Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Blaðsíða 19

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001 19
GIUSEPPE Ungaretti fæddist af ítalskri
fjölskyldu í Kaíró 1888. Hálfþrítugur fluttist
hann til Evrópu og lærði heimspeki í Sor-
bonne-háskóla, hann kynntist framúrstefnu-
mönnum svo sem Picasso og skáldinu App-
ollinaire. Árið 1914
settist hann að á Ítal-
íu, varð frönskukenn-
ari og fékk fyrstu ljóð
sín útgefin. Hann
gerðist sjálfboðaliði í
ítalska hernum 1915
og barðist til stríðs-
loka í Ítalíu og Frakk-
landi. Stríðið setur
mikinn svip á þetta
ljóðaúrval sem þýtt er
á dönsku af skáldinu
Annemette Kure Andersen. Hún byggir það
á heildarútgáfu sem Ungaretti gerði af ljóð-
um sínum 1969, árið áður en hann dó. Ljóð-
in eru hér bæði á frummáli og þýðingu, svo
sem tíðkast í þessum bókaflokki, Heimsljóð.
Ljóð Ungaretti hafa verið kennd við
„hermetismo“ sem merkir nánast innilokun.
En það væri mjög villandi að taka það svo
að þau séu yfirleitt torskilin. Hins vegar eru
þau hnitmiðuð. Hann gerði töluvert af afar
stuttum ljóðum, og slær flestum við í naum-
hyggju, svo sem í þessu fræga ljóði frá 1917:
Morgunn
Ég uppljómast
af ómælanlegu
Eða þetta ljóð frá 1916:
Alheimur
Úr hafinu
hef ég gert
mér börur
svala:
Annað ljóð frá sama ári er trúarlegt, sins
og svo margt hjá Ungaretti:
Bölvun
Inniluktur meðal dauðlegra hluta
(Jafnvel stjarnhiminninn fær enda)
hví girnist ég guð?
Það er erfið þraut að gera góð ljóð í svo
knöppu formi, og því held ég að þessi ljóð
gætu orðið lærdómsrík fyrir uppvaxandi
ljóðskáld, einkum ef þau kunna ítölsku að
einhverju marki. En Ungaretti orti einnig
löng ljóð. Enn frá árinu 1916 eru þessi eft-
irmæli nafnleysingja:
Í minningu
Hann hét
Moammed Sceab
Afkomandi
emíra hirðingja
sjálfsmorðingi
af því hann átti ekki lengur
Föðurland
Unni Frakklandi
og skipti um nafn
Varð Marcel
en var ekki franskur
og hann gat ekki lengur
lifað
í tjaldi sinna
þar sem hlýtt er á messusöng
Kóransins
yfir kaffibolla
Og hann gat ekki
leyst
sönginn
um brottför sína
Ég fylgdi honum
ásamt forstöðukonu hótelsins
sem við bjuggum í
í París
frá Rue des Carmes 5
niður visinn stíg
Hann hvílir
í Ivry-kirkjugarði
úthverfi sem virðist
alltaf
eins og markaðsdagur
í upplausn
Og kannski er það ég einn
sem enn veit
að hann lifði
Frá seinni árum eru langir ljóðabálkar,
nokkuð í stíl við eftirfarandi ljóð frá 1932.
Hér er ljóðmálið orðið myrkara, vegna
óvenjulegra líkinga. En hugleiði lesendur
um hvað er talað eins og það væri hvað ann-
að, mun ljóðið uppljúkast þeim. T.d. gefur
orðasambandið „haf nóttanna“ tilfinningu
fyrir því að næturnar skynjast sem óend-
anlegar. Að líkja baki hinnar elskuðu við
hryssu, ætti a.m.k. að sýna tilfinningu fyrir
þrótti, spennu. Í fyrra hluta ljóðsins er
girnd eða ást í sviðsljósinu, tilfinningarót
birtist í ruglingi persóna í 4.–5. línu, það
mætti sýna samruna elskendanna, en síðan
ber æ meir á andstæðunni, einmanakennd
Söngur
Ég endurlít hægan munn þinn
(Haf nóttanna kemur mót honum)
Og bakið sem hryssa
fellur þér í kvöl
í arma mín sem sungu
Og að færa þér svefn
Fullan af lit andlitsins og endurteknum dauða.
Og grimmur einmanaleikinn
Sem sérhver finnur innra með sér, unni hann,
Núið óendanlegur legsteinn,
Um eilífð aðskilur hann mig frá þér
Unnusta mín, fjarlæg sem í spegli...
Eftirfarandi ljóð er frá 1915, og skal ég
ekki segja hvort það ber merki stríðsins, al-
tént hefur það víðari tilvísun. Hér er ljóð-
málið mun flóknara. T.d. er talað um kóral
eins og mannveru sem tínir af sér spjar-
irnar, en þær eru þá þorsti eftir kossum!
Það er sérkennilegt að sjá vængi vagga í
reyk. En þeim er síðan þar að auki líkt við
axir sem höggva við – en hann er þá þögn,
og það þögn augna! Augljóslega er ekki
nokkur leið að botna röklega í svona tali,
sem er dæmigert fyrir róttækasta módern-
isma, m.a. surrealisma. Þá er frekar reyn-
andi að láta orðin orka á sig, finna á sér
eitthvert samhengi hugarástands, tilfinn-
inga, líkt og þegar lesið er Tíminn og vatnið
eftir Stein Steinarr.
Lindoro frá auðninni
Vængir sem vagga í reyknum
höggva þögn augnanna
Í vindinum tínir kórallinn af sér
þorsta eftir kossum
Dagsbrúnin skelfir mig
Lífinu er umhellt í mér
í hvirflum eftirsjár
Nú spegla ég þá bletti heimsins
sem voru mér félagar
og snuðra mig fram
Ofurseldur ferðum allt að dauða
Við höfum áningarstaði svefns
Sólin slekkur grátinn
Ég hyl mig hlýrri slá
úr gullnum hör
Frá þessum svölum ömurleikans
halla ég mér fram til að faðma
góðar stundir
Síðasta ljóð bókarinnar er í minningu
seinni heimsstyrjaldar, og hnitast um and-
stæður ljóss og myrkurs, sem tákna líf og
dauða:
Tileinkað þeim sem féllu í andspyrnunni
Hér
Lifa um eilífð
Augun sem var lukt fyrir ljósinu
Til að allir
Skyldu hafa þau opin
Um eilífð
Ljósinu
Giuseppe Ungaretti: Glæde ved skibbrud
og andre digte. Verdenslyrik, Borgen 1999.
SLÆR FLESTUM VIÐ
Í NAUMHYGGJU
Giuseppe Ungaretti
E f t i r Ö r n Ó l a f s s o n
JOHN Tavener (f. 1944) er eitt þekktasta
tónskáld Englendinga nú um stundir. Tav-
ener er í rétttrúnaðarkirkjunni og ber tónlist
hans þess greinileg merki því viðfangsefni
hans eru gjarnan af kristilegum toga og eins
eru austræn áhrif jafnan heyranleg í verkum
hans. Í upphafi ferils síns vakti hann mikla at-
hygli fyrir fjölbreytilegt og á stundum flókið
tónmál en á síð-
ustu árum hefur
hann fært sig
nær einfaldara
tjáningarformi
og hefur upp-
skorið talsverðar
vinsældir. Ekki
má skilja það svo
að Tavener fari
eingöngu breiða
veginn að marki
sínu. Í verkinu
Fall and Resurr-
ection, sem hér
er til umfjöllun-
ar, má sums
staðar heyra
þéttan og flókinn
tónvef en hins
vegar er óhætt
að fullyrða að
tónmálið sé sérhverjum manni skiljanlegt
þrátt fyrir það.
Fall and Resurrection var frumflutt í St.
Pauĺs Cathedral í Lundúnum 4. janúar 2000
og er verkið sérstaklega samið til flutnings
við slíkar aðstæður: mikið rými og mikinn
enduróm, sem tónskáldið bókstaflega notar
sem hluta af verkinu. Frumflutningurinn
(sem er einnig fáanlegur í sjónrænu formi á
DVD og VHS) vakti mikla athygli fjölmiðla
og var útvarpað beint í BBC og sjónvarpað
viku seinna. Enda var þar viðstaddur enginn
annar en Prinsinn af Wales sem í lok tón-
leikanna fékk afhent eintak af verkinu úr
hendi tónskáldsins.
Viðfangsefni Taveners í Fall and Resurr-
ection eru atburðir úr ritningunni, allt frá
sköpun heimsins og syndafallinu til krossfest-
ingarinnar og upprisunnar. Kannski hefði
Sköpun Haydns hljómað svona á 21. öldinni!
Þetta er verk ofboðslegra andstæðna í fram-
setningu, tónmáli og styrk. Hinu allra fín-
gerðasta er teflt saman við þykkan tónvef
kórs og hljómsveitar. Frumstæð lúðraköll
hrútshornsins rekast á við lærðan vestrænan
lúðrablástur. Friðsæl sveitastemmning er
rofin af kaótískum köllum kórs og slagverks.
Verkið hefur ótvíræða stígandi og þegar há-
punktinum er náð í lokakaflanum eru effekt-
arnir engu líkir. Lokahljómar kórs og hljóm-
sveitar, einmanaleg flautan og að lokum
klukknahljómur Pálskirkjunnar er áhrifaríkt
í meira lagi. Dramatíkin, krafturinn og feg-
urðin hlýtur að heilla hvern þann sem kynnist
þessu mikla og innilega verki sem er samið af
einlægri trúarsannfæringu – á því leikur eng-
inn vafi.
Hljómsveitarstjórinn Richard Hickox er í
hópi framsæknustu hljómsveitarstjóra. Hann
stjórnar hér flutningi sem er í allra hæsta
gæðaflokki. Frábærir einsöngvarar með
sópransöngkonuna Patriciu Rozario fremsta
meðal jafningja, tveir framúrskarandi kórar
og ein af bestu hljómsveitum Bretlands – allt
tryggir þetta ógleymanlega upplifun á minn-
isstæðum atburði. Hljóðritunin nær mögn-
uðu andrúmsloftinu í kirkjunni mjög vel. Mér
er til efs að menn hafi heyrt annað eins og
þessa massífu lokahljóma sem leysast smám
saman upp undir hvolfþaki dómkirkjunnar.
Sterkt verk og glæsileg hljóðritun. Frábær
diskur.
KATALÓNSKI gömbuleikarinn, hljóm-
sveitarstjórinn, kórstjórinn, tónskáldið, út-
setjarinn og tónvísindamaðurinn Jordi Savall
hélt ógleymanlega tónleika í Hallgrímskirkju
á Listahátíð í Reykjavík 1998 ásamt eigin-
konu sinni, söngkonunni Montserrat Figu-
eras, og norska lútuleikaranum Rolf Lis-
levand. Hafi einhver efast um snilli þessa
tónlistarmanns þá hlýtur sá efi að hafa horfið
eins og dögg fyrir sólu á þeirri kvöldstundu.
Savall hefur verið ákaflega iðinn við hljóð-
ritanir og varla hefur nokkur tónlistarmaður
sem sérhæfir sig í tónlist miðalda og barokks
staðið að eins mörgum plötuútgáfum. Að und-
anförnu hefur Astreé Auvidis endurútgefið
40 af diskum Savalls og nefnt útgáfuröðina
Jordi Savall Edition.
Margir muna sjálfsagt eftir kvikmyndinni
„Allir heimsins morgnar“ þar sem Jordi Sav-
all lék á gömbu og stjórnaði öðrum tónlist-
arflutningi. Í kvikmynd Jacques Rivette
„Jeanne La Pucelle“ (1994) stjórnar Savall
einnig og spilar en er líka höfundur mikils
hluta tónlistarinnar. Ein af fyrrnefndum end-
urútgáfum Na?ve inniheldur tónlistina úr
þessari kvikmynd.
Þjóðhetjan og píslarvotturinn Jóhanna af
Örk (1412-1431) var bóndadóttir frá Dom-
rémy í Lorraine-héraði. Hún fékk vitrun frá
Guði um að hún skyldi koma löndum sínum til
hjálpar í Hundrað ára stríðinu með því að
leiða heri þeirra gegn Englendingum. Árið
1429 sótti hún hirð hins ókrýnda konungs
Karls heim og vann þar marga á sitt band.
Undir stjórn Jóhönnu frelsuðu herir Frakka
Orleans. Síðan var haldið til Reims og í dóm-
kirkjunni þar var Karl krýndur konungur.
Árið 1430 var Jóhanna af Örk handtekin af
Búrgundum sökuð um landráð. Hún var síð-
an framseld Englendingum, dæmd til dauða
fyrir galdra og trúvillu af dómstóli franskra
presta og guðfræðinga og brennd á báli á
torginu í Rúðuborg þann 30. maí 1431. Eftir
sigur Frakka á Englendingum var mál henn-
ar tekið upp á ný og hún úrskurðuð saklaus
og dóminum aflétt. Árið 1920 var Jóhanna
tekin í dýrlingatölu.
Eins og vænta mátti hefur Jordi Savall
skilað vönduðu verki með þessari kvik-
myndatónlist en þó er eins og herslumuninn
vanti. Hann hefur valið þá leið að byggja
verkið í kringum messuna „ĹHomme armé“
eftir Guillaume Dufay. En auk þess koma fyr-
ir þjóðlagastef, alþýðutónlist og kirkjutónlist
óþekktra höfunda frá 15. öld og síðast en ekki
tónsmíðar Savalls sjálfs sem eru hvað fyr-
irferðarmestar. Uppbygging plötunnar fylgir
atburðarásinni með kaflaheitunum Brottför-
in, Orrusturnar, Frelsun Orleans, Ferðin,
Krýning Karls VII og Fangelsið. Aldrei
þessu vant gerir Savall litla tilraun til þess að
vera „kórréttur sögulega séð heldur gerir sér
far um að búa til kvikmyndatónlist á sögu-
legum forsendum. Þetta á bæði við um tón-
smíð Dufays sem hann aðlagar miðlinum,
þjóðlagaútsetningarnar og hans eigin tón-
smíðar sem samdar eru í gömlum stíl. Út-
koman er nokkuð sannfærandi svíta gamallar
tónlistar og einhvers sem líkist því mjög að
vera gömul tónlist. Trúarhiti, sakleysi,
drama, grimmd, miskunnarleysi, stríð og
píslarvætti –allt eru þetta þættir sem skila
sér í tónlist Savalls. Hljóðfæraleikurinn og
söngurinn er eins og við er að búast vandaður
og hljóðritunin hefur mikla fyllingu og endur-
óm sem hæfir efninu vel.
Þótt ekki verði kvartað yfir tónlistarflutn-
ingnum þá er diskurinn í heildina ekki eins
áhugaverður og maður á að venjast frá Jordi
Savall & Co.
En það er alltént fróðlegt að kynnast tón-
skáldinu Savall.
TRÚARHITI
TÓNLIST
S í g i l d i r d i s k a r
John Tavener: Fall and Resurrection –
frumflutningur. Einsöngur: Patricia Ros-
ario, Michael Chance, Martyn Hill, Steph-
en Richardsson, Adrian Peacock. Kór:
BBC Singers. St. Paul’s Cathedral Choir.
Kórstjóri: John Scott. Hljómsveit: City of
London Sinfonia. Stjórnandi: Richard
Hickox. Útgáfa: Chandos CHAN 9.800.
Heildartími: 62’00. Verð: kr. 1.799.
Dreifing: Japis.
JOHN TAVENER
Guillaume Dufay, Jordi Savall og ýmsir
ókunnir höfundar frá 15. öld: Jeanne La
Pucelle (Jóhanna af Örk) – tónlist við kvik-
mynd Jacques Rivette (1994). Hljóðfæra-
leikur: Hespèrion XX. Einsöngur: Mont-
serrat Figueras og Maria Cristina Kiehr
(sópransöngkonur) og Kai Wessel (kontra-
tenór). Kórsöngur: La Capella Reial de
Catalunya. Stjórnandi og einleikari á
bassavíólu: Jordi Savall. Útgáfa: Astrée
Na?ve ES 9938. Heildartími: 61’58. Verð:
kr. 1.499. Dreifing: Japis.
JÓHANNA AF ÖRK –
KVIKMYNDATÓNLIST
Valdemar Pálsson
John
Tavener