Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. APRÍL 2001 9
margoft verið kvikmynduð. Árið 1992 leik-
stýrði Francis Fords Coppola Bram Stoker’s
Dracula. Myndin er um margt merkileg, ekki
síst vegna þess umsnúnings sem orðið hefur á
boðskap Stokers um bælingu kynhvata; Drac-
ula Coppolas er mynd þrungin íróníu og erótík,
íróníu á bók Stokers, meðan erótíkin, sem þrátt
fyrir allar bælingartilraunir Stokers verður
alltaf erótík, er ýkt upp og blandast skemmti-
lega íróníunni og ekki síður þeim umsnúningi
kynhlutverka sem er sterkt stef í gegnum
myndina.
Viðskipti greifans og Harkers þegar sá síð-
arnefndi heimsækir Drakúla í kastala hans er
einn áhugaverðasti kafli myndarinnar. Harker
er leikinn af hinum ofurfríða Keanu Reeves en
fríðleiki hans gerir hann fullkominn í hlutverk-
ið, en því fylgir mögnuð erótísk spenna milli
hans og Drakúla. Með þessu er Coppola greini-
lega að ýkja upp ákveðna samkynhneigða
þræði sem löngum hafa þótt loða við skáldsög-
una.
Það er einmitt í þeim senum í kastalanum
þar sem Harker er á valdi Drakúla sem skýrast
má sjá þann kynhlutverkarugling sem fylgir
vampýrunni og smitast yfir á þá sem hún á
samskipti við. Skýrasta dæmið um þetta er
fræg sena, þar sem Drakúla bregður Harker
við rakstur og Harker sker sig. Drakúla þrífur
hnífinn, sleikir af honum blóðið og rakar svo
Jónatan – og heldur um háls hans á mjög svo
erótískan hátt – um leið og hann ráðleggur
honum að láta sér vaxa skegg. Í þessari senu
eru skemmtilegar sviftingar í kynhlutverkum,
Drakúla, sem hefur allan tímann sýnt virkan
áhuga á Harker, er „kvenlegur“ þegar hann
setur sig í þjónustuhlutverk og rakar Harker
sem þá verður ímynd „karlmennskunnar“, en
um leið er sú mynd brotin niður, athugasemdin
um skegg vísar í kvenleik Harkers, en skegg-
leysi er tákn um skort á karlmennsku eins og
allir þekkja úr Njálu. Drakúla er frá upphafi
festur í sessi sem tvíræður í kynferði sínu auk
þess sem það er gert greinilegt að tvíræðnin,
ekki síður en sjálft bitið, er bráðsmitandi og
færist yfir á Harker. Þegar Drakúla nennir
ekki lengur að leika sér að Harker gefur hann
brúðum sínum hann, en þær sýna honum frá
byrjun mjög ákveðinn áhuga og taka hann
(hálf)nauðugan og eru þannig settar í „karl-
mannlega“ stöðu gagnvart undirgefnum og
hræddum Harker. Þess má geta í leiðinni að
ein brúðurin skartar slönguhári og minnir því
á gorgónuna Medúsu, og er Coppola þar
greinilega að leika sér með hinar mörgu birt-
ingarmyndir vampýrunnar.
En brúðir Drakúla eru ekki einu ákveðnu
konurnar í myndinni. Í heild er staða konunn-
ar sýnd sem mjög sterk gagnvart veikum og
jafnvel hlægilegum körlum, og er það beinn
umsnúningur á þeim hefðbundnu kynhlutverk-
um sem bókin inniheldur, þarsem konurnar
eru varnarlausar og karlarnir hetjur.
Þannig er vampýran mjög áhugavert fyr-
irbæri í ljósi femínískra kenninga um upp-
stokkun kynhlutverka, og hvernig kynhlut-
verk eru félagslega mótuð en ekki eðlislæg,
þarsem vampýran er í raun „kynlaus“ og
stendur þannig fyrir utan hefðbundnar kynja-
skilgreiningar. Um leið er vampýran tvíkynja
eða margkynja, að því leyti sem vampýran get-
ur tekið á sig hvaða kynhlutverk sem er, óháð
kyni hennar og hefðbundnum hugmyndum um
kynvísi.
Dauði og ódauðleiki
Annað atriði sem mynd Coppola leggur sér-
staka áherslu á er hin banvæna erótík vampýr-
unnar, sem í kvikmyndinni er sett í samhengi
við eyðni og þau breyttu viðhorf gagnvart kyn-
lífi og smithættu sem sá sjúkdómur olli. Vamp-
ýran hefur iðulega verið notuð sem tákn fyrir
frjálsar ástir, og er reyndar vinsæl afsökun
fyrir klámi í alls konar bláum litum, en nú er
áherslan lögð á þá smithættu sem blóðið ber í
sér, smithættu sem er, eftir allt, banvæn. Það
er augljóst að uppgötvun og útbreiðsla eyðni á
sinn þátt í þeim endurvakta áhuga sem vamp-
ýran nýtur um þessar mundir.
En vampýran er ekki bara erótísk, hún til-
heyrir hrollvekjunni fyrst og fremst. Það hafa
verið gerðar ýmsar tilraunir til að útskýra
vampýru-trúna á röklegan hátt, og þær skýr-
ingar birta allnokkuð ólíka mynd af kvekend-
inu.
Sú klassískasta er skýring fræðimannsins
Dom Augustins Calmet, sem skrifaði lærða rit-
gerð um vampýrupláguna í Austur-Evrópu ár-
ið 1746 og benti á skýringar eins og kviksetn-
ingu og óreglulega líkamsrotnun.
Kviksetningarkenningin hefur löngum höfðað
til fólks, enda er hún langóhugnanlegasta
lausnin. Rúmum tvöhundruð árum síðar er enn
verið að afsanna yfirnáttúruleik vampýra; Paul
nokkur Barber (en nafn hans er mjög tákn-
rænt, því Rakarar (barbers) læknuðu með
blóðsúthellingum fyrr á öldum) skrifar útskýr-
ingabók um vampýrur árið 1988. Hann gefur
sér lífeðlisfræðilegar forsendur, skýrir vampýr-
una með rotnun líkamans nánar tiltekið, og
dregur ályktanir sínar úr gröfinni, þaðan sem
helstu heimildir um þjóðsagnavampýruna eru
komnar.
Skýring Barbers hljóðar svo: Blóð storknar
og dökknar eftir dauðann af völdum súrefn-
isskorts, en á það til við viss skilyrði að lýsast á
ný og verða fljótandi. Í tilfellum þegar dauðinn
er skyndilegur (eins og er algengt með vampýr-
ur) þá er óstorknandi blóð til staðar í æðum og
hjarta sem rennur um líkamann. Þessvegna gat
fljótandi rautt blóð gosið upp úr líkinu þegar
það var steglt niður. (Calmet áleit að hitinn frá
sólinni ylli því að blóðið yrði fljótandi á ný og að
við það blandaðist svo brædd fita og mergur.)
Blóðið fylgir þyngdarlögmálinu og rennur á
þann stað sem liggur lægst, þessvegna eru
vampýrur oft rauðþrútnar í framan. Við rotnun
fyllist kviðurinn af gasi sem þrýstir lungunum
upp og blóðið leitar út um munn og nef; þess-
vegna blóðið á vörum vampýranna. Ysta lag
húðarinnar og neglur falla af og húðin undir
virðist ný en er einfaldlega hrá.
Með tilliti til þessara skýringa er óhætt að
fullyrða að vampýran er mjög líkamlegt fyr-
irbæri og þannig mjög áhugaverð út frá kenn-
ingum þeim sem velta fyrir sér stöðu líkamans.
Vampýran er oft sýnd sem gróteskt fyrirbæri,
líkt og lýst er hér að ofan, hún er gangandi rotn-
andi lík og þannig greinileg táknmynd ógeðs
gagnvart líkamanum, eða líkamshryllings og er
til dæmis mjög áhugaverð út frá hugmyndum
Júlíu Kristevu um úrkastið, en sú kenning
byggist á þeirri hugmynd að sjálfsmynd okkar
mótist í stöðugri baráttu við hið líkamlega, sem
við reynum að fjarlægja okkur frá sem mest við
getum.
En vampýran er líka mikilvægt tákn fyrir
uppstokkun tvíhyggju efnis og anda, vampýran
er samkvæmt kristninni sálarlaus líkami og þar
kemur skugginn inn sem nefndur var í byrjun.
Af því að vampýran er sálarlaus, hún er bara lík-
ami, þá varpar hún ekki skugga, en hún getur
einnig birst bara sem skuggi, eins og Murnau
notfærði sér í Nosferatu. Þrátt fyrir þetta sál-
arleysi er vampýran iðulega sýnd sem tilfinn-
ingavera, sem þjáist af krónískum tilvistarvanda
og sálarkreppu.
Vampýran birtir okkur því líka vandamál hins
materíalíska samtíma gagnvart hugmyndum um
sál og anda, þarsem tvíhyggjuhugsunin gengur
ekki lengur upp.
Sálin yfirgefur líkamann við dauðann, og því á
vampýran að vera sálarlaus, og þannig minnir
vampýran okkur á dauðann og óttann við dauð-
ann. En þrátt fyrir alla grótesku og hrylling hef-
ur vampýran alltaf verið meira ódauðleg en
dauð. Við lifum á tímum þegar framfarir í tækni
og læknavísindum hafa gert ódauðleikann að
mun nærtækari möguleika, og lengt til muna
lífslíkur manna. Í bókmenntum og kvikmyndum
hafa þessar vangaveltur varðandi samslátt
tækni og mannslíkamans komið hvað sterkast
fram í auknum vinsældum sæborgarinnar, hins
lífræna vélmennis. Í þessum verkum velta höf-
undar fyrir sér stöðu mannsins, eða mennsk-
unnar í samfélagi þarsem tæknin hefur æ sterk-
ari tök á líkamanum og meira inngrip í hann,
hvar endar mennskan og byrjar vélmennskan í
fólki sem þáð hefur líffæraskipti eða gengur
með gervilíffæri sem auðvelda líf þess eða lengja
það?
Vampýran tekur líka til þessa vandamála
varðandi mennsku og ódauðleika. Sú spurning
sem vampýran vekur hvað sterkast upp í sam-
bandi við ódauðleikann er spurningin um verð,
hvað kostar ódauðleikinn okkur? Því vampýran
greiðir ódauðleika sinn því verði að hafa lífið af
öðrum.
Þetta er kannski helsta gildi afþreyingar-
menningarfígúru eins og vampýrunnar, og
reyndar afþreyingarmenningarinnar sjálfrar,
þessi möguleiki að spyrja á einfaldan og beinan
hátt, einfaldra hrárra spurninga eins og „hvað
svo“, „hvað kostar þetta“, „hvað þýðir þetta“.
Svona spurningar virka bæði einfaldar og ein-
feldningslegar, en eru þrátt fyrir allt nokkuð
mikilvægar, vilja týnast í flæktum umræðum
eins og lýstu sér greinilega í umfjöllun um
gagnagrunninn hér, sem einblíndi á persónu-
njósnir í gagnagrunninum, en það var lítil sem
engin umræða um forsendur gagnagrunnsins –
svo sem erfðafræðilegan, kynþáttalegan hrein-
leika, og svo hvað þessar erfðafræðirannsóknir
þýða fyrir mannslíkamann.
Þessar pælingar um vampýruna sem lækn-
isfræðilegan/erfðafræðilegan möguleika fyrir
ódauðleika hafa þegar verið efniviður þónokk-
urra skáldsagna, svo sem Hunger eftir Whitley
Strieber (1980), Empire of fear eftir Brian
Stableford (1988) og Children of the Night eftir
Dan Simmons (1992).
Vampýran vekur upp spurningar um hvað
verður um okkur þegar við erum ódauðleg – er-
um við þá skrímsli, og ekki lengur mennsk – en
jafnframt varpar hún spurningunni yfir á okkur
sjálf og spyr „hvað er mennska og hvernig skil-
greinum við hana?“ Því öll skoðun (endurskoð-
un) á skrímsli felur alltaf í sér skoðun (endur-
skoðun) á norminu.
Í þessum spurningum má líka sjá gildi afþrey-
ingarmenningarinnar sjálfrar, en mikilvægi fyr-
irbæris eins og vampýrunnar liggur í ódauðleika
hennar sem goðsagna, þjóðsagna, bókmennta og
kvikmyndaveru. Vampýran er ekki einstakt eða
afmarkað fyrirbæri einnar skáldsögu og kvik-
myndar, eins og Dracula, heldur á hún sér enda-
lausar birtingarmyndir. Þegar afþreyingar-
menning er skoðuð á þennan hátt, sem mynstur,
samsetning, ekki einn texti heldur mósaík
margra, þá sýnir hún fram á mikilvægi sitt sem
endurspeglun ýmissa miðlægra hugmynda í
samfélaginu, hugmynda sem eru kannski oft og
iðulega fjarlægðar og dauðhreinsaðar í fræði-
legri orðræðu.
Magn vampýrutexta og fjölbreytni þeirra
sýnir okkur fram á mikilvægi og möguleika
vampýrunnar sem myndbirtingar margskonar
fyrirbæra, þannig séð er hún myrk fígúra eða
skuggi mannsins, skuggi sem fylgt hefur mann-
inum frá upphafi og sem hann er stöðugt að
máta sig við og spegla sig í.
Kvenvampýra, rista gerð eftir málverki eftir
þýska málarann Max Kahn, kringum 1895.
Þarna hafa hlutverkin endanlega snúist við og
nú er það karlmaðurinn sem andvaralaus er
fórnarlamb kvenvampýrunnar, sem minnir ekki
lítið á hinar grísku Harpýjur, en þær eru taldar
meðal hinna goðsögulegu vampýra.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
En þrátt fyrir alla
grótesku og hrylling
hefur vampýran allt-
af verið meira
ódauðleg en dauð.