Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001
N
Ú er sumarið komið með
sínu nýslegna grasi, svíf-
andi frjókornum, hnerr-
um og grátbólgnum aug-
um. Við hin ofnæmis-
sjúku lokum öllum
gluggum og stoppum
með einangrunarbómull í
allar glufur, líkt og vit okkar teppast hægt og
hægt. Sumarið er tíminn, og allt það. Ein-
hverntíma í framtíðinni mun þetta ofurnæma
ástand leiða til stökkbreytinga á mannlegu
samfélagi. Draumar og veruleiki renna saman
í eitt, og íbúar draumanna geta ferðast frjáls-
lega um heim veruleikans: Hnerrinn verður
óviðráðandi og á endanum munum við bók-
staflega hnerra okkur inn í nýja tilveru. Þeg-
ar þetta gerist hafa frjósemislyf haft þau
áhrif að skilin milli tegunda hafa brotnað nið-
ur. Ástarlyfið Frjósemi 10 vekur girndir
gagnvart hundum, vélum og dauðum, nið-
urstaðan er fjölskrúðugt samfélag hunda-
fólks, vélvera, hálfdauðra, skugga, dreymara
og manna. Í ritinu Pollen eftir Jeff Noon, er
þessu ástandi best lýst. Leigubílstjórar eru
samrunnir bílum sínum og borgarkortinu og
þurfa því ekki að hafa fyrir því að stýra eða
leita leiða. Bíllinn stillir sig inn á kortið og
bílstýran þarf ekki annað en taka ákvarðanir
um hvaða leið skuli fara. Mest áberandi er þó
samruni manna og hunda, og lifandi og
dauðra: afkvæmi þeirra síðarnefndu eru upp-
vakningar og skuggakonur, en þær eru
draumlausar og eiga því ekki aðgang að
draumaheiminum vurt.
Breski rithöfundurinn Jeff Noon er einn af
þekktari höfundum sæberpönkstefnunnar (cy-
berpunk), þrátt fyrir að nafn hans sé ekki
eins kunnugt og nöfn stærstu stjarna hennar,
William Gibsons og Neil Stephensons. Skrif
hans eru um margt ólík skáldsögum þeirra
tveggja, og sverja sig meira í ætt við fantasíu
og súrrealisma en vísindaskáldskap, en vís-
indaskáldsagan er einskonar „matrixa“ eða
fylki sæberpönksins. En sögur Noon sýna
einmitt að sæberpönkið er ekki einskorðað
við vísindaskáldskap. Almennt séð er þó hug-
takið sæberpönk skilgreint sem einskonar
undirtegund vísindaskáldsögunnar, en það
getur einnig vísað á almennari hátt til stíls og
strauma, og á þann hátt má benda á sæber-
pönkuð einkenni í víðara samhengi. Þannig
eru til dæmis greinileg sæberpönkuð einkenni
í skáldsögum Michel Houllebecq, Öreindirnar
(1999), The.Powerbook eftir Jeanette Winter-
son (2000), Hard-Boiled Wonderland and the
End of the World eftir Haruki Murakami
(1985, ensk þýðing 1991), The Calcutta
Chromosome eftir Amitav Ghosh (1996) og
Stálnótt Sjóns (1987), en almennt myndu verk
þessara höfunda teljast til fagurbókmennta
fremur en afþreyingarmenningar eins og vís-
indaskáldsögunnar.
Sæberpönk mótaðist snemma á níunda ára-
tugnum með höfundum eins og Gibson, Bruce
Sterling, Greg Bear, John Shirley og Pat Ca-
digan og vakti strax mikla athygli. Sæber-
pönk gerist yfirleitt í framtíðinni, og fjallar
um þau áhrif sem tilvera stafrænnar tækni og
líftækni hefur á samfélag og einstaklinga, að
því leyti sem samfélagsgerðin hefur ger-
breyst með tilkomu tölvutækni og hjáveru-
leika. Í sæberpönki er lögð áhersla á stöðu
líkamans í tölvusamfélaginu, og höfundar
velta fyrir sér möguleikum hans til umbreyt-
inga, stökkbreytinga eða tæknilegrar end-
urmótunar og endurnýjunar. Að þessu leyti
minnir sæberpönk á splatterpönk, undirteg-
und hrollvekjunnar sem mótaðist á sama
tíma, og er að sama skapi upptekin af lík-
amlegum afmyndunum, en sem dæmi um
sameiginlegan snertipunkt sæberpönks og
splatterpönks má nefna skáldsögu Clive Bar-
ker The Hellbound Heart (1986), og Hell-
raiser-kvikmyndirnar sem byggðar eru á
henni.
Sæberpönk birtist jafnt í skáldsögum og
smásögum sem kvikmyndum og myndasög-
um. Í orðinu mætast framsækin tæknihugsun
stýrifræðinnar (cybernetics) og anarkísk
götumenning pönksins, andsnúin hverskyns
yfirvaldi. Þannig fjallar sæberpönk annars-
vegar um heim sem er gegnsýrður af líftækni,
þarsem skilin milli manna og véla eru að
miklu leyti horfin og hinsvegar sækir sæber-
pönkið fagurfræði sína að miklu leyti til
pönksins, sem hafnaði hefðbundnum borg-
aralegum gildum. Sæberpönkið er líkt og
pönkið sjálft hart og rokkað, hrátt og með
miklum myrkum undirtónum. Og líkt og
pönkið leggur sæberpönkið áherslu á teg-
undablöndun ýmiss konar sem oftar en ekki
gengur gegn hefðbundnum hugmyndum um
fegurð. Margir sæberpönk-höfundar segjast
sækja innblástur til pönktónlistar og í sæber-
pönk-kvikmyndum er lögð mikil áhersla á
harða rokk- og teknótónlist.
Sæberpönkið er sú skáldskapartegund sem
hefur tekið nútímann hvað sterkustum tökum,
að því leyti sem sæberpönkið veltir fyrir sér
þeim margvíslegu möguleikum sem tækniþró-
un nútímans hefur fyrir framtíðina. Sæber-
pönkið tekur upp þræði úr samtímanum og
fylgir þeim eftir, stundum með þeim afleið-
ingum að vefnaðurinn er rakinn upp, stundum
þannig að nýtt mynstur myndast. Reyndar
hefur samfélagsrýni og gagnrýni fylgt vís-
indafantasíunni frá upphafi, flestir þekkja
sögur Mary Shelley, George Orwell, Aldous
Huxley, H. G. Wells, John Wyndham, Ursulu
Le Guin og Warren Ellis, en þessir höfundar
hafa allir nýtt sér vísindaskáldskap til að
koma á framfæri pólitískri gagnrýni. Þessi
óvænti samfélagslegi þáttur vísindaskáldsög-
unnar hefur gert það að verkum að hún hefur
oftar en ekki öðlast einskonar furðulegt spá-
dómshlutverk, og er sæberpönkið þar engin
undantekning. Og það er ástæða til að staldra
hér við og ítreka þetta: vísindafantasíur þær
sem birtast í sæberpönkinu eru oftar en ekki
nálægur möguleiki, fremur en fjarlæg fantas-
ía. Sumt er þegar orðið að veruleika eða eins
og Geir Svansson segir greininni „Sýnd ver-
und í hjáheimum: Um upplifanir í stafrænni
vídd“ á slóðinni http://www.art.is: „vísindin
eru, að því er virðist, að ná í skottið á skáld-
skapnum.“
Áhrif verka Gibsons og Stephensons á
tæknilandslagið í dag eru óumdeilanleg, og
birtast ekki síst í hugmyndum okkar og við-
horfum til þessarar stafrænu tækni, hug-
myndum sem eru í ríkum mæli mótaðar af
tungutaki því sem rithöfundarnir beita. Því
sérstakt og jafnvel óaðgengilegt tungutak er
eitt einkenni á sæberpönk-skáldskap, þarsem
lesandinn verður að beita mjög líflegu ímynd-
unarafli til að geta í þær eyður sem eru
markvisst skapaðar í textanum með nýstár-
legri orðanotkun. Vissulega má segja að þetta
sé einkenni á vísindaskáldskap og fantasíum
yfirleitt en í sæberpönkinu er þetta tekið
skrefi lengra, að því leyti sem sæberpönk-
skáldskapur fjallar iðulega um hugmyndir um
tungumál, kóða, stafrænar upplýsingar.
Særingarmenn á sæbóli
Þrátt fyrir að nú sé það hinn lítt þekkti
höfundur Vernor Vinge sem almennt er talinn
eiga heiðurinn af hugtakinu „sæból“ (cybers-
pace) og hugmyndinni bakvið það, þá er það
skáldsaga Gibson Neuromancer (1984) sem
skipti sköpum hvað varðaði vinsældir og út-
breiðslu þessa hjáverulega stýrirýmis. Neu-
romancer eða Taugakuklarinn er fyrsta bókin
í trílógíu, en hinar bækurnar heita Count
Zero (1986) og Mona Lisa Overdrive (1988),
og mynda þessar bækur í dag ákveðinn grunn
í umræðu um sæberpönk, bæði í skáldskap og
sem hugmyndakerfi. Með titlinum Neurom-
ancer gerir Gibson strax ljóst að nýjum hug-
myndum þarf að fylgja nýtt tungutak, ný orð.
Orðið vísar beint til orðsins „necromancer“
(kuklari, særingamaður) eins og Gibson gerir
fljótlega ljóst, en „necromancer“ er galdra-
maður af því tagi sem vekur upp drauga eða
uppvakninga, auk þess sem hann fæst við lík í
göldrum sínum og nýtir við iðkun þeirra lík-
amshluta, bein, blóð og líffæri. Í stað þess að
föndra með lík grauta kuklarar sæbólsins í
taugum, þeim sömu og eru beintengdar inn í
tölvuna, en bækur Gibsons gerast í heimi þar-
sem hjáveruleikinn (virtual reality) er orðinn
jafnmikilvægur þáttur tilverunnar og sá
áþreifanlegi, sem í skáldsögum Gibsons – og
tungutaki tölvulúða síðan – kallast kjöt-
heimar. Sæbólið er „samþykkt ofskynjun“
eins og Gibson orðar það. Núna beintengist
fólk tölvum sínum og upplifir í rafrænum
geimi veruleika sem, jafnframt því að vera
eftirmynd veruleikans, er honum einnig stór-
lega frábrugðinn. Veruleikinn sjálfur er stór-
lega breyttur, landakort og samfélagsform
hafa verið stokkuð upp og þeim skipt niður í
smærri einingar; upplýsingar eru mikilvæg-
asta viðskiptagildið og tölvuþrjótar lifa góðu
lífi af því að sörfa sæból, stela gögnum og
selja. Líkaminn er orðinn að leikfangi sjálfs-
myndar; sumir hópar láta gera á sér „fegr-
unaraðgerðir“ til að styrkja samkenndina,
þannig er hægt að finna bæði hundastráka og
ufsagrýlufólk í sögum Gibsons. Kvenhetjan
Mollý hefur látið græða speglasólgleaugu
kringum augu sín – en þau auka einnig skynj-
un – og langar stálneglur í fingurna, allt svo
hún geti barist betur.
Skáldsagan greinir frá tilurð Neuroman-
cersins, sem er gervi-greindarforrit, og að-
ferð hans til að ná sjálfstæði og gerast eins-
konar guð í sæbóli; guð eða draugur. Síðasta
bókin í trílógíunni, Mona Lisa Overdrive,
gengur út á þessa draugahugmynd enn frek-
ar; þar hreinlega umskrifa aðalsöguhetjurnar
sig inní sæból og ganga þar, líkt og skottur
þjóðsagnanna, aftur og aftur; lifa í raun sjálf-
stæðu lífi sem draugar í tölvu, en slík tilvera
er viðtekin útópísk niðurstaða meðal margra
þeirra vísindamanna sem komið hafa að stýri-
fræði.
Neil Stephenson sér tungumálið líka sem
lykilhugtak í sæbóli. Skáldsaga hans, Snow
Crash (1992), fjallar um baráttu um tungumál
og dulmál og dulmálslykla sem hann tengir
við hugmyndir um forsögulegt tungumál og
almennar pælingar um tilurð tungumálsins
sjálfs. Í upplýsingasamfélaginu eru yfirráð yf-
ir upplýsingum lykillinn að völdum og vel-
gengni og það er sífellt verið að vinna að því
að búa til vírusa og dulmálslykla í þeim til-
gangi að afmarka og takmarka upplýsingar,
en líkt og í öllum stríðum er neðanjarð-
arhreyfing fyrir hendi sem hefur það tak-
mark að finna dulmálslykil sem opnar allar
upplýsingar fyrir öllum. Þessi lykill er þetta
frummál – eða allavega hugmyndin um þetta
frummál – og þannig er goðsögn um uppruna
tungumáls notuð til að sýna fram á upplýs-
ingasprengju tölvualdar. Í skáldsögunni The
Diamond Age (1995), heldur Stephenson
áfram með pælingar sínar á tungumáli og
tölvuvæðingu. Enn er aðgangur að upplýs-
ingum viðfangsefnið, og valdabarátta þar að
lútandi og pælingar þessar tengir hann svo
vangaveltum um stöðu bókarinnar og hins rit-
aða máls í tölvuheimi.
Báðir þessir höfundar varpa fram mjög
femínískri sýn á framtíðina, að því leyti sem
bækurnar eru mannaðar – eða kvennaðar,
sterkum kvenhetjum og áhersla er lögð á
upplausn hefðbundinna kynhlutverka. Í tríló-
gíu Gibson eru konur almennt komnar í stöðu
lífvarða og hasarhetja; meðan tölvuþrjóturinn
sem er aðalsöguhetjan í Neuromancer hverf-
ur í næstu tveimur bókum, þá heldur kven-
hetjan áfram að leika lykilhlutverk í gangi
mála. Sömuleiðis eru konur aðalsöguhetjur
bóka Stephensons, í Demantsöldinni er einnig
réttur af kynþáttamismunur, en aðalsöguhetj-
an þar er stúlka af asískum ættum. Með
þessu er áherslan á breytta samfélagsmynd
undirstrikuð enn frekar. Þessa uppstokkun
TEGUNDIR ALLRA KV
„Þessi hugmynd um félagsskap manna og bíla er efni skáldsögu J.G. Ballard, Crash, frá árinu
1973, en þessi skáldsaga er almennt talin bera rík einkenni sæberpönks og jafnvel vera einskonar
guðmóðir hreyfingarinnar.“ Myndin er úr samnefndri kvikmynd eftir David Cronenberg.
STJÓRNLEYSI
Í NÁINNI FRAMTÍÐ
„Sæberpönk birtist jafnt í skáldsögum og smásögum sem
kvikmyndum og myndasögum. Í orðinu mætast fram-
sækin tæknihugsun stýrifræðinnar (cybernetics) og an-
arkísk götumenning pönksins, andsnúin hverskyns yf-
irvaldi. Þannig fjallar sæberpönk annarsvegar um heim
sem er gegnsýrður af líftækni, þarsem skilin milli manna
og véla eru að miklu leyti horfin og hinsvegar sækir
sæberpönkið fagurfræði sína að miklu leyti til pönksins,
sem hafnaði hefðbundnum borgaralegum gildum.“
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
SÆBERPÖNK: BLAND Í POKA – FYRRI HLUTI