Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001 7
Dantes vel skiljanleg í framhaldinu. Grimm-
ari eru lokin á ljóðinu þar sem dánarorð föð-
urins eru þýska klisjan um að gott sé að eiga
sinn eigin bíl, en um leið vísa þau til þess að
farartækið sé gott til flótta, þótt sumir geti
aðeins lifað dauðir eftir hann. Vitanlega þarf
ljóðið ekkert frekar að vera um föður skálds-
ins fremur en alla þá feður sem leggja þurftu
á flótta vegna þjóðernis síns í stríðslok, þjóð-
ernis sem stóð fyrir alla þá glæpi sem þeir
höfðu framið.
„Sögn“ er dæmi um myndrænt ljóð sem um
leið vísar til trúarlegrar sagnar, en hinn
hundshöfðaði burðarmaður vísar til heilags
Kristófers, verndara ferðalanga, sem ber
Jesúbarnið yfir ána. Myndin verður skýr og
ljós um leið og þessi skýring er gefin, en við
fyrsta lestur er ljóðið í torræðara lagi.
Ljóðið „Skjátexti“ er úr nýjustu ljóðabók
Heins Hier ist gegangen wer sem kom út fyrr
á þessu ári og má þar kenna nýjan og ef til vill
mýkri og stundum orðfleiri tón, innan um
mörg hinna harðari ljóða. „Skjátexti“ er dæmi
um það því þar kemur fram sektarkennd þess
sem lifað hefur af stríð og sér það gerast aft-
ur, í þetta sinn á sjónvarpsskjánum. Tilfinn-
ingin er hins vegar þess sem veit hvað það er
að lifa í raun alltaf við það sem sýnt er hálfa
mínútu á skjánum.
Önnur skapandi leið Heins til „að ná tökum
á fortíðinni“ felst kannski í því að miðla menn-
ingu og skáldskap annarra þjóða til Þýska-
lands. Hann hefur þýtt ókjörin öll af finnskum
skáldskap og má segja að hann hafi í raun
komið finnskri nútímaljóðlist á kortið í Þýska-
landi með þýðingum sínum á Paavo Haavikko,
Pentti Saarikoski, Arto Melleri og fjölda ann-
arra finnskra ljóðskálda. Ofan í kaupið þýddi
hann bæði prósa og fjölda leikrita auk þess
sem hann hefur skrifað ýmsar ritgerðir um
finnskan skáldskap og fræðilega úttekt á
þýskum viðtökum á „þjóðarskáldsögu“ Finna,
Sjö bræðrum, eftir Aleksis Kivi (sem kom út á
íslensku í fyrra, meira en öld eftir frumútgáf-
una). Mesta afrek Heins á þessu sviði snýr þó
kannski að Austur-Evrópu í víðum skilningi
þess orðs, því árið 1991 kom út undir hans rit-
stjórn Auf der Karte Europas ein Fleck sem
inniheldur safn ljóða frá smáþjóðum á milli
heimsvelda millistríðsáranna, á röndinni frá
Lapplandi og niður til Balkanskaga. Þar er að
finna þýðingar á þýsku á ljóðlist austur-evr-
ópskra framúrstefnuskálda frá 1910-1930 og
vakti útgáfa þessi mikla athygli enda var sem
lokuð bók væri opnuð þýskum ljóðunnendum
sem gátu lesið afbragðs þýðingar á ljóðum
eftir höfunda á borð við hina finnsk-sænsku
Edith Södergran, hinn tékkneska František
Halas, hinn pólska Tadeusz Peiper, hinn rúm-
enska Tristan Tzara og mörg fleiri skáld í
þýðingu Heins, Karls Dedecius, Hans Magn-
us Enzensbergers, Oskar Pastiors og fjöl-
margra annarra.
Lykilverkið að skáldskap Heins er þó hin
sjálfsævisögulega Fluchtfährte sem þó lýtur
lögmálum skáldskaparins að formi til þótt
staðreynsla efniviðarins sé tryggð, eins og
höfundur orðar það í einkunnarorðum á tit-
ilsíðu. Fluchtfährte veitir samt enga hraðleið
inn í ævi og skáldskap Heins, enda langt frá
því að vera venjuleg „frásögn“; hér má sjá
ljóðskáldið að verki í prósa; hver mynd text-
ans, algjörlega hlutbundin, rennur fram í
samhengi orða og atburða sem í sjálfu sér
eiga ekkert sameiginlegt nema tímann og
fólkið. Stundum minnir frásagnartæknin á
tónlistarmyndband í hraða klippinga á milli
„atriða“ sem fram fara í hinu horfna og fram-
andi landi minninganna í eiginlegum og óeig-
inlegum skilningi þess orðs. Með Flucht-
fährte hefur Hein tekist að rita skáldsögu
sem gerir engar málamiðlanir og stenst um
leið fyrirhafnarlaust þær fagurfræðilegu
kröfur sem nútíminn gerir til skáldsagna,
margröddun byggðri á hlutlausri sýn fígúr-
anna innan sögunnar og enduruppfinningu
formsins með því að ögra því og staðfesta það
í sömu andrá.
Þótt Fluchtfährte sé að vissu leyti lykill að
ljóðlist Heins má einnig lesa hana sem vitn-
isburð um og uppgjör við tuttugustu öldina í
Evrópu, öld sem mörkuð var af styrjöldum og
fjöldamorðum þjóða á þjóðum undir stjórn
miskunnarlausra einræðisherra. Eina leiðin
fyrir margan einstaklinginn á þessum tíma
var flóttinn til lífsins, til frelsisins og þá reið á
að þeir sem við þeim tækju væru ekki eins og
böðlarnir að baki flóttamannanna. Því þessi
saga sýnir einnig að þeir sem staldra við og
hugsa um fortíð sína eins og hún var geta
komist undan henni eða eins og móðir sögu-
mannsins í Fluchtfährte svaraði þegar hann
hitti hana aftur og sagði henni að Foringinn
væri dáinn: „Já, en við lifum.“ Í þeim orðum
felst ekki aðeins lán þeirra sem eftir lifa held-
ur einnig þrautin að þekkja fortíðina eins og
hún var og verður.
Höfundur kennir þýðingar og þýðingafræði við
Háskóla Íslands.
É
g átti grein „Um dagbækur Þór-
bergs“ í Lesbók Mbl. fyrir hálf-
um öðrum áratug (8.6.1985).
Ein helsta niðurstaðan var á
þessa leið: „mergurinn málsins
er sá, að Íslenskur aðall er sam-
inn upp úr dagbókinni 15/5–11/9
1912. Sömu efnisatriði koma
þar í nokkurn veginn sömu röð.
Það efni sem Íslenskur aðall
hefur umfram, er einkum sjálf-
stæðir þættir af einstökum
mönnum. T.d. birtist þátturinn
af Jóni bassa i Skinfaxa UMFR
1912. Þegar dagbókinni lýkur,
er Þórbergur enn á Akureyri,
en vinir hans farnir að tínast
suður. [...] En í frásögn sem er
efnislega eins, hefur Íslenskur
aðall þetta umfram dagbæk-
urnar; líf og skáldskap. Nú eru
það í sjálfu sér ekki ný tíðindi
að rithöfundur um fimmtugt
skáldi vel, þegar hann minnist
æskuára sinna. En hitt er
merkilegra, að hann skuli þurfa
millilið til þess. Íslenskur aðall
hefst 15. maí 1912, af því að fimmta dagbókin
hófst þann dag, eftir hálfs árs hlé á færslum.
Og hún gat orðið uppspretta skáldskapar,
fremur en fyrri dagbækur, vegna þess að hún
sagði frá sálarástandi höfundar. Þetta stað-
festir enn einu sinni, sýnist mér, að góður
skáldskapur er ekki gerður beinlínis af reynslu
höfundar af persónum og atburðum, heldur
taka skáld slíkan efnivið oft unninn að vissu
marki, þar sem atburðir eru valdir til sögu,
túlkaðir skv. sérstöku viðhorfi – þótt það bindi
ekki skáldið um viðhorf [síðan koma dæmi].“
Fyrirmyndir
Soffía Auður Birgisdóttir skrifaði nýlega um
þetta efni greinina „Sannleikurinn hafinn í
æðra veldi“ (Lesbók Mbl. 7.4.2001). Þar rekur
hún misræmi í hvernig Þórbergur fjallaði um
Arndísi Jónsdóttur í bréfum og dagbókar-
færslum á árinu 1912, og svo hvernig sagði frá
tilfinningum hans til „elskunnar hans“ í Ís-
lenskum aðli aldarfjórðungi síðar. Soffía segir
m.a.: „Það skiptir kannski ekki höfuðmáli
hvaðan þær tilfinningar eru sprottnar sem
Þórbergur lýsir í Íslenskum aðli eða hvort þær
eru „sannar“, aðalatriðið er að þær lúta
ákveðnu frásagnarmynstri sem er alþekkt í
bókmenntum. Ég fæ ekki betur séð en í verk-
inu sé Þórbergur á mjög meðvitaðan hátt að
skopstæla ákveðna tegund frásagnar: Hina
rómantísku ástarsögu – söguna um elskend-
urna sem ekki var skapað nema að skilja.“
Nú er það vissulega rétt hjá Soffíu að litlu
skiptir hver efniviðurinn er, miðað við hvað úr
honum er gert af skáldinu. En hitt sýnist mér
ljóst, að þessi meginþáttur Íslensks aðals, ást-
arsagan, byggist á dagbókarfærslum Þór-
bergs, en ekki bara á stöðluðum ástarsögum
sem hann skopstælir. Það er af þremur ástæð-
um. Enda þótt skrif hans frá 1912 séu fáorð um
tilfinningar hans til Arndísar, þá eru dagbók-
arskrif hans í fyrsta lagi ritskoðuð, í öðru lagi
gefa þau þó töluvert til kynna um heitar til-
finningar til þessarar konu, og í þriðja lagi,
eins og ég sagði 1985, byggist ástarsaga Ís-
lensks aðals ekki síður á dagbókarfærslum
Þórbergs um ást hans á annarri persónu.
Ritskoðun
Um fyrsta atriðið – og frjálsræði Þórbergs
gagnvart sannleikanum – hefur Þorleifur
Hauksson skrifað þarfa samantekt í nýlegu af-
mælisriti til mín (það liggur á vefsíðu Árna-
safns).
Þorleifur segir þar m.a.: „Þó að Þórbergur
hafi verið mikill nákvæmnismaður var hann ef
til vill ekki fús til að flíka öllum sínum athöfn-
um og freistingum og ennfremur er þess að
gæta að nokkrar innfærslur hafa verið beinlín-
is skornar eða skafnar burt, svo sem rakin
verða dæmi um.
Ef nákvæmlega er rýnt í viðkomandi kafla
Ofvitans kemur í ljós að tildragelsið í kirkju-
garðinum hefur átt sér stað 12. febrúar árið
1911. Og þá virðist bera vel í veiði fyrir fræði-
menn af hinum bíólógíska skóla, því að daginn
áður, hinn 11. febrúar, er ný dagbók vígð með
hátíðlegum formála eftir alllangt hlé. En þegar
flett er áfram blasir þar við fremsta textasíðan
afskorin! Fyrsta færsla sem varðveitt er er frá
miðvikudeginum 15. febrúar. Þess má líka geta
að í færslu 19. febrúar er ekki stafur um ferðir
tveggja eftirvæntingarfullra stallbræðra í
hænsnaskúrinn nálægt Öskjuhlíð til að búa í
haginn fyrir endurtekið gaman. Ýmsar at-
hugasemdir á stangli bera það með sér að Þór-
bergur hefur ætlast til að dagbækurnar yrðu
varðveittar sem opinberar og aðgengilegar
heimildir. En ekki um hvaðeina. Eitthvað hef-
ur hann ritað föstudaginn 10.
mars 1911 sem síðan var klippt
neðan af síðu og heilar tvær
þéttritaðar blaðsíður eru
skornar burt milli föstudags-
ins 24. mars og fimmtudagsins
6. apríl.“
Þótt það komi ekki fram í
þessari grein Þorleifs, vék ég
að þessu í tilvitnaðri grein
minni: „Nú verður að nefna
vissar takmarkanir dagbók-
anna; þær eru a.m.k. stundum
færðar með það í huga, að þeir
gætu komist í þær, sem Þór-
bergur vildi ekki trúa fyrir
leyndarmálum sínum. 1922
hefur hann t.d. afmáð 6 línur í
færslunni 13/9. Og 1912 segir
dagbókin nákvæmlega frá brottför Arndísar
Jósndóttur úr Bergshúsi, en þá einnig ann-
arrar stúlku, sama dag. Ekkert bókar Þór-
bergur um tilfinningar sínar til þeirrar fyrr-
nefndu, og þótt hann útmáli hörmulegt
sálarástand sitt næstu daga, gefur hann ekki
skýringar á því, þær sem síðar komu í Íslensk-
um aðli. Eins er, þegar hann segir frá sam-
fundum þeirra í Hrútafirði um sumarið.“
Geðsveiflur
En sálarástandi sínu þá lýsir Þórbergur svo
í dagbókinni, að það sé í sífelldum sveiflum
milli vongleði og örvæntingar. Slíkar sveiflur
verða ekki skýrðar með bágum efnahag, vondu
fæði eða rysjóttu veðri. Hann gefur ekki bein-
línis skýringar á geðsveiflunum, en ekki eru
aðrar líklegri en einmitt þær sem hann gaf í Ís-
lenskum aðli löngu síðar – ástarvon og örvænt-
ing yfir eigin aðgerðaleysi í þeim efnum. Enda
segir hann í dagbókinni 21. 5. 1912: „Sanna
lífsgleði virðist mér hvergi að finna, nema hjá
lífsstjörnunni björtu, er létti af mér böli og
byrðum lífsins á liðnum vetri. En nú skín hún
bak við fjöll og firnindi, norður á heimsenda,
og það er aðeins endurminningin eintóm sem
ýmist kætir mig – eða grætir.“ Einnig segir
hann í bréfi 15.8. 1912: „Eg kunni hag mínum
ágætlega vel í Hrútafirði. Reyndar var vinnan
sjálf mér jafn þungbær og að undanförnu. En
þar brann skærasti bjarmi vona minna, sem
létti mér hverja stund og helti ljósgeislum í sál
mína. En ljósgeislinn sá er blaktandi skar, sem
deyr áður en minnst varir, eða er dáinn nú.“
(Ljóri sálar minnar, bls. 121.)
„Ástvinur minn“
Í grein minni sagði ég m.a. um það sem örv-
að hafi Þórberg til sjálfsskoðunarinnar sem
ber uppi dagbækurnar: „Ást í þvílíkum mein-
um, að líklegast varð hún hvorki játuð, né um
rætt við nokkurn mann, brýst stundum fram í
dagbókarfærslum.“ Ég þorði ekki að orða
þetta ítarlegar þá, af ótta við að það gæti
hindrað útgáfu dagbókanna. En þær birtust
svo á næstu tveimur árum, og í ritdómi um þá
fyrri, sagði ég: „Þegar Þórbergur fór um
fimmtugt að skrifa um æskuár sín, þá vann
hann það upp úr þessum gömlu ritum sínum,
en færði saman og skerpti. Þannig er t.d.
„Elskan mín“ í Íslenskum aðli sköpuð með því
að sameina færslur um Arndísi Jónsdóttur
1912 og Tryggva Jónsson 1916.“
Þessa kenningu vil ég nú bera undir les-
endur. Þórbergur var ráðinn sumrungur að
Núpi í Dýrafirði af vini sínum Tryggva Jóns-
syni. Í ferðadagbók sinni 1916 segir hann m.a.
eftir útreiðarferð með Tryggva, 13.8.): „Hitt-
um þar Óskar. Skeggræddum stundarkorn í
laut. Þá skildum við. Eg sakna Tryggva alt af
sárlega, er eg skil við hann. Eg elska hann.“
(Ljóri sálar minnar, bls. 227), og 20.8.: „Skild-
um á túninu hjá Ytrihúsum kl. 9.45 e.h. Eg
syrgi hann alt af, er eg sé af honum.“ (sama rit,
bls. 231), 27.8: „Eg fór á fætur kl. 9 1⁄2 og át.
Síðan gekk eg ut og beið ástvinar míns austan
undir lambhúsvegg. Hann kom kl. 10 3⁄4 og gaf
mér þrjá vindla. Stundarkorn spjölluðum við
saman undir lambhúsveggnum. Síðan löbbuð-
um við niður undir Lækjartúnið. Eg skeit þar
undir gamlan kvíavegg meðan Tryggvi fór
heim og sókti handklæði og kleinur og sykur.
Átum það og gengum svo suður með á og böð-
uðum okkur í Berghyl. Eftir það klæddum við
okkur og lágum í logni í mosalaut til kl. 4. Hjöl-
uðum við um ýmislegt og var yndi ið mesta. Nú
hélt hvor heim til sín og át. Kl. 5.10 labbaði eg
niður í holtið norðan megin árinnar, sem renn-
ur hjá Læk. Tryggvi var að ljúka við að koma
heim heyi, sem faðir hans átti. Kl. 6 kom hann
til mín og kvaðst nú vera að fara út á Skaga.
Við kvöddumst ástúðlega við brúna á ánni,
gerandi hálft í hvoru ráð fyrir að sjást eigi aft-
ur fyr en í október í haust í Reykjavík. Bað
hann mig að útvega sér legubekk að léni eða á
leigu og kvaðst leigja herbergi með mér.“ (s.r.
235)
Hér er dvalist af nákvæmni við hverja sam-
verustund, ólíkt nákvæmar en þegar lýst var
samfundum við Arndísi. Og þetta minnir á lýs-
ingu samverustundar með Elskunni í lok kafl-
ans „Í landi staðreyndanna“ (Íslenskur aðall,
bls. 30), þar sem þau eru ýmist í lautum í túni
eða kaffiboði með samræðum, sífellt reynir
sögumaður að herða upp hugann, en getur þó
aldrei látið ást sína í ljós. Síðar segir í dagbók-
inni: 5/9: „Skap mitt er mjög þungbúið. Eg
sakna sárlega vistarinnar á Núpi, og langar
þangað aftur. Sum kveldin þar glitra í end-
urminningunni. Mér virtust þau að vísu eigi
eins hugljúf, þegar eg var þar; en nú finst mér
að í þeim hafi verið fólgin in æðsta sæla, sem
mér veikri mannkind geti hlotnast á þessari
jörð. [auðkennt af E.Ó] Eina huggunin mín nú
er að hitta síðar ástvin minn Tryggva Jónsson í
Reykjavík í haust. Hér í Dýrafirði hefir mér
liðið vel og hér vildi eg dvelja síðar, ef eg færi
úr Reykjavík aftur. Þó finst mér það eigi vera
beinlínis náttúran, sem dregur mig hingað,
þótt hún sé hér víða fögur. Mikið af fegurð
sinni fær hún í mínum augum frá ástvini mín-
um, Tryggva. Og þótt mér finnist nú, að eg
sakni sárlega Núps og fólksins þar, þá er eg þó
ekki sannfærður um, að eg vildi fara þangað
aftur til vistar síðar meir, ef ástvinur minn færi
úr firðinum. [...] Ef dregin er bein lína skáhalt
yfir fjörðinn frá Þingeyri í Mýrafellið, hér um
bil suðaustast, lendir endi þeirrar línu í hlíðina
þar sem við Tryggvi sátum fyrsta kveldið, sem
eg var á Núpi. Hlíðin grær þar og grösin og
hvammarnir í brekkunni geyma minningu
okkar, þótt okkur auðnist líklega aldrei framar
að sitja þar og skemta okkur. Ó, hve eg vildi
sitja þar hjá Tryggva mínum nú.“ (s.r. bls.
239–40)
Þetta minnir mig á lýsingu sögumanns þeg-
ar hann ríður úr Hrútafirði og horfir yfir fjörð-
inn, „Loks sást ekkert eftir nema hæstu brúnir
fjarlægs fjalls. Það var fjallið hennar.“ (Ís-
lenskur aðall, bls. 44).
Lokaorð
Vissulega er nokkuð breytilegt eftir per-
sónum og tímaskeiðum, hvaða tilfinningar orð
eins og „elska“ og „ástvinur“ merkja. Ég man
þó ekki önnur dæmi þess frá fyrstu áratugum
20. aldar, að karlmaður segist elska annan
karlmann. Þeim mun meiri ástæða er til að
halda þessum skrifum Þórbergs á lofti, ég veit
ekki af öðru þvílíku á íslensku prenti fyrr,
nema Dagbók Ólafs Davíðssonar. Þórbergur
ætti að hafa verið vel meðvitaður um þær til-
finningar sem hann var að játa sjálfum sér,
hann var þá 27 ára, og hafði m.a. verið í nánu
sambandi við konur. Og mér finnst uppburð-
arleysi söguhetju Íslensks aðals skiljanlegra í
þessu ljósi, Umhverfið gerði slíkar ástarjátn-
ingar nánast óhugsandi, a.m.k. miklu torveld-
ari en ástarjátningar karls til konu. Loks
mætti styðja þessa tilgátu með draumi sem
Þórbergu skráði 3.6. 1912: „Í nótt dreymdi mig
að eg kysti og faðmaði kvinnur tvær er eg
þekki. Þótti mér þær láta mjög vel að mér. En
þegar til kom varð eg þess vís, að annari kvinn-
unni hafði vaxið skegg all-mikið. Hún rétti mér
höndina, og þótti mér hún vera óvenjulega
óhrein, einkum kringum neglurnar. En eigi
þótti mér þó mikill skaði að þessu.
Þennan draum ræð eg fyrir vandræðum
þeim er í veginn komu með vinnuna í dag.“
(Ljóri sálar minnar, bls. 107).
Þessi túlkun er í stíl við hefðbundnar ís-
lenskar draumaráðningar, og kynni nútíma-
fólki að detta í hug önnur ráðning. Mér er að
sjálfsögðu flest ókunnugt um einkalíf Þór-
bergs, og ekki skal ég gefa í skyn að hann hafi
nokkurntíma verið við karlmann kenndur.
Enda er það okkur óviðkomandi, en hitt skiptir
máli, hvernig hann vann skáldrit sitt úr eigin
dagbókum, sameinaði aðskilda reynslu, um-
skapaði – og skopstældi. En því er háðið mark-
visst, að hann hafði sjálfur verið mark þess.
Tilvitnuð rit:
Soffía Auður Birgisdóttir: „Sannleikurinn hafinn í æðra
veldi.“[...] Lesbók Mbl. 7.4.2001.
Þorleifur Hauksson: „Saklaus eins og nýfæddur kálfur“
Arnarflug [...á vefsíðunni:] www.hum.ku.dk/ami
Þórbergur Þórðarson: Íslenskur aðall. Rvík 1971.
---. Ljóri sálar minnar. Rvík 1986
Örn Ólafsson: „Um dagbækur Þórbergs.“Lesbók Mbl.
6./6 1985.
---. Ritdómur um Ljóri sálar minnar. DV 29/11 1986.
ELSKAN HANS
ÞÓRBERGS
E F T I R Ö R N Ó L A F S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Þórbergur
Þórðarson