Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 28. APRÍL 2001 7
ugu á hæðina, hún er endurtekin skjáfylla í
12" glugganum á iBook. Og fagnaðarerindið
má áframsenda í tölvupósti um allan heim.
Þessi þróun er óneitanlega til þæginda, að
margra mati. Á henni er þó a.m.k. einn
hængur, eins og Baudrillard orðar það svo
varlega. Gallinn er sem sagt sá, að heim-
urinn eins og við þekktum hann verður
gagnslaus í daglegu lífi. Ýmsum þáttum
hans verður ofaukið, eins og rakið er í
greininni á dramatískan hátt. Fyrst tekur
Baudrillard sem dæmi nærveru sjónvarps
og bendir á hvernig hún breytir afganginum
af heimilinu í umslag eða fornminjar. Frek-
ari útskýring fylgir ekki, en hún gæti hljóð-
að svona: Þegar heill heimur birtist á skján-
um, hvort sem er í fréttum, heimildaþáttum
eða bíómyndum, verða allir hlutirnir í kring-
um sjónvarpið fánýtir á meðan. Engum
dettur í hug að horfa á málverk á veggnum,
ef sjónvarpið er í gangi. Pottablómið í
gluggakistunni verður hnípið í samanburði
við frumskógana á skjánum og kúnstir
heimiliskattarins komast ekki í hálfkvisti við
vel æfðar grínsenur kvikmyndanna í imba-
kassanum. Allt verður óþarft í kringum
sjónvarpið og missir gildi sitt á meðan.
Sama gerist með samskipti fólksins sem
horfir. Það hættir að tala saman á meðan og
öll dramatík og spenna færist inn í bláan
skjáinn. „Það sem verður eftir [fyrir utan]
birtist aðeins sem stór, gagnslaus líkami, yf-
irgefinn og dauðadæmdur. Hið raunveru-
lega birtist sem stór, gagnslaus líkami,“
segir Baudrillard og hittir sem fyrr naglann
á höfuðið.
Sama gerist með hinn bókstaflega líkama,
áþreifanlegan líkama fólksins í hinni dag-
legu tilveru. Þegar ekki þarf lengur að nota
líkamann til burðar, framkvæmda, erfiðis og
handavinnu verður hann himinhrópandi
gagnslaus og „fyrir“ í ýmsum skilningi. Of
fyrirferðarmikill til að burðast með, og
mætti út frá því fara út í viðamiklar hug-
renningar um megrunaráráttu nútíma-
mannsins. Kannski er það vegna þess hve
líkaminn er óþarfur sem slíkur, með alla
sína vessa, vefi, líffæri og fituforða, að fólk
fyllist smám saman viðbjóði á því að þurfa
að búa í honum. Kannski er það af þessum
sökum sem við förum í fitusog, húðstrekk-
ingar og Trimform. Líkaminn er nefnilega
ekki orðinn annað en hulstur utan um heil-
ann þar sem allt fer fram sem máli skiptir.
Við missum tilfinninguna fyrir mikilvægi lík-
amans og viljum helst að hann hverfi. Í
mesta lagi berast boð frá heila fram í hægri
hönd um að stýra músinni, kveikja á sjón-
varpinu og þrýsta á bílskúrshurðaropnar-
ann.
Út í þessa sálma, um fitusog og
horrenglutísku áranna í kringum aldamót,
fer Baudrillard að vísu ekki en hann tekur
þó undir að öllu sé í dag þjappað í heilann
meðan hverfandi þörf sé á líkamlegu at-
gervi. Bætir svo við að hin meginmóðurstöð
einstaklingsins sé genamengið, enda geymi
það uppskriftina að verunni. (Hefði Baud-
rillard einungis gert sér grein fyrir því vægi
sem erfðafræði og DNA-spekúlasjónir áttu
eftir að öðlast á áratugunum tveimur sem
komu í kjölfarið hefði hann áreiðanlega eytt
meira en einni setningu í genamengin. Hann
hefði til dæmis getað tekið sem dæmi að
innan skamms myndi dropi af blóði eða hár
af höfði grunaðs glæpamanns geta sannað á
hann sök, með samanburðarrannsóknum á
erfðaefni. Hann hefði líka getað tekið sem
dæmi að ekki yrði í framtíðinni nauðsynlegt
að þátttakendur í sjúkdómsrannsóknum
væru á lífi, DNA-sýni gætu í mörgum til-
fellum nægt. Þar með yrði líkamleg návist
óþörf í ýmsu tilliti).
En það er ekki bara líkaminn sem verður
fyrirferðarmikið hulstur, mörgum númerum
of stórt. Landið, hin landfræðilega víðátta,
missir líka hlutverk sitt um leið og allir við-
burðir og íbúar þjappast í fáeina byggð-
arkjarna, að dómi Baudrillards. Óvíða á
þessi lýsing betur við en hér á landi, þar
sem fólkið flykkist í eitt landshorn og fáein
byggðarlög önnur, og skilur landið að lokum
eftir mannlaust og menningarlaust. Í kjöl-
farið verður meirihluti hinna 103 þúsund
ferkílómetra að óbyggðum og eyðibyggð,
landið sjálft verður eins og (gagnslaust)
hulstur utan um heilann þar sem allt gerist
sem skiptir máli. Höfuðborg er þá orðið
býsna myndrænt réttnefni, enda geymir
höfuð jafnan heila og afgangurinn er
„óhugsandi“ skrokkur.
Þ
riðji þáttur tilverunnar sem
missir gildi sitt er svo tíminn,
að mati kenningasmiðsins.
„Hvað er hægt að segja um
þennan feikilega frítíma sem
við sitjum uppi með, vídd sem
verður gagnslaus um leið og
tafarleysi boðskiptanna hefur
smættað samskipti okkar niður í röð and-
artaka?“ spyr Baudrillard, en fátt verður
um svör. Reyndar munu ekki allir sam-
þykkja að nútímafólk hafi tímann „fyrir sér“
í bókstaflegri merkingu, að við sitjum uppi
með óendanlegan frítíma sem flækist fyrir.
Þvert á móti virðist tímaskortur þjaka
þriðja hvern mann og hina tvo líka, í óða-
mála þjóðfélagi samtímans. Hitt er aftur
rétt, að farsímarnir, þoturnar, hraðbátarnir,
örbylgjuofnarnir og beinu útsendingarnar
hafa teygt og togað tímaskynjun okkar og
hraðaskyn. Seinna verður strax og bráðum
verður samstundis. Samskipti okkar hafa,
eins og Baudrillard grunaði, verið smættuð
niður í röð andartaka, megabæta og sek-
úndubrota. Þannig hefur tæknin leikið tím-
ann, en við höfum hins vegar verið fljótari
en Baudrillard grunaði að fylla upp í frítím-
ann sem myndaðist.
Máltækið margþvælda segir að enginn sé
spámaður í eigin föðurlandi. Færri sögum
fer hins vegar af því í máltækjum hvernig
mönnum gengur að vera spámenn í eigin
samtíma. Um Baudrillard gildir að ýmsar
hugmyndir hans hafa hitt síðari tíma les-
endur betur í hjartastað en samtíðarmenn.
Hann er fyrir margra hluta sakir athygl-
isverður spámaður, nánast véfrétt, því
margt af því sem hann spáði um fyrir átján
árum hefur ræst með (ofur)raunverulegum
hætti – jafnvel það sem í upphafi var ekki
annað en orðaleikir og abstrakt dæmi.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Líkaminn er ekki orðinn annað en hulstur ut-
an um heilann þar sem allt fer fram sem máli
skiptir. Við missum tilfinninguna fyrir mik-
ilvægi líkamans og viljum helst að hann
hverfi.“
Höfundur er blaðamaður á Morgunblaðinu.
Í
GREININNI Gyðja eða bólugrafin
ekkja? sem Ármann Jakobsson ritaði í
Lesbók Morgunblaðsins 31. mars sl. get-
ur hann þess í upphafi að við lifum tíma
þar sem sterk andúð á þjóðernishyggju í
flestum myndum mótar orðræðu
menntamanna. Þessi orð minna á það
hvernig aldarandi, að ég ekki segi tíska,
mótar túlkunarfræðin á hverjum tíma. Vitundin
um það hvílíkt heimsböl þjóðernishrokinn er á
okkar tímum ætti reyndar fremur að víkka
sjóndeildarhring okkar gagnvart lífi og bók-
menntum en þrengja hann. Ármann er vafa-
laust á sömu skoðun, enda segir hann fráleitt að
hafna þjóðernispólitískum og öðrum táknræn-
um skilningi á Íslandsklukkunni en telur aftur á
móti að bókin hafi verið „nánast rígföst í viðjum
þjóðernispólitískrar túlkunar“ og að aðalfórn-
arlamb hennar sé „fjallkonan fríð, Snæfríður Ís-
landssól“. Undirtitill greinar hans er því: Óþjóð-
leg túlkun á Íslandsklukkunni.
Ármann hefur umfjöllun sína með því að
benda á hvernig orð Snæfríðar „Heldur þann
versta en þann næstbesta“ tengja hana við Guð-
rúnu Ósvífursdóttur og reyndar hefur t.a.m. Ei-
ríkur Jónsson áður sýnt fram á skyldleika
þeirra tveggja. Enn eru ritaðar deilugreinar um
það hverjum Guðrún hafi verið verst og unnað
mest og nú er röðin komin að Snæfríði. Og þá er
spurt: Var Magnús í Bræðratungu raunveru-
lega sá versti? Því myndarlegur er hann þó að
hann sé drykkjumaður og landeyða og luntaleg-
ur á svipinn. Eða kallar Snæfríður sig ekki
mikla hamingjukonu á einum stað skömmu áður
en hún hittir Arnam Arnæum á ný? Hún er
hvort eð er ólíkindatól, kannski hún standi ekki
við þau orð sín að gefast hinum versta í stað
þess næstbesta. Og er Arnas Arnæus sá besti í
raun og veru? Eða dómkirkjupresturinn sá
næstbesti, með sinn sauruga hugsunarhátt?
Óþjóðleg túlkun
Þegar Ármann markar Snæfríði stað í þjóð-
ernispólitískri túlkun verksins er það fyrst og
fremst sem táknmynd Íslands sem einkum
kristallast í nafninu: Snæfríður Íslandssól:
„Hún er fjallkonan. Hún er álfakroppurinn
mjói. Hún er hið ljósa man.“ Fræðimenn hafa
hrifist með og túlkað Snæfríði sem gyðju,
drottningu, fjallkonu, Maríu mey eða Guðrúnu
Ósvífursdóttur.
Augljóslega má túlka Snæfríði án allra slíkra
skírskotana. Sú kona sem þá treður fram er
ekki álfkonan í skáldlegri ræðu Jóns Hregg-
viðssonar heldur ungmey sem var svikin fyrir
skinnhandrit, eiginkona drykkjumanns sem sel-
ur undan henni jörðina og síðan hana sjálfa fyrir
brennivín. Það má velta henni fyrir sér sem leik-
soppi valdsins, uppreisn hennar gegn föðurvaldi
og almenningsáliti, eins og Ármann gerir að
nokkru leyti. Hún er á sinn hátt hneppt í þær
viðjar sem samfélagið setur konum, hún á fárra
kosta völ. En hins vegar má líka snúa dæminu
við og segja að hún hafi valdið að leiksoppi, yf-
irvöld og dómara. Hún leysir sakamann föður
síns frá höggstokknum og sendir hann úr landi
og hrindir þar með af stað atburðarás sem í fyll-
ingu tímans sviptir föður hennar bæði eignum
og æru. Síðan ann hún sér ekki hvíldar fyrr en
hún hefur endurheimt allt þetta af eigin ramm-
leik. Þetta gerist ekki vegna heldur þrátt fyrir
Magnús í Bræðratungu. Snæfríður er búin að
taka örlögin í sínar hendur allnokkru áður en
hún giftist honum. Hún er vissulega í uppreisn
gegn föðurvaldinu, en hreyfiaflið er ástríðufull
skapgerð hennar sjálfrar sem lýtur eigin lög-
málum. „Ég var altaf sú kona sem ekkert full-
nægir,“ segir hún við biskupsfrúna systur sína.
„Þessvegna hef ég valið mér hlutskipti – og sætt
mig við það“ (178). „Til eru úngar stúlkur sem
gera alt ótrygt í kríngum sig, loft, jörð og vatn,“
(74) segir faðir hennar og veit ekki hvað honum
ratast satt á munn.
Undanfærslur og ólíkindalæti
Íslandsklukkan er rituð með aðferð fornsög-
unnar að því leyti að hugsunum er þar ekki lýst;
lesandi verður að draga sínar ályktanir af orð-
um og ytri viðbrögðum sögupersónanna. Orð-
um Snæfríðar er þar á ofan ekki alltaf treyst-
andi, hún er full af undanfærslum og
ólíkindalátum, köld og fjarlæg og auk þess hæð-
nasta persóna Íslandsklukkunnar eins og Ár-
mann tíundar réttilega. Til þess að komast til
botns í þessari persónu rekur hann sig eftir til-
svörum hennar og ólíkindalátum söguna á enda,
en án þess að setja þau nema að litlu leyti í sam-
hengi atburða og persóna, aldurs og þroska.
Jafnframt virðist tilviljun háð hvenær hann tek-
ur orð hennar bókstaflega og hvenær hann lítur
á þau sem undanfærslur og kaldhæðni. Og ekki
minnist hann á þann kafla bókarinnar þar sem
Snæfríður birtist einlæg og grímulaus: samtal
hennar við Arnam Arnæum þar sem þau rifja
upp samskipti sín og eftirmál þeirra (264-274).
Enda þótt Snæfríður kannist aðeins stundum
við ást sína á professor antiquitatum hittir
skriftafaðir hennar (sá næstbesti) naglann á
höfuðið þegar hann segir að af kynnum hennar
við hann „séu þau símu snúin, sem orðið hafa
uppistaða yðar ævivefs“.
Ármann telur allsendis óvíst að Snæfríður
standi við orð sín og gefist hinum versta. Í fyrr-
greindum kafla segir hún Árna frá því að nótt-
ina áður en hún sendi Jón Hreggviðsson til hans
hafi hún myrt ást sína viljandi, „gafst Magnúsi í
Bræðratúngu í fyrsta sinn“ (273).
Einn þáttur í fari Snæfríðar er að dómi Ár-
manns sá að hún „kallar ítrekað á niðurlægingu
og refsingu“. Snæfríður er í miklu uppnámi í
upphafi verksins og það þjóðfélag sem hún lifir í
nærist á refsingum almúgans. Af einhverjum
ástæðum eru kjör þessa almúga Snæfríði hug-
stæðari en öðrum standspersónum sögunnar,
kannski vegna þess að hún sjálf hefur orðið fyrir
sorg og höfnun, hefur fórnað hamingju sinni.
Hún veit að fyrir þá „synd“ sem hún hefur drýgt
er almúganum refsað með lífláti. Það er í þessu
samhengi sem hún talar um sjálfa sig sem ham-
ingjukonu (178) í samtalinu við Jórunni systur
sína, auk þess sem þar er kaldhæðni hennar lif-
andi komin og stolt þeirrar konu sem aldrei
mjúklætir sig eða viðurkennir ósigur sinn. Tóm-
lætið, kaldhæðnin, frostið, er vörn hennar gegn
niðurlægingu og harðneskju umhverfisins.
Uppreisn gegn sjálfsímynd
Ármann fjallar talsvert í grein sinni um upp-
reisn Snæfríðar gegn samfélaginu og orðræð-
unni, ekki síst um mótþróa hennar að taka við
því hlutverki sem aðrir setja hana í. „Hún vill
ekki vera Íslandssól, fjallkona eða drottning.“
En hér er þess að gæta að þeir sem setja hana í
þessi hlutverk eru fyrst og fremst lesendur sög-
unnar og ritskýrendur hennar. Lítum á hverjir
velja henni þessi nöfn innan sögunnar. Ástmað-
ur hennar Arnas Arnæus gefur henni nafnið
álfakroppurinn mjói og þegar hún er nær finnst
honum hann „búa með álfum“ (272). Jóni
Hreggviðssyni er trúað fyrir þessum orðum
sem hafa ekki farið víðar og í innblásinni ræðu
hans verður hún hin eilífa bláklædda álfkona Ís-
lands með gullband um sig miðja, blásnauður
eigandi allra þeirra auðæfa sem Ísland á til
(412-13). Þessi ræða er sú eina þar sem segja
má að Snæfríður geti talist í einhvers konar
fjallkonugervi. Sigurður dómkirkjuprestur kall-
ar hana á einum stað Íslands sól (301) og í bók-
arlok er það orðið viðurnefni hennar (449). Orð-
ið kemur aðeins fyrir í þessi tvö skipti og er
upphaflega dæmigerð klerkamærð um þá konu
sem „ein er í sínum skapnaði gædd slíkri lífs-
ilman af drottins móður, að hennar vist í landinu
/…/ er fyrirheit þess að vors herra Jesú vernd
muni uppihalda þessu fátæka landi þrátt fyrir
tilskuldaða föðurins reiði.“ Ekkert þessara
nafna tilheyrir sjálfsímynd Snæfríðar, trúlegra
að hún skoði þetta sem hverja aðra skylduga
gullhamra. Hins vegar eru þessar ímyndir hluti
af táknheimi verksins sem slíks; ef við förum
nánar út í þá sálma er komið út fyrir mörk
„óþjóðlegrar túlkunar“ á Snæfríði og Íslands-
klukkunni.
Vitnað er í 5. útgáfu Íslandsklukkunnar
sem kom út 1991.
UM ÞJÓÐLEGAR
OG ÓÞJÓÐLEG-
AR TÚLKANIR
E F T I R Þ O R L E I F H A U K S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur.