingi skapandi kraftar eins og borg-
arskáldskapur er til vitnis um, og þá á ég
bæði við þann sem komið hefur á bók og
(með öllum fyrirvörum) hinn sem skref
göngumannsins skilja eftir sig á strætum og
torgum.
Borgin sem síkvikur texti
Borgin er síkvikur texti. Að lifa í borg er
að taka þátt í sköpun þessa texta, sífelldri
endurritun hans, túlkun hans og endurtúlkun.
Úr verður ógurlegt textaflóð sem birtist í
ýmsum myndum. Bílaraðir skera borgina
þvers og kruss í morgunstressinu, foreldrar
eru á þönum með leikskólabörnin undir hend-
inni, ... „ys og læti, fólk á hlaupum í inn-
kaupum,“ eins og Laddi söng. Að margra
mati má lesa meginsögu kapítalismans úr
þessari borgarmynd. Og „róttækir“ lesendur
sjá andóf einstaklinganna gegn kerfinu skína
úr nánast hverri athöfn. En hvað sem andófi
líður þá fara allir sína leið, allir segja sína
sögu, oftast sömu söguna dag eftir dag; sami
strætóinn, sami rúnturinn, sama útsýnið,
sömu húsin, sömu gangstéttirnar, sömu hell-
urnar, sama fólkið, sömu hugsanirnar, sömu
orðin. Nema eitthvað óvenjulegt gerist, kona
LÍF Í BORG: EINKAVEGIR
Umræða um skipulag Reykjavíkur hefur verið mikil
að undanförnu og sýnist sitt hverjum. ÞRÖSTUR
HELGASON rýnir í textann sem labb hans og aðrir
einkavegir um borgina mynda og þykist finna þar
andóf gegn vondu skipulagi Reykjavíkurborgar.
Ljósmynd/Kristín Hauksdóttir
Reykjavík eftir Kristínu Hauksdóttur.







 
  




  







!"
 

#

#









$













%&#

( 
%&#
(


)

"




%&# ( $& +

&
#







, &
 
& #

 



     
   &
- -

,
$&


.


"
(




&"/
,
0


+








$& "(

,
$ & ( " 
    




 

,


 








$1, 
,
2
 



'
, $ &

 

/
 


, 


3






 


 

, 
#




#





 



 
.
 +(&
,
$
&







$/"
+ 


 


$-
 
# 

, 
 
2
 
 



+         

-



% 
1


,


  
  
# 

%
 

, 
 
 # 
  



&
&


, 


"

,


,
 

    4      




, 






, 


     
  
+         
 # 
  

  
  
+  $
( 
 
*
 


% %
 & (

  

   *   

0



 
„Ég tel að þessi reglulegi ferill eða mynd sem búseta mín í miðbænum myndar sé ómeðvitað en
táknrænt andóf gegn skipulagsleysinu í Reykjavíkurborg.“