Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. JÚNÍ 2001
TILEFNI þessarar greinar eru blaðaskrifsem varða tvo viðburði á sviði bók-mennta að undanförnu. Annað er frá-sögn af fyrirlestri sem Helga Kress pró-
fessor flutti við Háskóla Íslands. Birtist
fréttafrásögnin í helgarblaði DV 10. febrúar sl.,
undirrituð þhs. Samkvæmt fréttinni mun m.a.
hafa verið fjallað um meintar viðtökur karla á
kvennabókmenntafræði Helgu Kress fyrir ald-
arfjórðungi. Í frétt DV kemur fram að Helga
hafi verið spurð að því hvað „við (sic) ættum að
gera til þess að breyta neikvæðri umræðu um
femínismann?“ „Hlæja að þeim,“ sagði Helga.
„Körlum þykir allra verst þegar konur hlæja að
þeim.“
Fram kemur í fréttinni að Jökull Jakobsson,
bróðir minn, var einn af skotspónum Helgu
Kress. Þar stendur:
„Helga tók ýmis dæmi sem mörg hver komu
svo einkennilega fyrir eyru áheyrenda að þeir
veltust um af hlátri. Skrifari þessara orða tár-
aðist og hélt um magann, einkum í umræðu um
sögur Indriða og Jökuls sem eru svo einfeldn-
islegar í rembunni að það er með ólíkindum að
þær séu skrifaðar af mönnum sem mark var
tekið á sem rithöfundum.“
Heimildarmaður DV, þhs, tekur það ekki
fram hvort hann/hún hafi lesið bók Jökuls eða
tileinkað sér túlkun prófessorsins gagnrýnis-
laust. Samt fellir hún/hann dóma um bækurnar
og hefur tröllslega skemmtun af. Má hverjum
ljóst vera, að greinarhöfundurinn er undir hast-
arlegum áhrifum nýjustu kenningar Helgu
Kress bókmenntafræðings að hlegið skuli að
körlum.
Hér er vegið að skáldheiðri bróður míns með
ósæmilegum hætti.
Fréttamaðurinn (þhs) segir um bók Jökuls
Feilnóta í fimmtu sinfóníunni að hún sé „ein-
feldnisleg í rembunni“. Hvað er hér eiginlega á
seyði? Er þetta persónulegt álit eða er verið að
draga ályktun af orðum prófessorsins? Ein-
feldni og karlremba eru eiginleikar sem eru víðs
fjarri í bókinni enda síður en svo einkenni á höf-
undinum. Eftir greinargóðum og óljúgfróðum
heimildarmönnum meðal áheyrenda hef ég það
fyrir satt að Helga Kress teldi einnig að bók
Jökuls væri beinlínis stefnt gegn sér og kvenna-
bókmenntafræðum, henni og fræðunum til háð-
ungar! Telur hún sig þekkja sjálfa sig í einni
sögupersónu bókarinnar, sem ber nafnið Volga
Fress og er bókmenntafræðingur. Það er
skemmst af að segja að skilningur Helgu á Volgu
Fress og skáldsögu bróður míns stafar af van-
kunnáttu hennar að greina form bókarinnar,
tákn og merkingu. Það mál er í raun þyngra en
tárum taki og ætíð er skynsamlegt að hafa í huga
að sá hlær best sem síðast hlær! Bókin sjálf er
auðvitað besti vitnisburðurinn.
Í skáldsögu Jökuls, Feilnóta í fimmtu sinfóní-
unni (1975) kemur fyrir persóna sem ber nafnið
Volga Fress eins og áður sagði. Bókmenntafræð-
ingar ættu strax að skilja bæði af orðunum og
samhengi efniviðarins að um er að ræða vísun í
Freyju, sbr. Skáldskaparmál Snorra Sturluson-
ar en þar segir að kenna megi Freyju sem eig-
anda fressa. Nafnið Volga Fress er því bók-
menntaleg vísun enda er bók Jökuls skrifuð að
fyrirmynd hins forna skáldskaparmáls. Freyja
var m.a. talin ástargyðja og ók hún í kerru sem
dregin var af köttum. Grimmdarlegur heimilis-
köttur hjónanna er líka æði fyrirferðarmikill í
sögu Jökuls. Bókin fjallar vissulega um fóstur-
landsins freyjur og uppgjör hjóna við fortíð sína.
Ég-persónan í sögu Jökuls telur sig þekkja
Volgu Fress nokkra sem „gamla“ skólasystur.
Orðið gömul er hér notað í merkingunni „forn“.
Gömul skólasystir sögukonu er því Edda gamla
og Eddukvæðin m.a. Rígsþula, sem hún lærði í
skóla. Sögupersónan lendir í sama klefa og Volga
Fress í svo þykkri og dimmri móðu gufubaðsins
að hún sér varla frá sér. En gufubaðið fær goð-
fræðilega vídd. Móða merkir fljót og allir vita að
Volga er fljót sem nefnt er „hin mikla móða“ í
frægu kvæði. (Sumir segja „móðir“ í stað móðu.)
Heitið Volga táknar því upphaf alls í sögu Jökuls,
ármóðurina sem tengist árupptökum í alkunnu
myndmáli. Þokan sýnir líka ráðvillu konunnar
enda er tími sögunnar áramótin 1974/75 sem
hljóta að teljast örlagarík tímamót í sögu þjóð-
arinnar, einkum kvenþjóðarinnar þar sem
Kvennaárið krafðist uppgjörs. Umrætt gufubað
er á hóteli sem ber hið táknræna nafn Loftleiðir,
en þar verður fundur þeirra, sögupersónu og
Volgu Fress. Tvær vísanir benda í aðrar bók-
menntagreinar: sögukonan rétt grillir í mann-
veru sem sat álút á þrífæti og „leit út eins og vé-
fréttin í Delfí“ (83) og einu sinni heyrist
sögukonunni talað dimmum rómi þegar sagt er
„Sæl“. Það kann að vera að móðan í gufubaðinu
kæfi röddina eða dragi úr hljómburði hennar, en
með skeggið í huga, sem er æði fyrirferðarmikið
í textanum, ætti að vera nokkuð ljóst að hér er
hinn egypski Sfinx á ferð eða ígildi hans. Sfinx-
inn er oft nefndur „konan með skeggið“ og
„skegg konunnar“ er hluti af efniviði þeim sem
fjöturinn Gleipnir er gerður úr, sbr. Snorra
Eddu. Skegg merkir líka veiðihár kattarins. Á
einum stað í bók Jökuls er skeggið auðsjáanlega
gerviskegg en skegg Sfinxins mun hafa verið
tengt helgisið. Í gufubaðinu segir Volga Fress
m.a.: „Ég mundi nú lítið kæra mig um að hafa þá
í kringum mig spikfeita með þetta dinglandi
framan í mann.“ Hér gæti Freyja verið að tala
um stríðöldu fressana sína, sem eru auðvitað fyr-
irmennin og valdsmenn þjóðfélagsins en úr
þessu mun Helga Kress lesa kynfæri. Það er þá
konan sem vill ekki láta skeggið dingla framan í
mann, þ.e.a.s. karlmann í mannheimum. Þetta er
þá nokkurs konar leikur sem gerist „í loftinu“
um áramót. Þetta verður að nægja til að sýna að
texti Jökuls er þrunginn margræðum vísunum. Í
þessum sama kafla fer fram vitundarvakning
konunnar. Á undan gufubaðinu (eða samtímis)
hafa farið fram lexíur í innhverfri íhugun þar
sem aðalpersónan er Skegg-Ávaldi. Hvað sem
öðru líður er ljóst að hugur lesandans ætti að
hvarfla a.m.k. til þjóðsagna þegar hann greinir
karl að nafni Skegg-Ávaldi í sögu. Skegg-Ávaldi
er talinn verndari útilegumanna í þjóðsögum og
kallar fram þoku í útilegumannadalnum þegar
hætta er á mannaferðum. Af starfinu leiðir að
hann er í sífelldri skuggaveröld. Hið myrka
gufubað minnir á hellisbúalíkingu Platons. Ein-
mitt það er til marks um að skilningi frásagn-
arpersónu sögunnar hljóti að vera ábótavant.
Skeggjávaldi er skrifað með ólíkum rithætti í
bók Jökuls en umræddur Skeggávaldi þar fellur
einnig inn í hugmyndafræði bókarinnar um inn-
hverfa íhugun og Hindúisma ásamt orðinu Ram
(hrútur, Heimdallur) sem að sínu leyti hafa áhrif
á gerð hennar og merkingu. Fyrirmynd að úrgu
gufubaðinu má sjá í Fjölsvinnsmálum sem er
ferð til óreiðunnar, undirheima (í sögu Jökuls
einnig í nútímaskilningi) en jafnframt upphafs,
m.a. við áramót. Stúlkan Sand-ra (sandur og Ra)
verða tákn frelsis. Sú sem gætir brúarinnar til
„undirheima“ Fjölsvinnsmála heitir því tákn-
ræna nafni Móðguðr (móða, árgyðja og gunnur).
Þá er líka spáð fyrir fólki, sagt fyrir um örlög og
fjötrar á lagðir, sbr. læðingur, drómi og Gleipnir,
en þá fjötra þarf sögufólk að slíta af sér. Volga
Fress er því einnig völva og örlaganorn enda er
hún þegar búin að flokka sögukonuna sem B-
konu, skýjahóru, og reiðist konan völvunni.
Skýjahóran er skýr vísun í Opinberunarbókina
þar sem orðið Babylonshóra er notað um borg-
ina sjálfa. Er sögukonan myndhverfð Reykjavík
eða Arnarnes? Hafa verður í huga að saga Jök-
uls er saga beggja hjónanna, ekki konunnar ein-
ungis. Sögur þeirra fara á misvíxl og margir
fleiri koma við sögu.
Í sögu Jökuls má segja að þrír aðilar séu í
hjónabandinu – karlinn, konan og grimmdarleg-
ur heimiliskötturinn. Hann sést á mynd með
frúnni í blaðaviðtali. Tími skáldsögunnar er
1974–75. Þetta er tími íslenska kvennaársins og
upphafs alþjóðlega kvennaáratugarins en al-
þingiskosningar voru um vorið 1974. Hvort
tveggja veldur örlagaríkum umsvifum í lífi vel-
stæðra hjóna á Arnarnesinu og fjallar raunar
mikill hluti bókarinnar um þá ákvörðun manns-
ins að bjóða sig fram til þings. Forsvarsmenn
flokksins heimta að kona hans haldi ræðu honum
til stuðnings (það verður að tryggja honum at-
kvæði kvenna og sýna konu sem „þorir“ að
standa með manni sínum þrátt fyrir kvennaárið!)
Írónía textans virðist hafa farið algerlega
framhjá bókmenntastofnuninni. Konan þver-
neitar í fyrstu en fellst á að blaðakona komi heim
til þeirra til að kynna þau og heimilið. Viðtalið er
við konuna og nefnist „Konan á bak við mann-
inn“ og á forsíðumyndinni er mynd af henni í
stofunni – og grimmdarlegum heimiliskettinum.
Af þróun atburða í sögunni má glöggt sjá að um-
ræðuefnið er „fósturlandsins freyjur“ og upp-
reisnargjarn ungur maður („útilegumaður“) sem
er síðan beygður undir eða lætur undan ofur-
valdi og freistingum valdastéttar. Það er eigin-
maðurinn og heitir Eggert. Æskuhugsjónir ræt-
ast ekki og draumur konunnar um að lifa í
ástarrómaninum eða skemmtisögunni og njóta
þar æðstu sælu, er afhjúpaður. Sem söguper-
sóna Jökuls er hún bæði höfundur og persóna í
eigin sögu. Hér gefst ekki rúm til að ræða ýt-
arlega hina flóknu gerð bókarinnar Feilnóta í
fimmtu sinfóníunni né greina sundur raddir og
svið. Hitt er ljóst að farið er aftur í hugmynda-
fræðilegar og goðfræðilegar rætur skáldskapar-
málsins, sem finna má í skýringum bókmennta-
fræðingsins Snorra Sturlusonar. Sagan gerist á
SÁ HLÆR BEST ...
E F T I R S V Ö V U J A K O B S D Ó T T U R
ENGAN þarf að undra þótt sauða-örnefniséu fjöldamörg hér í þessu landi sauð-kindarinnar. Í Bæjatali á Íslandi 1915,eru skráðir 15 bæir kenndir við sauð. Í
bókinni Landið þitt Ísland eru tilfærð um 50
örnefni í nafnaskrá sem byrja á sauð. Algeng-
ustu sauða-örnefnin virðast vera: Sauðadalur,
Sauðafell, Sauðanes og Sauðá.
Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er orðið
sauður rótskylt so. að sjóða (upprunaleg merk-
ing soðið kjöt). Af sömu rót eru einnig orðin
seyða, seyður, soð og suð. Undir so. að sjóða
(bls. 822) stendur m.a.: „Upphafleg merking
orðsifjarinnar virðist vera „bulla, krauma,
hreyfast ótt“, sbr. og fsæ. sauþn „vellandi lind,
uppspretta“.
Flestir munu telja það liggja í augum uppi,
að sauða-örnefni séu kennd við sauðfénað, sem
var kallaður sauður til forna, sbr. orðin ásauð-
ur og norska sau og færeyska seyður, sem eru
almenn heiti á sauðfé. Á síðari tímum er ís-
lenska orðið sauður þó aðallega notað um
gelta hrúta.
Sauðá í Hlíð
Lengi vel hvarflaði heldur ekki að mér að
efast um þessa skýringu. Svo var það sumarið
1998, að ég var á ferð í Jökulsárhlíð á Héraði,
milli bæjanna Grófarsels og Sleðbrjótssels.
Þar fellur lítil á niður úr Hlíðarfjöllum sem
Sauðá heitir. Um hana hef ég ritað þetta í
ferðadagbók:
„Áin rennur í grunnum farvegi, nánast gil-
laus, þvert niður hlíðina, og er til að sjá sem
einn hvítfyssandi strengur. Er því ekki ólík-
legt að hún sé fremur kennd við suðu en sauði,
og þannig er kannski um fleiri Sauðár. Sbr. ör-
nefnið Sáðá hjá Geitdal í Skriðdal. (Skyldi ekki
nafnið Seyðisfjörður, einnig vera þannig til
komið, vegna hinna miklu fossa, sem blasa við
inni í fjarðarbotninum.)“ (Ferðadagbók 12. ág.
1998).
Hugmyndinni sló niður eins og eldingu í
hugann, og ég fór strax að leita að hlið-
stæðum, er stutt gætu tilgátuna. Þá hafði ég
ekki gert mér grein fyrir skyldleika orðanna
sjóða og sauður, eða hinnar upprunalegu
merkingar þeirra, sem fyrr var getið.
Einhversstaðar hef ég séð eða heyrt þá
skýringu á Sauðár-nöfnum, að þessar ár séu
hættulegar sauðfé, eða hindri ferðir þess,
myndi áheldi fyrir það. Síðarnefnda skýringin
er nærtækari, og virðist Þórhallur Vilmund-
arson hallast að henni í „Safni til íslenzkrar ör-
nefnabókar 3“ (Grímnir 3, 73), þar sem hann
fjallar um örnefnið Dagdvelju á Öxnadals-
heiði, og bendir á hliðstæður í Lambár-
nöfnum sem eru mörg í afdölum Eyjafjarðar,
en sagt er að inn fyrir þær hafi fráfærulömb
verið rekin til afréttar.
Aðrar Sauðár
Svo vill til, að á Jökuldal og á öræfum upp af
honum eru hvorki meira né minna en fimm
Sauðár, þ.e. Sauðá við Hjarðarhaga, Sauðá við
Klaustursel, Sauðá í Rana, Sauðá á Vestur-
öræfum og Sauðá á Brúaröræfum. Þrjár þær
fyrstnefndu eru fremur litlar, og allar með
smáfossum og flúðum þar sem þær falla niður
hlíðar dalsins, en þannig er reyndar háttað um
flestar ár á Jökuldal. Í sumum þeirra eru
reyndar mun hærri fossar og flúðir, sem rýkur
meira af, svo sem í Staðará, Ystu-Rjúkandi og
Tregagilsá.
Sauðá á Brúaröræfum hefur nokkra sér-
stöðu. Hún er í fyrsta lagi mjög mismunandi
vatnsmikil, eftir því hvort í hana fellur jök-
ulvatn frá Brúarjökli eða ekki. Í öðru lagi er
neðsti hluti hennar, þar sem hún fellur ofan í
Jökuldal, næstum samfelld flúð, smástöllótt og
æði brött, um 300 m löng og um 50 m á hæð
eða meira. Farvegurinn er grunnur, en um 20-
30 m breiður, og getur fyllst þegar mest er í
ánni. Þá er þessi „sjóðandi“ flugastrengur
mjög tilkomumikill og áberandi austan frá
séð. Nokkuð ofan við dalbrún og flúðirnar er
svo um 20 m hár foss í ánni, sem jafnan rýkur
úr.
Sauðá á Vesturöræfum er nokkuð mikið
vatnsfall, með jöfnu rennsli, en þar háttar
svipað til er hún fellur ofan í dalinn. Þar eru
flúðir og smáfossar í lágum klettastöllum, en
annars er hún fosslaus en nokkuð straumhörð.
Tvær Sauðár eru á Hraunum, upp af Suð-
urdal í Fljótsdal, Ytri- og Innri-Sauðá, er falla
úr suðri ofan í Keldá í drögum Þorgerð-
arstaðadals. Þær falla víða klettabotni með
áberandi flúðum. Í Ytri-Sauðá eru smáfossar,
þar sem hún fellur ofan í dalinn, og hár foss
við ármót hennar og Keldár, kallaður Hunda-
foss.
Innri- og Ytri-Sauðá eru líka í Geitdalsaf-
rétt, innst í Geitdal að vestanverðu. Um þær
segir í örnefnaskrá Geitdals:
„Ytri-Sauðá fellur austur af hlíðunum, þar í
henni er hár foss, beygir svo til suðurs og fell-
ur í Geitdalsá, skammt frá Innri-Sauðá; fossar
eru þar í báðum.“
Fleiri Sauðár er mér ekki kunnugt um á
Héraði eða Héraðsöræfum. Sumar þeirra
staðfesta tilgátuna um bullandi eða „sjóðandi“
ár mjög vel, aðrar miður. Sauðár í Hlíð og á
ERU SAUÐÁR KENNDAR VIÐ SAUÐI?
Gufufoss í Fjarðardal, Seyðisfirði. Undir hon-
um er dæmigerður „seyður“.
Flúðir neðst í farvegi Sauðár á Brúaröræfum
þar sem hún fellur í Jöklu.
E F T I R H E L G A H A L L G R Í M S S O N
ÖRNEFNASKÝRING