Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. APRÍL 2001 11
frá sannleikanum, það þarf vald til að skilgreina,
eða framleiða sannleikann. Öll samfélög hafa
einskonar „veldi sannleikans“ („régime of
truth“) eða „almenna pólitík um sannleikann“,
þ.e. hvers konar orðræður það samþykkir og
fúnkera sem sannleikur. Í vestrænum lýðræðis-
samfélögum er þetta veldi sannleikans bundið í
ýmsar stofnanir samfélagsins. „Sannleikurinn
og „valdið er aldrei algert, heldur er það sífellt
efni pólitískra deilna og félagslegra átaka.
Félagsstaða og starfsstaða fólks markar með
hvaða hætti það getur tekið þátt í samn-
ingsumleitunum um vald, yfirráð og stjórnun á
skilgreininum á veruleikanum. Hugmyndir
Foucaults hafa verið mjög hjálplegar til að auka
við skilning á hinu „pólitíska“ í daglegu lífi fólks
og um leið umbreytt skilningi á valdahugtakinu.
Orðin sem slík hafa ekkert vald eða mátt heldur
er það staða þeirra sem þau segja sem gefur
þeim máttinn. Ef málfarsráðunautur Ríkisút-
varpsins segir að betra sé að nota „eyðni“ – sem
beygist eins og beiðni – en orðið almæmi yfir
sjúkdóm sem á ensku er kallaður AIDS – eins
og heyrðist á dögunum, þá hefur hann í krafti
stöðu sinnar gefið fyrra orðinu meiri tilvistar-
rétt en því síðara. Augljóst neikvæði orðsins
eyðni náði hins vegar hvorki því að raska mál-
né heldur siðferðisvitund viðkomandi málfars-
ráðunautar.
Málpólitík, hvort sem við kjósum að kalla
hana málvernd, málrækt eða hreintungustefnu,
er tæki til félagslegar stjórnunar. Hin ráðandi
öfl hafa tök á því að setja reglurnar um hvernig
og með hvaða orðum á að túlka þann veruleika
sem íslenskumælandi fólk býr í.
Málleg þjóðernishyggja
Þegar talað er um verndun íslenskrar tungu
er í raun verið að tala um verndun á tilteknu
málafbrigði af íslensku, sem venjulegast er skil-
greint sem „hrein íslenska“. Málverndunarsinn-
ar leggja íslenska tungu og sk. hreina íslensku
að jöfnu.
Íslenska mýtan um hreinleikann gerir ráð
fyrir því að hagsæld þjóðarinnar hvort heldur
vitsmunaleg, efnahagsleg, eða pólitísk svo ekki
sé talað um lífslíkur íslenskrar menningar –
samkvæmt skilgreiningu, standi í beinum
tengslum við málfarslegan hreinleika. Mýtan
gerir ráð fyrir að þjóðin geti ekki verið trú sín-
um „sanna þjóðaranda“ nema íslensku máli sé
haldið „hreinu“. Samkvæmt kenningunni var
þessi hreinleiki hvað best varðveittur í fornbók-
menntunum, þar fannst hinn hreini þjóðarandi
hvað tærastur og óspilltur af útlenskum áhrif-
um. Þess vegna m.a. verður að umgangast forn-
bókmenntirnar af stakri virðingu og þær hafa
öðlast þann sess að verða helgirit. Ef orð eða
orðatiltæki finnst í fornbókmenntunum er það
álitið „hreint“ og fær sjálfkrafa virðingarsess, ef
ekki hefur staða þeirra í hinu íslenska mál-
samfélagi verið dregin í efa. Nýyrðastefnan,
sem er snar þáttur í íslenskri málpólitík, gengur
út á að skálda upp ný orð, sem eru af „hreinum“
íslenskum „stofni“. Þar með er orðum sem ekki
falla að þessari skilgreiningu hafnað á þeim for-
sendum að þau séu flekkun við „hreinleika tung-
unnar“. Litið er á útlend orð sem skít eða
óhreindindi, sem ógna hreinleikanum. Hug-
myndafræði hreinleikans krefst þess að þessum
orðum sé útrýmt með öllum tiltækum ráðum.
Ofangreindar hugmyndir um að íslensk
tunga, þ.e. „hrein tunga“ geri Íslendinga að
þjóð, á rætur sínar í þýskri rómantískri þjóðern-
ishyggju. Rómantíski skilningurinn á þjóð,
menningu og tungu sem einskonar náttúru-
sprottnum fyrirbærum er allsendis ófær um að
sundurgreina tengslin á milli menningar, þjóðar
og tungu annars vegar og valds hins vegar.
Þ.e.a.s. ófær um að sundurgreina hvernig valdið
til að skilgreina veruleikann og skipuleggja
hann er tilkomið; valdið til að skilgreina hvað
gerir þjóðina að þjóð, hvað telst til menningar-
innar og hvað ekki og ennfremur hvernig mörk
tungumálsins eru skilgreind. Í þessu sjónar-
horni er aldrei efast um valdið til þessara skil-
greininga, því ef það er svo gott sem náttúru-
sprottið þarf ekki spyrja. Skilgreiningarnar
virðast liggja í hlutarins eðli, vera eðlilegar en
ekki spurning um mannanna stjórn. Sama gildir
um málstefnu eða pólitík hún verður aðeins
spurning um að lúta einskonar náttúrulögmál-
um. Í þessum hugmyndum er öll áherslan á
einsleitni, hvort heldur málfarslega eða menn-
ingarlega.
Tungumál sem kapítal
Hrein íslenska er það málafbrigði, sem er hið
lögmæta málafbrigði og nýtur mestrar virðing-
ar í samfélaginu, er ríkismálið. Ef við hugsum
okkur „tungumál, sem einskonar kapítal“, eins-
og franski félagsfræðingurinn Pierre Bourdieu
gerir, þá er hrein íslenska það málafbrigði, sem
hefur víðtækast gildi á markaðnum. Sumur
framburður, málfræði og orðsafn hefur meira
gildi en önnur. Á gjaldeyrismarkaði íslenskunn-
ar má hugsa sér að hrein íslenska hafi sama
gildi og amerískur dollar á alþjóðamarkaði, al-
staðar hægt að fá eitthvað fyrir hann. Önnur
málafbrigði íslenskunnar t.d. málafbrigði, sem
eru full af „slettum eða „vitlausum beygingum“,
„flámæli“, „þágufallsýki“ að ógleymdri íslensku
sem töluð er með útlenskum hreim, eru hins
vegar einsog rúblan, undir hælinn lagt hvar er
hægt að fá eitthvað fyrir hana, og alltaf spurn-
ing hversu mikið – m.ö.o. gildið rokkar. Bourd-
ieu bendir jafnframt á að þessu mállega kapítali
sé ekki dreift jafnt um samfélagið heldur sé
dreifing þess í nánum tengslum við dreifingu á
annarri gerð kapítals þ.e. bæði efnislegu og
táknrænu. Þetta þýðir í íslensku samhengi að
það fólk sem hefur „hreina íslensku“ á hreinu,
hefur alla jafna miklu greiðari aðgang inn í
formlegan markað samfélagsins, þ.e. inn í op-
inberan valdastrúktúr, fjölmiðla, opinbera geir-
ann, menntakerfið o.s.frv. Á þessum opinbera
markaði hefur „hrein“ íslenska mest gildi, hún
er það málafbrigði, sem drottnar og nýtur
mestrar virðingar og hefur fyrir tilstilli ís-
lenskrar málstefnu verið náttúrugert og því yfir
alla gagnrýni hafin. Afleiðing þessa er í rauninni
sú að þeir talendur, sem ekki ráða yfir hreinni
íslensku eiga afskaplega erfitt með að fá rödd
eða áheyrn í samfélaginu.
Einsleitnin á hinum opinbera málmarkaði og
einlægur ásetningur yfirvalda og annarra
þeirra, sem lúta þessum kennisetningum um að
viðurkenna aðeins eitt málafbrigði íslenskunn-
ar, sem náttúrulegt og eðlilegt gerir það að
verkum að öll önnur málafbrigði hvort heldur ís-
lenska með hreim eða málfar sem er fullt af
slettum eru brennimerkt félagslega og sett skör
lægra. Í þessu sjónarhorni hefur gjarnan verið
fólgin sú afstaða – sem minnst var á fyrr – að
þeir talendur sem ekki ráða yfir „hreinni“ ís-
lensku séu á einhvern hátt heimskari en hinir
sem tala „hreint“ mál. Þetta þjóðlega málupp-
eldi hefur líka orðið þess valdandi að talendur
eru sífellt á varðbergi um eigið málfar, einkum
þegar þeir tala einhvers staðar opinberlega eða
eru í hópi þar sem grunur leikur á að félagar úr
heimavarnarliðinu séu á staðnum. M.ö.o. fólk
setur sig í stellingar og ritskoðar eigið málfar,
passar sig á að sletta ekki útlendum hugtökum
og láta ekki einhverjar „málvillur“ út úr sér,
sem gætu komið upp um það. Passar sig á að
„flekka ekki málið.“ Í verstu tilvikum hefur
þessi pólitík leitt til málótta hjá þeim, sem halda
sig ekki geta valdið þessu málafbrigði „hreinni
íslensku“. Málpólitík eins og sú íslenska er rakið
dæmi um það, sem Bourdieu kallar „symbolic
violence“ eða táknrænt ofbeldi. Þ.e. talendurnir
eru þvingaðir til hlýðni við skipulagið, ef þeir
lúta því ekki er þeim refsað m.a. með því að fá
ekki rödd eða áheyrn.
Þjóð, menning, tunga og vald
Ef þjóðir eru ekki náttúruspottnar einingar
hvað eru þær þá? Í sundurgreiningu minni og
rannsókn á íslenskri þjóðernishyggju, geng ég
útfrá grunnhugmyndum kenndum við svokall-
aða módernista og póstmódernista sem líta á
þjóðina, þjóðríkið og fylgifiska þeirra, þjóð-
menningu, þjóðarímynd og þjóðtungu, sem ný
söguleg fyrirbæri. Í árum talið fæðist þjóðríkið
ekki fyrr en með frönsku byltingunni í lok 18.
aldar. Þegnar ríkisins urðu þá þjóð, og farið var
nota skilgreiningar þýskra rómantíkera á þjóð-
inni. Á þessu söguskeiði er fyrst í veraldarsög-
unni sett fram sú krafa að pólitísk, menning-
arleg og málleg mörk haldist algerlega í hendur
og á sama tíma leit kerfisbundin stöðlun tungu-
mála fyrst dagsins ljós. Hér er ekki litið svo á að
þjóðin sem samfélag, né heldur þjóðmenning
hafi einhverjar eðlislægar eigindir, en hins veg-
ar gengið út frá því að þjóðarímynd og þjóð-
menning – afurðir þjóðernishyggjunnar – séu
mótanleg og lifandi fyrirbæri, undirorpin áhrif-
um, sem sumum hverjum er hægt að stjórna og
öðrum ekki.
Þessi túlkun á þjóðernishyggju þýðir ekki að
sameiginlegt landsvæði, tungumál eða menning
skipti ekki máli fyrir sameiginlega ímynd eða
vitund. En til að þessi vitund verði þjóðleg í
þeirri merkingu að hún nái til allra þegna þjóð-
ríkisins eru kerfisbundin pólitísk afskipti nauð-
synleg. Hér á landi fór saman stöðlun íslensk-
unnar, og mótun íslenskrar þjóðarímyndar.
Ekki er ráðrúm til að rekja þetta ferli í smáat-
riðum hér, en hlutur Hins íslenska bókmennta-
félags og vaxandi blaða- og bókaútgáfa á 19. öld-
inni auk Lærða skólans áttu mjög drjúgan þátt í
að staðla tungumálið einsog flestir vita. Seinna
með tilkomu íslenska þjóðríkisins tóku ýmsar
ríkisstofnanir við þessu hlutverki, m.a. Ríkisút-
varpið. Hugmyndin um „hreina íslensku“ var
notuð í pólitískum tilgangi til að kollvarpa
ríkjandi skipulagi, ekki einungis hinu pólitíska
skipulagi heldur líka hugarfari fólks. Upphafið í
pólitískri innleiðingu og réttlætingu á því hvern-
ig ætti að skilgreina veruleikann og grunnurinn
að hugmyndinni um hvað væri „hrein íslenska“
var lagður þarna, um leið og hugarfar fólks var
mótað um hvað þyrfti til, til að teljast sannur Ís-
lendingur.
Af hverju varð málleg þjóðernishyggja
svona vinsæl á Íslandi?
Til að skilja mátt rómantískrar/mállegrar
þjóðernishyggju og þar með íslenskrar mál-
stefnu, fyrr og nú er heillavænlegast að líta á
hana sem viðbrögð við aukinni hnattvæðingu.
Hnattvæðingin – sem verið hefur að gerjast
undanfarin árhundruð – kallar á þörfina til að
skilgreina „sig“ frá „þeim“. Hið hnattræna og
það þjóðlega eru tveir pólar á sama ás og virka
hvor á annan. Ennfremur og ekki síður er hægt
að líta á þjóðernishyggju og alla pólitík í kring-
um mótun þjóðarímyndar, sem veraldleg trúar-
brögð. Þessi nýju „trúarbrögð“ urðu til í kjölfar
stórfelldustu umbrota í mannkynssögunni og
má skoða sem viðbrögð við þeim. Hér er vísað til
þeirra gífurlegu félags-, efnhagslegu og póli-
tísku breytinga, sem urðu í kjölfar frönsku bylt-
ingarinnar og iðnbyltingarinnar, samfara fram-
gangi vísindanna og minnkandi valdi
kirkjunnar/eiginlegra trúarbragða. Í því stór-
fellda raski, sem þessar massífu byltingar höfðu
á líf fólks liðaðist gamla skipulagið sundur og
þar með talinn grunnurinn í ídentíteti fólks.
Þjóðernishyggjan kom eins og frelsandi í þessu
upplausnarástandi og færði fólki nýja sköpun-
arsögu og nýjan tilvistarlegan tilgang og um
leið öryggi í öllu þessu umróti.
Þjóðernishyggjan persónugerir þjóðina, upp-
hefur hana á stall og sveipar hana geistlegum
blæ. Hugmyndir og skilgreiningar um hvað það
er sem gerir þjóð að þjóð eru meðhöndlaðar sem
heilagur sannleikur. Hollusta við þessa „heilögu
kennisetningu“ verður svo mælikvarði á svo-
kallaða þjóðhollustu. Óhollusta við hana er að
sama skapi skynjuð sem ögrun einskonar helgi-
spjöll. Íslensk þjóðhollusta er jafnan mæld í því
hvernig talendur málsins „fara með það“ eftir
því sem þeir eru nær því að tala „hreina ís-
lensku“ því sannari Íslendingar eru þeir. En
hollustan er í raun hollusta við valdhafana, sem
hafa náttúrugert vald sitt í nafni „þjóðarinnar“.
Niðurlag
Málstjórnun eða málpólitík, hvaða nafni sem
hún nefnist, þar sem málafbrigðum er raðað á
ás eftir virðingarstöðu, snýst ekki nema á yf-
irborðinu um tungumál eða það að viðhalda
stöðugleika og stöðlun á máli. Í raun snýst hún
um vald eða opinbert umboð til að segja fólki
með hvaða orðum og hvaða málfari það má skil-
greina þann veruleika sem það býr í. Málvernd
samkvæmt þessu snýst því ekki um að vernda
einhvern heilagleika móðurmálsins, heldur
miklu fremur að vernda og tryggja samfélags-
lega stöðu þeirra sem þetta málafbrigði tala.
Um leið útilokar hún hina frá aðgangi að póli-
tísku valdi og efnahagslegum resúrsum/gæðum.
Á tímum íslenskrar sjálfstæðisbaráttu var
þessi pólitík tæki til að bola Dönum burt úr ís-
lenskri stjórnsýslu um leið og sett voru mörk
um það hverjir kæmust til valda innan hins nýja
þjóðríkis. Þessar hugmyndir hafa þjónað til-
gangi sínum.
Í samfélagi nútímans eru þær tímaskekkja
vegna þess að stífnin og valdboðið, sem í þeim
felst gengur þvert á aðrar hugmyndir sem eru
okkur Íslendingum hugleiknar, nefnilega lýð-
ræðishugsjónina. Hryggjarstykkið í lýðræðis-
samfélögum nútímans felst í því að viðurkenna
og virða, ekki bara margbreytileika í flokkspóli-
tískum skoðunum heldur líka menningarlegan
margbreytileika innan þjóðríkisins, og mismun-
andi málafbrigði þess tungumáls sem talað er
innan ríkisins.
Þjóðarímynd Íslendinga er ekki greypt í
stein, heldur er hún lifandi ferli þar sem sífellt
er tekist er á um hvað í henni felst. E.t.v. mætti
færa fyrir því rök að áhersla á menningarlega
og mállega einsleitni hafi verið nauðsynleg í
sjálfstæðisbaráttunni, en slíkar áherslur í sam-
félagi nútímans samrýmast ekki lýðræðislegum
hugmyndum um margbreytileika. Það er lífs-
nauðsynlegt fyrir okkur sem á þessu landi bú-
um að taka til gagngerrar endurskoðunar, þess-
ar þjóðernsimýtur um hreinleika, hvort heldur í
tengslum við tungumálið eða annað. Fram að
þessu hafa Íslendingar aldrei þurft að horfast í
augu við þær, takast á um þær, og fæstir hafa
þorað að gagnrýna þær, af ótta við einhverskon-
ar útskúfun. Gagnrýni á þjóðernismýtuna um
hreinleikann hefur til þessa jafngilt helgispjöll-
um, því drottnun þessarar veraldlegu trúar-
bragða hefur verið alger. Hingað til hefur mýt-
an getað lifað ágætislífi enda nærð í hvívetna,
upphafin og dásömuð á fjölmörgum vígstöðvum.
Til þessa hefur enginn etnískur minnihlutahóp-
ur verið nógu stór til að eiga sér rödd í íslensku
samfélagi. Með síauknu streymi innflytjenda til
landsins er þetta ekki lengur spurning um hvort
heldur hvenær það verður að veruleika og þessi
mýta verður að bitbeini, nema gripið sé í taum-
ana núna. Hvernig eiga þeir sem hafa íslensku
að öðru máli að fá rödd í íslensku samfélagi þeg-
ar þeir sem hafa íslensku að móðurmáli eru sí-
fellt ávíttir ef þeir fara ekki rétt með málið? Ég
sé það ekki gerast að öllu óbreyttu. Fjölmenn-
ingarlegt lýðræði snýst ekki um að geta farið á
taílenskan veitingastað og fengið sér exótískan
mat þegar manni býður svo við að horfa. Það
snýst um að þeir, sem ekki eru eins og fjöldinn –
í þessu samhengi ekki innfæddir Íslendingar –
fái rödd í samfélaginu og ennfremur og ekki
hvað síst, að þessi margleiti hópur fái líka
aðgang að pólitísku valdi og efnahagslegum
resúrsum samfélagsins til jafns við okkur hin.
Heimildir:
Bourdieu, Pierre. Language and Symbolic Power.
Ritstjórn og inngangur eftir John B. Thompson. Þýðendur
Raymond og Adamson. Cambridge Massachusetts:
Harvard University Press, 1991.
Douglas, Mary. Purity and Danger. London: Ark Paper-
backs, 1966.
Foucault, Michel. Power and Knowledge. Ritstjóri Colin
Gordon. Þýðendur Gordon et al. New York: Pantheon
Books, 1980.
Málefni nýbúa: höfuðborgarvagn apríl 2000. Reykjavík,
Íslenskar markaðsrannsóknir aðilar að Gallup Inter-
national.
Jernudd, Björn. „Personal names and human rights“.
Skutnabb-Kangas og Phillipson ritstj. Linguistic Human
Rights Overcoming Linguistic Discrimination. New York:
Mouton de Gruyter, 1994.
Lög um mannanöfn 1996 nr. 45. 17 maí.
Greinin er byggð á doktorsritgerð höfundar: Purity and
Power. The Policy of Purism in Icelandic Nationalism and
National Identity, og að hluta úr samnefndu erindi, sem
flutt var á málþingi Stofnunar Sigurðar Nordals um viðhorf
til íslensku, hinn 17. mars sl.
Greinin er byggð á doktorsritgerð höfundar: Purity and
Power. The Policy of Purism in Icelandic Nationalism and
National Identity, og að hluta samnefndu erindi, sem flutt
var á málþingi Stofnunar Sigurðar Nordals um viðhorf
til íslensku 17. mars sl.
Höfundur er mannfræðingur.
Teikning/Andrés
„Hvernig eiga þeir sem hafa íslensku að öðru
máli að fá rödd í íslensku samfélagi þegar
þeir sem hafa íslensku að móðurmáli eru sí-
fellt ávíttir ef þeir fara ekki rétt með málið?“