Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. JÚNÍ 2001 11
Matthías Viðar má búast við því að til rit-
smíða hans sé vitnað um ýmsar staðreyndir
varðandi umfjöllunarefni hans, og í því ljósi eru
yfirsjónir á borð við þær sem hér hafa verið
nefndar bagalegar. Í vísindastörfum og rann-
sóknum gildir almennt sú venja að rannsókn-
arniðurstaða A leiði til rannsóknartilgátu og
síðar niðurstöðu B sem verður svo tilefnið að
rannsóknartilgátu C og svo koll af kolli. Menn
byggja m.ö.o. fræðastarf sitt á því sem leitt hef-
ur verið í ljós af forverum þeirra. Sú hvimleiða
tilhneiging að hafna eða líta framhjá því sem
gert hefur verið áður og láta eins og rannsókn-
arniðurstöður séu ekki til er ekki til þess fallin
að fleygja vísindastarfinu fram. Sautjánda öldin
er ekki það vel rannsakað tímabil í íslenskri
sögu að hún megi við slíkum loftfimleikum,
nógu margt er nú óljóst um þetta söguskeið
samt.
Ábyrgð fræðimanna lýtur þó að fleiru en
staðreyndum. Góðir fræðimenn setja hugrenn-
ingar sínar og athuganir fram á aðgengilegan
og/eða læsilegan hátt. Þó að stíll og orðfæri
Matthíasar sé á mörkum þess að geta talist að-
gengilegt þá er hann engu að síður skemmti-
legur. Matthíasi er einkar vel lagið að fara með
íslenskt mál, og stundum gleymir maður sér
einfaldlega yfir stílþrifum hans sem eru á köfl-
um mikill seiður og unun að lesa. Fáum íslensk-
um fræðimönnum er jafn vel lagið að heilla les-
endur og draga þá inn í dularvef þeirra myrku
fræða sem hann fæst við. Ég verð þó að við-
urkenna, að mér finnst Matthías ekki mega
ganga mikið lengra í torræðum stíl. Þó ekki sé
mér alls varnað í íslensku máli skal játað að ég
hnaut um nokkrar setningar, til dæmis eftirfar-
andi: Skrifaður var fjöldi fræðirita um djöfulæði
eða andsetu, enda var ekki um að ræða einföld
hugtakaskipti, vísindalega framsókn, heldur
raunveruleg hugarfarsmót, mótsagnakennda
deiglu, þar sem læknisfræðileg vitneskja og
djöflafræði af miðaldatoga blönduðust með
ýmsum hætti saman (380-81).
Hér hefði mátt orða hugsunina skýrar, sem
og sjálfa niðurstöðu ritgerðarinnar, sem Matth-
ías Viðar orðar þannig: Við þurfum að þróa
flóknari mynd af tengslum trúar, sálarlífs og
galdurs, enda má hugsa sér ólík víddarstig
hvert inn af öðru í stað einvíðrar orsakakeðju,
stig sem mynda svo ólík svið innan hrings er lýt-
ur svipuðu lögmáli og bylgjuhreyfing vatns
(417).
Hver var síra Jón Magnússon?
Þess hafa ýmsir spurt og sitt sýnst hverjum
um svör. Sigurður Nordal tók þá afstöðu fyrr á
öldinni að síra Jón hefði verið sjúkur maður á
heljarþröm (1967, bls. 45). Sú skýring lyftir oki
sektar af herðum þess samfélags sem maðurinn
hrærðist í, það er svo miklum mun auðveldara
að skella skuld hörmulegra atburða á einstak-
ling fremur en heilt samfélag, sína eigin þjóð.
En hvar skilur á milli einstaklings og sam-
félags, heilbrigðis og sjúkleika, hugar og heims?
Því verður seint svarað, enda er Matthías í
sama vanda gagnvart þeirri spurningu og for-
verar hans hafa verið því þótt hægt sé að skil-
greina vonina og kvíðann er á huldu það sem að
baki þeim býr. Ekki má horfa fram hjá huglægu
eðli reynslunnar, að kvöl er sár og einstök,
bundin geði og tíma (bls. 418). Það er og mikið
rétt að síðari tíma túlkanir á atburðum fyrri tíð-
ar eru vandrötuð braut, við getum ekki tekið
skáktafl tuttugustu aldar og heimfært það upp
á taflreglur þeirrar sautjándu, eins og bent hef-
ur verið á (bls. 362). Með öðrum orðum, við
þekkjum ekki Jón Magnússon, við þekkjum
heldur ekki sautjándu öldina nema í gegnum
mistur fjarskans. Píslarsagan er hinsvegar einn
af fáum sjónaukum sem við höfum til þess að
grilla í veruleika sem var, innri veruleika manns
í sálarháska sem samtíð hans skóp honum.
Þannig til orðin er Píslarsaga síra Jóns ómet-
anlegur dýrgripur í heimildasjóðnum.
Geta skal þess sem gott er ...
Þrátt fyrir ýmsar aðfinnslur hér að ofan er
ritgerð Matthíasar Viðars á margan hátt hug-
vekjandi. Í henni má finna ýmsar heimildir
bæði erlendar og innlendar um tíðaranda og
hugmyndafræði brennutímabilsins, hér og í
Evrópu. Ljóst er að hann hefur kynnt sér rit
djöflafræðinga fyrri alda og sett sig vel inn í þá
orðræðu sem fram fór í skrifum klerklærðra
manna bæði hérlendis og erlendis. Hann er
sömuleiðis orðinn vel kunnugur ýmsum frum-
heimildum sautjándu aldar og ætti því að geta
byggt fræðastörf sín á traustari grunni en
margur samverkamaðurinn á akri sautjándu
aldar fræðanna. Í því ljósi verður enn ergilegra
að hann skuli skjóta sig í fótinn með óþarfa á
borð við þann sem þegar er nefndur.
Í heild sinni er þessi nýja útgáfa af Píslar-
sögu séra Jóns Magnússonar fengur fyrir þá
sem hafa áhuga á sögu sautjándu aldar, atburð-
um og hugarfari þessa sérstæða tímabils í lífi
þjóðarinnar. Viðaukar ritsins eru góð og gild
viðbót við það sem þegar hefur verið gert, og
ágætur heimildagrunnur fyrir fróðleiksfúsa. Er
því ástæðulaust annað en að óska aðstandend-
um og viðtakendum ritsins til hamingju með
framtakið.
Heimildir:
Jón Helgason 1948: Bókasafn Brynjólfs biskups. Árbók
Landsbókasafns Íslands 1946-47, III.IV. ár. Reykjavík.
Jón Magnússon 1914: Píslarsaga síra Jóns Magnússonar.
Sigfús Blöndal sá um útgáfuna. Kaupmannahöfn;
1967: Sigurður Nordal sá um útgáfuna. Reykjavík;
2001: Píslarsaga séra Jóns Magnússonar. Matthías Viðar
Sæmundsson sá um útgáfuna. Reykjavík.
Lýður Björnsson 1976: Kennimark kölska (Character
bestiæ). Reykjavík.
Matthías Viðar Sæmundsson 2001: Ævi séra Jóns Magn-
ússonar og Galdur og geðveiki Jón Magnússon 2001: Písl-
arsaga.
Ólafur Davíðsson 1940-43: Galdur og galdramál á Íslandi.
Reykjavík.
Ólína Þorvarðardóttir 1992: Merkingarheimur og skynj-
un. Um sekt og sakleysi í Píslarsögu síra
Jóns Magnússonar. Tímarit Máls og menningar 4.
Reykjavík.
Ólína Þorvarðardóttir 2000: Brennuöldin. Galdur og
galdratrú í málskjölum og munnmælum. Reykjavík.
Óttar Guðmundsson 1990: Schizophrenian og píslarsaga
sr. Jóns Magnússonar. Pressan 17. maí. Reykjavík.
Sigurður Nordal 1967: Trúarlíf síra Jóns Magnússonar.
Jón Magnússon: Píslarsaga
Sigurjón Jónsson 1944: Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi
1400-1800. Reykjavík.
Sprenger og Kramer 1970/1928: Malleus Maleficarum.
Montague Summers þýddi og ritaði inngang. New York.
Trevor Roper, Hugh 1977: Galdrafárið í Evrópu. Helgi
Skúli Kjartansson þýddi og ritaði inngang. Reykjavík.
Brennudómur um Kirkjubólsfeðga 9. apríl 1656 (Thott 2110 4to II, Þjsks. Ísl.) – upphaf.
Í annan máta það máli Jóns yngra viðvíkur
þá framleiðir presturinn uppá hans síðu
þessi líkindi:
Í fyrstu að almennilegt rykti hafi á hon-
um legið, það hann hafi viljað læra og iðka
þessa óleyfilega galdrakúnst, hvar um
prestinum gögnuðust til bevísingar sam-
ankomnir þingsóknendur.
Þar næst þá er vitanlegt og af prest-
inum framborið að kælan af þeim feðgum
hafi ei síst tiltekið og aukist síðan þessi
yngri Jón fékk ei sínum vilja framkomið
um málaleitun til prestsins stjúpdóttur,
hvað og síðar gjör sannast af sjálfs eft-
irfylgjandi meðkenningu, sérdeilis það
fyrra.
Þriðja framber presturinn að yngri Jón
hafi tekið í hönd sér í kirkjunni á Eyri eft-
ir embætti, þegar hann hafi kvatt sig, og í
því þegar hann sleppt hafi hans hendi þá
hafi skinnsviði í lófann komið allt uppað
miðhandarhnúunum innanvert; og til lík-
inda þessari sinni sögu segist hann hafa
núið handarlófanum ofan í bekkjarbríkina,
hvar á sögðust horft hafa Jón Þorsteinsson
í Tungu og Stephan Brandsson.
Í fjórðu grein að Djöfullinn hafi sýnt sig
í þeirra beggja feðga myndum þrálega af
bæ og á, hvað líka svo bevísaðist vottlega,
en sýnist að svo komnu þetta eður annað
vottunarlega framborið ei sverja þurfa
sökum eftirskrifaðra meðkenninga nefndra
beggja feðga, svo sem eftir fylgir og von er
sig í ljós láti. En ályktum vér þó með sama
dómsatkvæði og um hans föður, sem áður
er sagt, fyrir þessi líkindi og önnur fleiri
að tilgreind nefndarvitni þessarar fyrr-
nefndra manna undir einum eiðstaf sín
sannindi framleggi í allan máta, svo sem
áður með fullnaðar handsölum undirbund-
ist hafa við sýslumanninn Magnús Magn-
ússon, og fyrr í þessum dómi greinir, –
hvör eiður svo er látandi sem þeir sam-
stundis sóru: [...]
BRENNUDÓMUR UM
KIRKJUBÓLSFEÐGA Á
EYRI 9. APRÍL 1656 (BROT)
Ólína Þorvarðardótt ir