Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001
eins hraðar en hinn þar til báðir hringirnir
brotnuðu upp í algjört öngþveiti, uns jafn-
vægi náðist á ný. Verkið rak sig þannig
áfram í ákveðnu ferli sem ef til vill má líkja
við starfsemi hugans.“
Tengsl hugmyndaheims
miðalda og samtímans
Verk Finnboga í Feneyjum sver sig í ætt
við fyrri verk hans, því þar er hann enn að
leika sér með hljóðið. Í þessu tilfelli verður
hljóðið þó ekki að neinu ákveðnu formi í huga
áhorfandans, það er mun óræðara og hverfist
helst í menningarlegri skírskotun til sög-
unnar. Verkið ber hið kynngimagnaða heiti
„Diabolus“, sem er bein vísun í hugmynda-
heim miðalda. Þá var tónbilið „diabolus in
musica“ bannað af kirkjuyfirvöldum og skil-
greint sem hljómur djöfulsins eins og heiti
þess ber glöggt vitni um. Kirkjan áleit þetta
ákveðna tónbil svo hættulegt siðferði manna
að reynt var að útrýma því úr allri tónlist. Að
sjálfsögðu tókst það ekki, en hugmyndin um
hina djöfullegu eiginleika tónlistar lifði lengi
og kynnti undir allskyns þjóðsögnum um
sefjunar- og töframátt sem væri af hinu illa.
Tilraun kirkjunnar til að „ritskoða“ tónlist
fór því að mestu út um þúfur, því þótt henni
hafi verið ætlað að halda múgnum í siðferð-
islegri spennitreyju varð hún í raun fyrst og
fremst til þess að renna stoðum undir þau til-
finningalegu hughrif sem felast í tjáning-
armætti tónlistarinnar.
Það sem vakir fyrir Finnboga að rannsaka
þessu viðamikla verki – fyrir utan hljóðræna
eiginleika tónanna – er sú staðreynd að ein-
faldur tónn hafi getað orðið að siðferðislegum
ásteytingarsteini kirkju- og ríkisvalds og um
leið forsenda fyrir ritskoðun og stýringu á
skapandi straumum. Tónninn sjálfur er því
ekki síður mikilvægur efniviður í verkinu en
allur sá mikli strúktúr sem við augum blasir.
Finnbogi segir að hugmyndin að „Diab-
olusi“ hafi beinlínis kviknað í könnunarferð-
inni síðastliðið haust, þegar hann horfði inn í
opinn skála Aalvars Alto sem Íslendingar
leigja til sýningarhaldsins. „Ég veit því
manna best hversu nauðsynlegt það er að
listamaðurinn fái að fara og skoða aðstæður
áður en hann hefst handa,“ segir hann. „En
það sem ég legg til grundvallar í þessu verki
tengist þó beinlínis ákveðnum tónbilum sem
ég hef verið að vinna með undanfarin tvö til
þrjú ár. Þetta Feneyjaverk er t.d. mjög skylt
verki sem ég vann með Rögnu Róbertsdóttur
og sýnt var í Köln, um Schumann ómunina,
en hún er einskonar jarðsveifla. Vísindamað-
urinn Nicola Tesla uppgötvaði fyrst þessa
7.83 riða sveiflu sem jörðin gefur frá sér og í
verkinu mínu framkalla ég hana með hátöl-
urum í tveimur stálplötum. „Diabolusinn“ er
eiginlega beint framhald af þeim pælingum.
Mér fannst tengingin á milli Ítalíu sem mið-
stöðvar kaþólsku kirkjunnar og þessa tónbils
vera þannig háttað að Feneyjar væru hrein-
lega rétti staðurinn fyrir verkið. Ég hefði
auðvitað getað útfært það eins og áður með
tveimur plötum eða hátölurum, en langaði til
að tengja verkið fortíð þessa ákveðna tónbils
með því að nota gamla aðferð við hljóðmynd-
unina, þ.e.a.s. orgelpípu. Síðan nota ég nú-
tímatækni til að búa til elektrónískan tón sem
myndar mótbylgjuna. Í stuttu máli hefur
hugmyndin mótast á þennan hátt, en hún
verður þó aldrei fullmótuð fyrr en verkið er
komið á sinn stað í Feneyjum. Þá fyrst verða
skírskotanirnar komnar í rétt samhengi.“
Áhrif á fortíðina
í gegnum tímagöng
Finnbogi tekur fram að þó verkið sé stórt
eigi „Diabolusinn“ ekki eftir að óma um
stræti og torg á tvíæringnum. „Göngin eru
það stór að hljóðið úr þeim truflar ekki
marga. Fólk á eftir að heyra gnauðið í verk-
inu úti fyrir og síðan betur og betur eftir því
sem það færir sig nær. Það er ekki fyrr en
maður fer inn í göngin að þau fara að sveifl-
ast eða óma með tóninum eins og hljóðfæri.
Það má því segja að göngin séu hljóðið, í
óeiginlegum skilningi, og ég ákvað að láta
þau mjókka eftir því sem innar dregur til að
gefa einstaklingnum tækifæri til að fikra sig
nær uppruna hins díabólíska tóns. Á þann
hátt virka göngin líka sem tímagöng, því ein-
staklingurinn getur sjálfur haft áhrif á loft-
flæðið og þaggað niður í gamalli, íhaldssamri
miðaldahugsun ef honum sýnist svo. Þannig
gefst honum tækifæri til að hafa áhrif á for-
tíðina, því án loftflæðisins úr orgelpípunni
hljómar einungis elektróníski nútímatónninn
sem er alltaf stöðugur og beinn. Þetta er það
sem mér finnst fallegt við þessa hugmynd;
það að verkið byggir á víxlverkun og samspili
við áhorfandann – en hvort það virkar svo í
reynd eins og ég geri mér í hugarlund er
önnur saga.“
„Diabolus“ hverfist því ekki einungis um
ákveðinn hljóm, heldur alla þá sögulegu hefð
sem honum fylgir. Verkið fjallar um samspil
nútíðar og fortíðar, um það hvernig fortíðin
hefur mótað okkur sem nú erum uppi. En
það leiðir ekki síður í ljós hvernig við getum
haft áhrif á fortíðina með því að rannsaka
hana og túlka, og draga fram á sjónarsviðið
nýja sýn á það sem þá gerðist. Keilulögun
ganganna hefur einnig mótandi áhrif á
reynslu áhorfandans, því hann verður að
standa einn innst í göngunum þar sem þau
eru þrengst; einn við upprunann þar sem
tónninn á upptök sín. Í ferð hans til baka
dreifast hins vegar áhrifin eftir því sem hann
deilir þeim með fleiri samtímamönnum sínum
þar sem rýmið er meira, allt þar til hann
kemur aftur út í mannfjöldann fyrir utan
göngin.
Hugsunin verður ekki stöðvuð
„Í einföldum samanburði á þessum tveimur
tónum er fólgin öll þessi mikla saga; um
kirkjuvaldið, ritskoðunina og tjáningarfrels-
ið,“ segir Finnbogi. „Við megum ekki gleyma
því að andstæður á borð við þær sem felast í
þessu tónbili eru að sjálfsögðu ennþá til. Það
eru alltaf einhverjir sem hafa tilhneigingu til
að reyna að koma í veg fyrir skapandi hugs-
un. Gamli tónninn úr orgelpípunni er því auð-
vitað skírskotun í liðnar aldir, en einnig í slík-
ar hugmyndir í nútímanum. Kannski er nýi
elektróníski tónninn bara það sem nútíminn
stendur fyrir. Þegar þeir óma saman standa
þeir fyrir þessa ótrúlegu togstreitu sem fólg-
in er í „Diabolusnum“, togstreitu tveggja
tíma sem gufar upp ef maður þaggar niður í
öðrum tóninum. Að það skuli vera hægt und-
irstrikar síðan valkosti manns sem einstak-
lings, það að frjáls hugsun verður aldrei
stöðvuð.“
Aðspurður jánkar Finnbogi því að ef til vill
liggi sköpunarkrafturinn sjálfur einmitt í
þessu díabólíska bili, „það hefur í það
minnsta verið drifkraftur til margvíslegrar
listsköpunar, svo sem meðal tónskálda,“ segir
hann. „„Diabolus in musica“ hefur meira að
segja verið þeim hvatning til þess að semja
tónverk sem beinlínis fjalla um þetta for-
boðna bil. Þeir læddu hugmyndinni inn í
verkin og tóku viljugir ákveðna áhættu til að
standa vörð um frjálsa hugsun og rétt sinn til
að vera skapandi. Hið sama má segja um rit-
höfunda og skáld sem hafa unnið í trássi við
vilja stjórnvalda í gegnum aldirnar og fundið
sér leiðir til þess. Mannskepnan er nú einu
sinni hvað þetta varðar bara eins og krakkar;
þegar þeim er bannað eitthvað gera þeir það
samt. Ef til vill er frelsishvötin undirstöðuat-
riði í okkur öllum.“
Íslendingar döðruðu
við hið forboðna
„Diabolus in musica“ tengdist alþýðutónlist
sterkum böndum um mest alla Evrópu og
segja má að þessi djöfullegi þáttur hafi þrifist
best á því svæði sköpunarinnar sem ekki
naut viðurkenningar stofnanavaldsins eða
hefðarinnar á þeim tíma sem hann var bann-
aður. Hér á landi var einnig hefð fyrir söng í
þessu tónbili, sem Finnbogi hefur kynnt sér
og nefndur var „trítónus“, og því er freist-
andi að bera Ísland og Ítalíu saman, hvað
frelsi til tjáningar varðar. „Ég var einmitt að
lesa mér til í íslenskri handbók um þessa tón-
tegund,“ segir Finnbogi, „en söngur í trítón
tengdist íslenskum fimmundasöng. Ég veit
ekki hvort þriðja söngvara var bætt inn, eða
hvort einn söngvaranna gat hreinlega farið
úr fimmund yfir í trítón, en þessir söngvarar
sungu í öllu falli í díabólus og voru því að
leika sér með þetta form. Íslendingar döðr-
uðu því við hið forboðna hér á öldum áður,
enda í öruggri fjarlægð frá kirkjuvaldinu í
Róm. Mér finnst því sérstaklega skemmtilegt
að fara með þessa hugmynd héðan frá Íslandi
til Feneyja, þangað sem kirkjuvaldið er upp-
runnið og var hvað sterkast. Ef til vill er það
einmitt ástæðan fyrir því að þessi ákveðna
hugmynd kviknaði, innblásturinn tengdist
staðnum mjög sterkt. Ég horfði bara í gegn-
um skálann og allt í einu small allt saman.
Það er óneitanlega notalegt þegar maður
verður svo áþreifanlega var við að einhver
leið opnist í sköpuninni. Ég hef þá trú að
maður verði að vera vakandi fyrir því fyrsta
sem kemur upp í huga manns. Þar liggur iðu-
lega mesti krafturinn.
fbi@mbl.is
„Það er óneitanlega
notalegt þegar maður
verður svo áþreif-
anlega var við að
einhver leið opnist í
sköpuninni.“
Tígur tígur, blik þitt bjart
brennir skógarþykknið svart.
Hvaða sjón með eilífsarm
ægifagran skóp þinn barm?
Hvar í dýpstu himingátt
hreppti sjón þín eldsins mátt?
Hver mun voga vængjum á
vitja elds, með höndum ná?
Hvaða öxl, og hvaða snilld,
hjartavöðvann batt að vild?
Þegar hjartað hóf sinn slátt,
hræddist greip, lét fótur mátt?
Hvaða bræðsla, sleggjuslög
slógu heilans frumstæð lög?
Hver var steðjinn, hönd sem tók
heljarafl og grimmd þess skók?
Þegar stungust stjörnuspjót,
steyptust himnesk tárafljót;
skein hann þeirri sköpun af,
skóp hann þig sem Lambið gaf?
Tígur tígur, skin þitt skjótt
skóginn tendrar myrka nótt.
Hvaða sjón með eilífsarm
ógnarfagran skóp þinn barm?
WILLIAM BLAKE
TÍGRISDÝRIÐ
INGIMAR ERLENDUR SIGURÐSSON ÞÝDDI
Höfundur var enskt ljóðskáld, málari og grafíklistamaður sem uppi var á ár-
unum 1757 til 1827.