Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001
Þ
EGAR Manfred Peter Hein
lagði á flótta undan Rússum
með skólafélögum sínum úr ein-
um af elítuskólum nasista, Na-
tionalpolitischen Erziehungs-
anstalt (Napola), skömmu fyrir
lok síðari heimsstyrjaldar hafði
hann vafalaust enga hugmynd
um að flóttinn ætti eftir að veita honum frelsi.
Eins og aðrir flóttamenn frá Austur-Prúss-
landi, sem eftir fyrra stríð hafði verið klofið
frá meginhluta þýska ríkisins, skynjaði hann
aðeins ótta, ósigur og uppgjöf. „Foringinn er
dáinn,“ voru fyrstu orð hans við móður sína
þegar þau hittust mörgum vikum síðar á her-
námssvæði Bandaríkjamanna, en eins og aðr-
ir Þjóðverjar hafði Hein heyrt síðustu áróð-
urslygi Göbbels um að Foringinn hafi „fallið“
í orrustunni um Berlín.
Manfred Peter Hein, þýska skáldið frá
Finnlandi eins og „sarmatíska“ skáldið Jo-
hannes Bobrowski nefndi hann síðar, fæddist
árið 1931 í Austur-Prússlandi, nánar tiltekið í
bæ sem á þeim tíma hét Darkehmen og varð
Hein því sjötugur fyrr á þessu ári. Nöfn fæð-
ingarbæjarins í þessu Austur-Prússlandi
minninganna segja sögu þessa svæðis að
hluta til; við fæðingu Heins nefndist hann
Darkehmen, eftir valdatöku nasista var hann
nefndur eftir ánni sem hann liggur við, Ange-
rapp an der Angerapp, og eftir heimsstyrjöld-
ina síðari og flótta og brottrekstur þýsk-
ættaðra manna af svæðinu var bærinn
nefndur Ozersk og heitir hann það enn.
Foreldrar Heins voru barnakennarar og
tóku þau hinni nýju hugmyndafræði nasimans
opnum örmum, enda var faðir Heins einn
hinna vonsviknu hermanna sem sneru heim
eftir ósigurinn í fyrri heimsstyrjöld. Austur-
Prússland varð þar með eyja í pólsk-litháísku
hafi og hefur það vísast mótað þjóðernistil-
finningar margra á þeim slóðum. Drengurinn
ungi ólst upp við þá bjartsýni sem nasistum
tókst að skapa meðal margra Þjóðverja á fyr-
irstríðsárunum, stórveldisbjartsýni um aukna
virðingu, völd og landvinninga. Þessi bjart-
sýni í kjölfar atvinnuleysis og óðaverðbólgu
kreppuáranna hafði áhrif á háa sem lága og
gengu margir til liðs við flokkinn, t.d. einhver
mesti heimspekingur 20. aldar, Martin Heid-
egger.
Hein lýsir þessum tíma af fullkomnu hlut-
leysi í bók sinni Fluchtfährte (1999), frásögn,
eins og hann nefnir hana, með sjálfævisögu-
legu ívafi. Þetta prósaverk ljóðskáldsins brýt-
ur upp form skáldsögunnar og mótar það svo
sterklega að bera má saman við ljóðlistina, án
þess þó að manni detti í hug eitt augnablik
lýsingar eins og „ljóðrænt“ eða „lýrískt“ við
lestur sögunnar. Þvert á móti, harðari prósi
er vart finnanlegur. En formið er vissulega
ljóðskáldsins. Sem dæmi má nefna að bókin
skiptist í tvo hluta, hvorn með sjö kafla og aft-
an við allt saman er einn epilóg. Þetta er í
sjálfu sér ekkert tiltökumál fyrr en í ljós kem-
ur að hver einasti kafli skiptist í sex efnis-
greinar og hlýtur þá að verða ljóst að bygging
sögunnar er eins ströng og margt í kveðskap
Heins sem um margt er einhver sá erfiðasti
sem um getur í þýskri ljóðlist eftirstríðsár-
anna.
Hein hafði við þann vanda að glíma, eins og
önnur ljóðskáld eftirstríðsáranna, að vilja og
jafnvel þurfa að yrkja, þrátt fyrir að það væri
barbarismi eftir Auschwitz eins og heimspek-
ingurinn Theodor W. Adorno orðaði það. Vera
kann að það hafi bjargað þýskri ljóðlist að
einn af eftirlifendum Helfararinnar skyldi
vera gyðingurinn Paul Celan. Hann sýndi
ekki einungis fram á að ljóðskáldunum bæri
að yrkja einmitt vegna Auschwitz, heldur
benti hann einnig á sumar þær leiða sem fær-
ar voru, í efni og formi. Hein var hins vegar í
svipuðum sporum og flest önnur þýsk ljóð-
skáld fædd um og eftir 1930, að eiga rætur
sínar í jarðvegi mannhaturs sem byggði
bjartsýni sína á heimsyfirráðum eigin kyn-
þáttar.
Slíkur arfur, slíkur jarðvegur hlaut að kalla
á viðbrögð og í tilviki Heins mætti kannski
skýra það með hugmyndinni um föðurmorð í
freudískum skilningi og þeirri einföldu stað-
reynd að hann fluttist ungur maður búferlum
til Finnlands og festi rætur þar. En dæmið er
flóknara en svo, því ekki gat hann flúið tungu-
málið sem aftur var orðið barbarískt eftir
bókmenntaleg og fræðileg afrek undanfar-
inna alda. Hein var áfram þýskt skáld þótt
hann kæmi núna frá Finnlandi.
Það segir kannski mikið um ljóðlistina að á
meðan vísindamenn, heimspekingar og aðrir
listamenn gátu tekið upp þráðinn að nýju var
það erfiðara fyrir ljóðskáldin, sbr. orð heim-
spekingsins Adornos að ofan, en hann, eins og
Werner von Braun, Martin Heidegger, Ernst
Jünger, Gustaf Gründgen og margir fleiri
héldu áfram starfi sínu og lærisveinar þeirra
tóku sennilega margir við án þess að spyrja
nákvæmlega þeirrar spurningar hvort það
væri barbarismi í sjálfu sér að spinna þráðinn
áfram.
Viðbrögð Heins og raunar margra ljóð-
skálda voru hins vegar ekki þau hin sömu og
annarra sem vildu „ná tökum á fortíðinni“
eins og það varð orðað þegar farið var að
ræða nasismann fyrir alvöru í Vestur-Þýska-
landi. Celan gat leyft sér að lyfta fingri en um
leið hélt hann að hluta í þann tilfinningaþunga
sem hinir urðu að neita sér um, því eftir Hit-
ler var útilokað að beita nokkrum þeim miðl-
um mælskulistar sem höfðuðu til tilfinninga í
Þýskalandi. Hein er gott dæmi um þetta,
einnig vegna þess að ljóðlist hans er ekki síð-
ur orðfá og lítt „notendavæn“ en ljóðlist Cel-
ans. Leið hans að fortíðinni ákvarðast heldur
ekki af einhverjum pedagógískum miðlum
eða tilfinningaklámi eins og gyðingurinn Da-
vid Mamet lýsti kvikmynd Spielbergs, Lista
Schindlers. Leið Heins í ljóði var að fjarlægja
allan óþarfa, stundum þannig að nánast
óskiljanlegt verður. Samt er ekki um eitt-
hvert orðasalat að ræða, hvert orð er valið og
því komið fyrir af slíkri kostgæfni að ætla
mætti á stundum að síðurnar væru úr steini.
Formið er nákvæmlega sniðið að hverju ljóði,
stundum má raunar greina hina japönsku
bragarhætti hækur og tönkur sem Hein tók
að fást við þegar á sjötta áratugnum, en oftast
er sem hvert ljóð fái sitt eigið form og frægt
er dæmið af ljóðinu „Der Talkessel“ þar sem
upphafstafir hverrar línu mynda nafn graf-
íklistamannsins hollenska Hercules Seghers
sem verið er að fjalla um „nafnlaust“ í því. En
Hein lætur þar ekki staðar numið því sé bók-
inni snúið á hlið og upphafsstafirnir látnir
snúa niður má draga upp mynd af fjöllum og
dal eftir endum ljóðlínanna og skyldi engan
undra að til er mjög svipuð mynd eftir mál-
arann Seghers sem kallast einmitt „Der Tal-
kessel“! Þótt ljóðin séu yfirleitt orðfá og tor-
ræð eru þau ævinlega myndræn, nánast alltaf
má lesa úr þeim eitthvað sjáanlegt, ótengdu
sjálfi þess sem sér.
Dæmi um ljóðin má finna í íslenskri þýð-
ingu hér á síðunni: „Varsjá, gyðingahverfi“
mætti kannski flokka undir eitt þeirra ljóða
sem almennt er ætlað að ná „tökum á fortíð-
inni“, en það öðlast nýja vídd við sakleysis-
lega setningu í Fluchtfährte þar sem greint er
frá þeirri staðreynd að faðir sögumanns hafi
verið í Varsjá ’44 og tekið þátt í að berja niður
uppreisn Pólverja. Eins og alltaf í þessari frá-
sögn er greint frá þessu eins og það var sagt á
þeim tíma. Annað fortíðar- og föðurljóð er
„Hinir brottræku“, ljóð sem fjallar um örlög
þeirra milljóna Þjóðverja sem í stríðslok voru
gerðar brottrækar frá heimilum sínum í Aust-
ur-Evrópu. Það hefst með spurningunni um
landið og vitnin og síðan kemur mynd af föð-
urnum sem deyr tvisvar; við uppgjöfina ’45 og
aftur tuttugu árum síðar og er vísunin til
FLÓTTA-
FÖR TIL
FRAMTÍÐAR
Mannfred Peter Hein
UM MANNFRED HEIN, LJÓÐSKÁLD,
ÞÝÐANDA OG RITHÖFUND
Þýski rithöfundurinn Mannfred Peter Hein var í
heimsókn hér á landi í síðustu viku og las úr verkum
sínum en hann hafði við þann vanda að glíma,
eins og önnur ljóðskáld eftirstríðsáranna, að vilja
og jafnvel þurfa að yrkja, þrátt fyrir að
það væri barbarismi eftir Auschwitz eins og heim-
spekingurinn Theodor W. Adorno orðaði það.
E F T I R G A U TA K R I S T M A N N S S O N
Í tötrum
herralaus
óskírður
hundshöfðaður burðarmaðurinn
sem fyrir þig geyr
ána yfir í myrkrið
hann er á staðnum
hefðu reifið
á axlir honum
segðu
ljósið
skal fara
MANNFRED PETER HEIN
SÖGN
Gauti Kristmannsson þýddi.
Hier vom Schattenwort
Erbrochener leib
Risse Lippen im Fels
Chronologie zur
Unzeit Abraum pfadlos die
Lebenstage
Einmal
Sagst du
Sagst du noch
Einmal
Geh zurück
Häng den Rauch in die
Esse
Reiß dies Maul auf und
Schweig Schweigs aus
DER TALKESSEL
Með hnjám, gómum, tám
snortinn staður
Í skjátexta flýjandi
bílnúmeraplötur
1991
1995
Bosnía og hvað hef ég
gert að ég lifi
SKJÁTEXTI
Hvar er landið og hvar eru
vitnin –
Faðir minn andaðist þann
áttunda maí á degi
uppgjafarinnar. Og lagðist
samkvæmt vottorði
til hinstu hvílu
tuttugu árum síðar undir
tveimur visnum furum
hallur og sokkinn í Dantes
dimma skógi.
Síðustu orð
hans voru
að sögn:
Gott er að eiga
ökufæran undirvagn,
öxla tvo og fjögur hjól.
HINIR
BROTTRÆKU
Enginn er vitni
hver veitir mér banastungu
tunga mín broddur sem brotn-
ar
Anda ég læt hann lausan
í rottuholunni þar sem við bíð-
um
þeir koma með eldvörpurnar
það kreppir sig gramsyrtur
engillinn í hnefa
Undanhald, gagnárás, und-
anhald
hús úr húsi
inn í mynd inn í tóm
blóðlát loftskeyti vonar
Varsjá er vitni
VARSJÁ,
GYÐINGA-
HVERFI