Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001 3
H
RESSILEGUR hlátur
hefur oft leyst skyndilega
erfið vandamál. Hláturinn
skilur ekki eftir sig nein
spor sem sagnfræðingar
kunna að rekja. Samt er
hann stórveldi í sam-
skiptum manna. Hann
hefur oftar en menn vita breytt gangi sög-
unnar. Hláturinn hefur bjargað geðheilsu
margra manna. Hann hefur einnig oftar en
menn vita kveðið upp dauðadóm yfir mönn-
um og málefnum. En saga hlátursins verður
aldrei skrifuð. Hann kemst aldrei á verð-
launapall og mætir aldrei í réttarsal. Öfl-
ugasti og hættulegasti hláturinn hefur gegn-
um tíðina jafnan komið frá þeim sem sagan
telur ástæðulaust að nefna, ekki síst konum.
Veraldlegir og andlegir valdamenn hafa allt-
af þekkt þessa hættu og margir vara við
hlátri og sumir hafa lagt til að banna hann
með öllu. Að minnsta kosti aðhlátur á kostn-
að valdhafa. Hláturinn hefur verið þýðing-
armikill hluti af lífi okkar og engum dettur
annað í hug en að hann verði það áfram
þriðja árþúsundið.
Elsti guð Egypta (segir á gömlu blaði frá
þriðju öld fyrir Krist) horfðist í augu við ka-
os, ringulreiðina miklu. Og guðinn hló. Sá
hlátur breytti ringlulreiðinni í skipulagða til-
veru, heiminn okkar. Ef til vill mætti segja
að í kristnum fræðum birtist hinn gamli
hlátur upphafsins sem heilagur andi Guðs
sem skapaði manninn Adam með því að
anda á leir jarðar. Hlátur er að anda á sér-
stakan hátt. Og hvað á að segja um fagn-
aðarerindið? Er það ekki hinn þögli hlátur?
Fögnuður og hlátur eiga samleið. Það væri
hins vegar misskilningur að skilgreina hlát-
ur eingöngu sem stóran skammt af súrefni.
Hann er fyrirbæri sem við ráðum ekki yfir.
Uppgerðarhlátur er ævinlega holur og hann
vantar þann lífskraft sem býr í sönnum
hlátri. Við erum eina skepnan sem hlær. Við
hlæjum að mistökum okkar og annarra. Við
hlæjum að fortíð okkar og stundum lyftir
hláturinn okkur upp á hærra stig. Við hlæj-
um að því óvænta og afbrigðilega. Og ung-
menni hlæja að lífsháska sem þau sleppa
naumlega frá. Hlátur þeirra fjarlægir óttann
og eykur sjálfstraustið. Kímnigáfan er óneit-
anlega ein af bestu gáfum mannsins. Hún er
gjöf Guðs.
Í mínu ungdæmi var það hins vegar nokk-
uð almennt viðhorf að hlátur væri fíflskapur
og þumbararnir kallaðir vitrir og þá eina bar
að taka alvarlega. Nú hefur hláturinn út-
rýmt þessum viðhorfum. Ekki er því að
neita að á minni tíð þekktu menn vel það
sem kallað var Þórðargleði, kætin yfir að
meiða og niðurlægja annað fólk. Þetta er
þekkt fyrirbæri úr allri fortíð. Það er ástæð-
an fyrir því að margir hugsuðir fortíðarinnar
litu á hlátur sem neikvætt fyrirbæri.
Hvers vegna hlæja menn hæðnishlátri?
Hvers vegna hlæja menn að manninum sem
stamar eða manninum sem skakklappast
leiðar sinnar? Ef til vill stafar þessi hlátur af
feginleika yfir að við höfum ekki orðið sjálf
fyrir þessu, ekki enn þá. Undir niðri vitum
við vel af okkar eigin öryggisleysi og óvissri
framtíð. Þetta er ef til vill feginleiki yfir
þeirri vitneskju að enn sé röðin ekki komin
að okkur. Er þetta gleði rándýrsins yfir auð-
veldri bráð? Hvers vegna hlakkar í fólki yfir
óförum annarra? Ekki á ég nein svör við
þessum spurningum. Er jafnvel hugsanlegt
að hæðnishlátur manna hljóðni þegar þeir
vaxa frá hinni grimmu fortíð sinni? Þegar
rándýrið í okkur verður að víkja fyrir hærri
sýn og meiri mennsku? Þó að svo fari þá
þýðir það ekki að við hættum að hlæja. Sá
hlátur sem kallaður hefur verið Þórðargleði
gæti snúist upp í það að maðurinn fari að
hlæja að rándýrinu í sjálfum sér og öðrum.
Þegar mönnum fer að finnast þetta rándýr-
seðli okkar skoplegt fyrirbæri og heyri for-
tíðinni til. Það verður seint heyri ég ykkur
segja. – Og já. – Ég held að þið hafið því mið-
ur rétt fyrir ykkur enn um sinn hvað sem
síðar verður.
Frelsi og hlátur eiga samleið. Við hlæjum
af feginleika þegar við losnum úr fjötrum,
ekki síst andlegum fjötrum fortíðarinnar.
Við notum frelsið til að byggja upp nýjan
heim. Í þessari nýju sköpun gegnir hlát-
urinn stóru hlutverki. Hann sýnir mönnum
oft hvað er við hæfi og hvað ekki. Það er ver-
ið að leiðbeina okkur þegar hlegið er að okk-
ur og hlátur okkar leiðbeinir líka öðru fólki
hvort sem menn gera sér grein fyrir því eða
ekki. Menn læra oft meira af stuttum hlátri
en langri predikun. Í daglegu lífi notum við
hláturinn bæði í sókn og vörn. Við teljum oft
hláturinn bestu vörn okkar gegn öfund og
illmælgi annarra manna. Menn nota oft hlát-
ur sem hættulegt vopn í rökræðum eða
kappræðum og þar sem hlátur kviknar í
fundarsal eru kjánaleg rök kveðin niður af
skyndingu. Vissulega getur hláturinn verið
hættulegt vopn og hann getur líka verið
hættulegur þeim sem beitir þessu vopni eins
og sagan sýnir.
Margir sagnfræðingar telja að Sókrates
hafi raunverulega verið líflátinn fyrir það að
hlæja á Agóru, stórtorginu í Aþenu, að
helstu valdamönnum borgarinnar. En valdið
fær engan til að hætta að hlæja. Venjulega
lengir hláturinn ekki aðeins lífið heldur gerir
hann mörgum lífið og tilveruna léttbærari.
Hann getur á örlagastundu snöggbreytt öll-
um aðstæðum á undraverðan hátt. Eðlilega
getum við ekki hlegið að erfiðum hlutum
fyrr en þeir eru löngu liðnir og við sjáum þá
og skoðum úr fjarlægð. Stundum breytir
tíminn þeim lítið eða alls ekki en stundum
verða þeir aðeins skoplegir þegar frá líður.
Við beinlínis hlæjum að þeim og sá hlátur
færir okkur upp á hærra svið ef svo mætti
segja. Þetta var aldrei annað en kjánaskap-
ur sem við höfum alfarið hafnað. Hláturinn
lyftir okkur yfir þessi vandamál, ekki öll en
kannski fleiri en við höldum.
Í fortíðinni var mönnum oft kennt hvenær
mætti og hvenær ekki, hver mætti hlæja og
að hverjum mætti hlæja. Þannig var hlát-
urinn notaður sem vopn valdamanna til að
viðhalda stöðugleika. Þetta gekk í vissum
stofnunum í ákveðinn tíma en öll börn og
raunar fólk á öllum aldri vilja leika sér. Og
hláturinn og leikurinn eiga ævinlega sam-
leið. Hvorki andlegir né veraldlegir stjórn-
endur gátu haft taumhald á hlátrinum til
lengdar. Hlátur valdamannsins er venjulega
hæðnishlátur. Hann boðar andstæðingum
hans niðurlægingu og jafnvel dauða. Og
hann þolir síst af öllum að hlegið sé að hon-
um. Grísku guðirnir virðast þó undantekn-
ing. Grikkir ætluðust til þess að Seifur og
aðrir grískir guðir tækju því vel þegar hlegið
var að þeim í leikhúsum Aþenu. Þeir ætl-
uðust jafnvel til þess að guðirnir sjálfir
tækju þátt í hlátrinum þegar hlegið var að
þeim sjálfum. Og þannig bregðast göfugir
menn yfirleitt við aðhlátri.
En veraldlegt og andlegt vald hefur oftast
gegnum tíðina sýnt lítið umburðarlyndi
gagnvart hlátri. Þrískipting valdsins getur
verið með ýmsu móti. Á miðöldum til dæmis
ríkti myrkrahöfðinginn í neðra, kirkjan í
miðheimum, eða á jörðinni og Guð á himn-
um. Þetta gilti að sjálfsögðu í hinum kristna
heimi miðaldanna. Þó að fagnaðarerindið sé
kjarni kristninnar þóttu fögnuður og hlátur
ekki vænleg leið til að komast í himnaríki.
Leiðin þangað lá eingöngu gegnum táradal
eymdar og fátækar. Allt annað var léttúð og
heimska, ef ekki beinlínis hrokafull upp-
reisn. Basin kirkjufaðir bannaði hvers konar
hlátur. „Góður maður á hvorki að hlæja né
leyfa öðrum að hlæja“, sagði hann. Það var
þá almennt viðhorf kirkjunnar að hlátur
væri alfarið af hinu illa. „Vitrir menn búa í
sorgarhúsi, sonur minn, en fíflin í húsi gleð-
innar.“ Við þessari grimmu heimsmynd var
samt fögnuður í himnaríki og grátur í neðra.
Þar hló aðeins yfirstéttin og ævinlega hæðn-
ishlátri. En þrátt fyrir þetta stranga vald að
ofan vissi allur almenningur betur og hélt
áfram að hlæja í laumi. Þegar fram liðu
stundir komu fram menn sem hlógu öll þessi
ósannindi út úr heiminum. Þar voru skáldin
fremst í flokki í ritgerð, ljóði, leikriti og sögu.
Á okkar tíð er hláturinn orðinn vopn hins
valdalausa í samfélaginu. Valdamönnum
stafar meiri háski af hlátri en nokkru öðru.
Fyrst og fremst þegar hann misbeitir valdi
sínu. Hann getur ekki dulist neitt í upplýs-
ingaflæði fjölmiðla. Frá vissu sjónarmiði má
líta á hláturinn sem besta fræðara og uppal-
anda nútíma stjórnmálamanns. Það hafa
alltaf verið náin tengsl milli hlátursins og
hugsunarinnar. Ég yrði ekki hissa þó ein-
hver fræðimaður á þriðja árþúsundinu
kæmist að þeirri niðurstöðu að góður hlátur
sé þegar grannt er skoðað besti kennarinn.
HLÁTUR
RABB
G U N N A R D A L
JÓNAS HALLGRÍMSSON
ALSNJÓA
Eilífur snjór í augu mín
út og suður og vestur skín,
samur og samur inn og austur,
einstaklingur! vertu nú hraustur.
Dauðinn er hreinn og hvítur er snjór,
hjartavörðurinn gengur rór
og stendur sig á blæju breiðri,
býr þar nú undir jörð í hreiðri.
Víst er þér, móðir! annt um oss;
aumingja jörð með þungan kross
ber sig það allt í ljósi lita,
lífið og dauðann, kulda’ og hita.
Jónas Hallgrímsson (1807-1845) var skáld og náttúrufræðingur. Hann var eitt
helsta skáld rómantísku stefnunnar í íslenskum bókmenntum og einn Fjöln-
ismanna.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 2 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Sæberpönk
birtist jafnt í skáldsögum og smásögum sem
kvikmyndum og myndasögum, segir Úlf-
hildur Dagsdóttir í fyrri grein um þessa
nýstárlegu tegund bókmennta þar sem
samband manns og vélar er í brennidepli.
Finnbogi Pétursson
er fulltrúi Íslands á Feneyjatvíæringnum í
ár. Sýning hans var opnuð í gær en Fríða
Björk Ingvarsdóttir átti samtal við hann um
verkið sem hann sýnir áður en hann hélt til
Feneyja.
Salisbury
er fallegur enskur miðaldabær sem á
hverju vori heldur myndarlega listahátíð. Í
ár er þemað norrænt og þar á meðal ís-
lenskir gestir. Sigrún Davíðsdóttir heim-
sótti hátíðina.
séra Jóns Magnússonar er komin út í nýrri
útgáfu Máls og menningar undir ritstjórn
Matthíasar Viðars Sæmundssonar. Ólína
Þorvarðardóttir skrifar ýtarlegan ritdóm
um verkið.
Píslarsaga
FORSÍÐUMYNDIN
er þrívíð vinnuteikning Finnboga Péturssonar af verkinu sem hann sýnir á
Feneyjatvíæringnum.