Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001 11
Sofa skordýr?
Svar: Lengi var talið að svefn einskorðaðist
við spendýr og fugla, en nýlegar rannsóknir
benda til að svefn sé mun almennari í dýrarík-
inu. Svefnrannsóknir hafa verið stundaðar á
ýmsum stærri dýrum með því að fylgjast með
heilabylgjum þeirra, en það er hins vegar ekki
hægt þegar jafn smá dýr og til dæmis flugur
eiga í hlut. Í staðinn hafa vísindamenn rann-
sakað flugur með því að taka atferli þeirra upp
á myndband.
Sú flugnategund sem helst hefur verið rann-
sökuð er ávaxtaflugan Drosophila melano-
gaster en hún hefur í áratugi einnig verið not-
uð í erfðarannsóknir. Niðurstöður þessara
atferlisrannsókna benda til að þessi tegund, og
að öllum líkindum öll skordýr, sofi einhvern
hluta sólahringsins. Vísindamennirnir giskuðu
á að ávaxtaflugurnar sem athugaðar voru
svæfu í kringum 7 klukkustundir á sólahring.
Á næturnar komu flugurnar sér fyrir á
ákveðnum stöðum í búrinu og héldu þar til yfir
nóttina. Einu hreyfingarnar voru stöku kippir
í fótum. Auk þess virtust þær ekki vera eins
örar í hreyfingum á kvöldin og á dag- inn
og líklega má túlka það sem syfju. At-
huganir á kakkalökkum og býflugum
sýna svipaðar niðurstöður.
Kenningar um orsakir svefns sem
nú eru vinsælar benda til þess að upp-
söfnun efnasambandsins adenósíns í
heila spendýra framkalli syfju. Koffín
virðist hafa hamlandi áhrif á virkni
adenósíns og á það jafnt við hjá
mönnum og öðrum spendýrum að
koffín vinnur gegn þreytu. Það sama
virðist eiga við um skordýr.
Jón Már Halldórsson
Hvaðan komu víkingarnir?
Hvaða áhrif höfðu þeir í öðr-
um löndum?
Svar: Í forníslensku merkir hug-
takið víkingur tvennt. Annars vegar
„sjóræningi, maður sem stundar
sjóhernað“, en hins vegar „herferð
á sjó“ (sbr. „að fara í víking“). Orðið
er algengt í vestnorrænum mál-
lýskum (íslensku, norsku) en sjald-
gæfara í austnorrænum (dönsku,
sænsku). Hugtakið komst inn í Evr-
ópumál úr norrænu, en hélt merk-
ingu sinni. Adam frá Brimum,
þýskur klerkur sem skrifar á latínu
um 1075, segir til dæmis: „ipsi vero
pyratae, quos illi wichingos appell-
ant“ (þeir voru sannlega sjóræn-
ingjar, sem þeir nefna víkinga) sem
bendir til þess að norrænir menn
hafi notað orðið sem samheiti við pirata, „sjó-
ræningi“. Enski sagnaritarinn Ælfric þýðir
orðið með svipuðum hætti.
Á seinni öldum hefur hugtakið fengið út-
breiðslu í öðrum málum (s.s. ensku) sem sam-
heiti yfir norræna menn á víkingaöld, um 800-
1050. Sú merking er líklega komin frá eng-
ilsöxum, en fornt enskt kvæði, Wiðsið, notar
hugtakið wicing þannig að um almennt orð yfir
norræna menn virðist vera að ræða. Þá finnst
hugtakið wicinga cynn í engilsaxneskum heim-
ildum, sem bendir til þess að litið hafi verið á
víkinga sem tiltekna þjóð fremur en stétt
manna sem stundaði vissa iðju (það er sjórán).
Hinum megin við Norðursjóinn má sjá svipaða
notkun hugtaksins í frísneskum laga-
handritum frá 13. öld.
Hugtakið víkingaferð er tengt orðinu vík-
ingur og er raunar samheiti við það í einni
merkingu þess („herferð á sjó“). Oft er sagt
frá víkingaferðum í Íslendingasögum og öðr-
um norrænum miðaldaheimildum og virðast
þær hafa verið eins konar blanda af verslunar-
og ránsferðum. Slíkar heimildir fjalla hins
vegar ekki um samtímann og þegar þær eru
festar á blað er víkingaferðum að mestu lokið.
Í erlendum heimildum er fyrst getið um vík-
ingaferð þegar norrænir sjóræningjar réðust
á klaustrið í Lindisfarne 793, en ránsferðir af
þessu tagi hófust eflaust nokkru fyrr. Varð-
veittar heimildir frá þessum tíma voru hins
vegar gjarnan skrifaðar í grennd við
klaustur og veittu klausturránum
meiri athygli en árásum á venjulega
bændur. Á svipuðum tíma hófst
innflutningur norrænna manna til
Orkneyja, Hjaltlands, Suðureyja og
Manar, en líta má á hann sem und-
anfara þess að Færeyjar, og síðar Ís-
land, uppgötvuðust og þar hófst
byggð norrænna manna. Á þessum
eyjum var naumast um ránsferðir
að ræða, heldur markvisst landnám
sem líklega tengist landþrengslum
heima fyrir.
Víkingar frá Danmörku og Noregi
réðust reglulega á England, Frísland
og Niðurlönd á fyrri hluta 9. aldar, en
þar er erfitt að greina á milli ráns-
ferða og herferða sem farnar voru í
pólitískum tilgangi. Víst er að vík-
ingar frá Danmörku og Noregi sett-
ust að bæði á Írlandi (í Dyflinni),
Norður-Englandi (í Jórvík) og á
austurströnd Englands (Danalög).
Ýmsir víkingaforingjar fengu lén í
Fríslandi á 9. öld og í upphafi 10. ald-
ar fékk norrænn víkingaforingi,
Rollo, erfðalén á norðurströnd
Frakklands, sem síðan nefnist
Normandie.
Í upphafi 10. aldar dró úr vík-
ingaferðum og upp úr því misstu vík-
ingakonungar fótfestu sína á Bret-
landseyjum. Seinasti
víkingakonungurinn, Eiríkur Har-
aldsson konungur í Jórvík, féll árið
954. Á Írlandi hélst ríki víkinga í
Dyflinni hins vegar fram til um 1170.
Sumir vilja líta á herleiðangra danskra og
norskra kónga gegn Englandi á árunum 991–
1085 sem hluta af víkingaferðum, en þeir voru
þó annars eðlis þar sem á ferð voru konungar
sem leituðust við að leggja undir sig annað
ríki, sem þeim tókst öðru hverju.
Vitað er að norrænir menn fóru einnig í
ránsferðir í austurveg, allt til Rússlands þar
sem fundist hafa grafreitir og aðrar minjar um
norræna menn. Þar voru þeir hins vegar ekki
nefndir víkingar heldur varjagi (væringjar) í
slavneskum heimildum og rus í grískum, slav-
neskum og arabískum heimildum. Líkt og í
vesturvegi er erfitt að greina á milli ránsferða,
markvissra herferða eða innflutnings, en víst
er að mest verður vart við víkinga í austurvegi
á 9. og 10. öld. Norrænir menn mynduðu sér-
staka lífvarðasveit við hirð keisarans í Konst-
antínópel og nefndust þeir væringjar. Eftir að
Normannar lögðu undir sig England 1066
fjölgaði hins vegar Engilsöxum í þessum líf-
verði, en hlutur norrænna manna fór minnk-
andi.
Sverrir Jakobsson
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLANS
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn um
hvort Leifur Eiríksson var Grænlendingur, hver sé
munurinn á smáborgarahætti og snobbi, hvað
hitaþensla efna sé og af hverju hún stafi og hvað
orðið „göndull“ merkir, svo fátt eitt sé nefnt.
að kíkja í þetta þykka handrit; hann vantaði
heimildir til að nota í kafla um færeyskt mál í
bók sem hann var að skrifa um íslenskt mál
(1811). Rask hreifst af handriti Svabos, hann
gerði sér grein fyrir því að þarna væri um fjár-
sjóð að ræða, en þrátt fyrir tilraunir hans að
koma þessum efnivið á framfæri við fræðimenn
þá leiddu þær aðeins til þess að ein vísa úr
handriti Svabos komst á prent í sænsku vísna-
safni sem gefið var út 1814. Þetta var eina
kvæðauppskrift Svabos sem komst á prent
meðan hann lifði. Það var ekki fyrr en 1939 að
kvæðauppskriftir Svabos voru gefnar út, en
það var fræðimaðurinn og skáldið Christian
Matras (1900–1988) sem þar var að verki.
Christian Matras sá einnig um útgáfu á kvæð-
unum úr Corpus Carminum Færoensium
(ásamt N. Djurhuus) og komu þau út í sex bind-
um á árunum 1941–1972 undir heitinu Föroya
kvæði.
„Grani bar gullið av heiði. Brá hann
sínum brandi av reiði…“
Árið 1817 kom maður að nafni Hans Christi-
an Lyngbye til Færeyja í þeim erindagjörðum
að rannsaka þörunga. Þegar ekki viðraði til
þörungarannsókna stytti Lyngbye sér stundir
við að skrifa upp eftir gamla fólkinu ýmis kvæði
sem það kunni. Á meðal kvæðanna sem hann
skrifaði upp var fjöldi erinda úr svonefndu
Sjúrðar kvæði sem honum fundust afar áhuga-
verð og skemmtileg. Þegar hann kom til baka
til Kaupmannahafnar sýndi hann prófessor
P.E. Müller þessi kvæði, en Müller sá strax að
þarna var komin sagan af Sigurði Fáfnisbana í
óvenjulegu kvæðaformi. Þar sem Lyngbye
hafði ekki skrifað upp allt kvæðið í heild sinni,
lét Müller nú þau boð út ganga til Færeyja að
skrifa skyldi upp öll þau erindi úr Sjúrðar
kvæði sem karlar og kerlingar geymdu í minni
sínu. Boð þetta bar heilladrjúgan ávöxt bæði
fyrir prófessorinn og fyrir færeyskar bók-
menntir því nú fór söfnun kvæða fyrst í gang
fyrir alvöru. Hafin var skipuleg skráning leikra
og lærðra manna um allar eyjar og til urðu stór
handrit sem kennd eru við byggðarlögin: Sand-
eyjarbók, Fugleyjarbók, Koltursbók o.s.frv.
Þeir félagar Lyngbye og Müller gáfu út bók-
ina Færöiske Qvæder om Sigurd Fofnersbane
og hans Æt, árið 1822. Verkið – sem er fyrsta
útgefna færeyska bókin – vakti talsverða at-
hygli innan fræðimannasamfélagsins víða um
heim, ekki síst fyrir merkan inngang Müllers
þar sem hann gerði grein fyrir efnivið kvæð-
isins og sérstakri úrvinnslu þess á sagnaarfi
sem þekktur var víða á Norðurlöndum og í Evr-
ópu. Müller taldi sig geta sýnt fram á að Sjúrð-
ar kvæði væri ekki aðeins sprottið af þekktum
heimildum svo sem Völsunga sögu og Þiðriks
sögu, heldur var hann viss um að kvæðinu til
grundvallar lægju Eddukvæði sem nú eru glöt-
uð. Sjúrðar kvæði segir í löngu máli frá hetju-
dáðum Sigurðar Fáfnisbana; frá ævintýraríku
lífi hans og harmrænum dauðdaga. Kvæðið
segir einnig frá lífi og örlögum Brynhildar
Buðladóttur, Guðrúnar Gjúkadóttur og Högna,
svo fátt eitt sé nefnt. Kvæðið er í fjórum meg-
inhlutum eða þáttum og er í heild yfir sex
hundruð erindi. Þættirnir heita Regin smiður,
Brynhildar táttur, Högna táttur og Aldrias
táttur.
Við útgáfu Lyngbyes og Müllers á Sjúrðar
kvæði urðu ákveðin vatnaskil í sögu færeysku
kvæðanna. Segja má að við prentun þessarar
fyrstu færeysku bókar hafi hin „munnlega
hefð“ verið úr sögunni; það er að segja hún um-
breyttist í „bókmenntir“ með því að það verk
sem Svabo, Lyngbye og fleiri byrjuðu á hófst
nú fyrir alvöru í kjölfar útgáfunnar og smám
saman komast allur hinn munnlegi arfur á
prent og í dag eru til á prenti á þriðja hundrað
kvæðabálkar.
„Glaðir ríða Noregis menn
til hildarting“
Kvæðin sem er að finna í safnverkinu Föroya
kvæði eru fjölbreytt að efni og gerð. Þau elstu
eru frá miðöldum og hafa varðveist í munnlegri
geymd mann fram af manni, en þau yngstu eru
frá nítjándu öld og eru höfundar þeirra þekktir.
Má til dæmis nefna skáldið Jens Christian
Djurhuus (1773–1853) sem orti kvæði sem enn í
dag eru geysivinsæl. Hann orti meðal annars
kvæðið Orminn langa sem er í 85 erindum og
byggist á Ólafs sögu helga. Þá orti hann einnig
kvæði út frá efni Færeyinga sögu.
En hvernig er hefðbundið færeyskt dans-
kvæði? Það er frásagnarkvæði; kvæði sem seg-
ir sögu í mörgum erindum. Oft hefst kvæðið á
því að forsöngvarinn syngur nokkurs konar
inngangsvers, þar sem hann snýr sér að við-
stöddum og spyr hvort þeir vilji hlýða á frásögn
hans. Þannig hefst til að mynda Ormurinn
langi:
Viljið tær hoyra kvæði mítt,
viljið tær orðum trúgva,
um hann Ólav Tryggvason,
hagar skal ríman snúgva.
Yfirleitt er um tveggja eða fjögurra lína er-
indi að ræða með viðlagi sem sungið er milli
allra erinda. Viðlagið getur verið það sama frá
einu kvæði til annars, jafnvel er um að ræða
ljóðræn stef sem þekkt eru víða á Norðurlönd-
um. Dæmi um slíkt viðlag er: „Leikum fagurt á
foldum / eingin treður dansin undir moldum.“
Einnig getur verið um að ræða viðlag sem til-
heyrir aðeins einu kvæði og tengist kvæðaefn-
inu. Hér má nefna viðlagið við Sjúrðar kvæði:
Grani bar gullið av heiði.
Brá hann sínum brandi av reiði.
Sjúrður vann av orminum.
Grani bar gullið av heiði.
Færeyskt danskvæði getur verið allt frá því
að vera samsett örfáum erindum upp í mörg
hundruð erindi. Ein ástæðan fyrir lengd
margra kvæðanna er fjöldi endurtekninga,
sama erindið er kannski endurtekið með smá-
vægilegri breytingu frá einu erindi til annars.
Efnislega má skipta færeysku kvæðunum
niður í sex flokka: Náttúrukvæði, helgikvæði,
söguleg kvæði, riddarakvæði, kappakvæði og
skemmtikvæði. Algengt er að efni kvæðanna sé
byggt á þekktum heimildum, eins og til að
mynda Íslendingasögum eða riddara- og forn-
aldarsögum. Til að mynda eru til kvæði sem ort
eru út frá efni Njáls sögu, Laxdæla sögu og
Fóstbræðra sögu.Tveir kappar standa upp úr
sem vinsælustu kvæðahetjurnar, það er títt-
nefndur Sjúrður eða Sigurður Fáfnisbani og
hinn er sjálfur keisarinn Karla-Magnús. Af
sögulegum persónum hefur Ólafur konungur
Tryggvason líklega vinninginn enda er hann
þjóðardýrlingur Færeyinga, hetjan sem þeir
kenna þjóðhátíð sína við: Ólafsvökuna.
Ballið á bryggjunni…
Nú þegar fjöldi færeyskra danskvæða er til á
prenti – og hefur þar með verið forðað frá glöt-
un – og þegar færeyskur dans er stiginn af lífi
og sál niðri á bryggju á sumarkvöldum veltir
maður því fyrir sér hvort færeysku danshefð-
inni sé borgið. Færeyski hringdansinn (eða
keðjudansinn) er svo mikið meira en kvæðið
sjálft. Hann er samfélagsleg athöfn þar sem
saman fer frásögn, söngur og taktfastar hreyf-
ingar allra sem taka þátt. Yfirleitt er einn for-
söngvari sem kveður kvæðið – segir frá – en all-
ir taka undir í viðlaginu. Danssporin eru
einföld: fjögur spor til vinstri og síðan tvö til
hægri (eða tvö skref til vinstri og eitt til hægri),
og hægt og hægt mjakast hringurinn áfram sól-
arganginn. Hart er stigið niður á áhersluat-
kvæðum frásagnarinnar en létt á áherslulaus-
um. Sérstakur kraftur er settur í hreyfingarnar
þegar það á við, t.d. þegar verið er að lýsa mikl-
um hetjudáðum eða sterkum tilfinningum. Við
fyrstu sýn gæti dansinn virkað leiðigjarn á ut-
anaðkomandi; einföld spor síendurtekin hring
eftir hring… En galdur dansins er ekki síst
fólginn í þessum einfaldleika og endurtekning-
unni; það er eitthvert seiðmagn í hvoru tveggja
sem nær fljótlega tökum á hverjum þeim sem
gefur sig dansinum á vald.
Fyrr á öldum var hringdansinn nær aðeins
iðkaður á tímabilinu frá jólum og fram að löngu-
föstu sem hófst á öskudegi sex vikum fyrir
páska. Þetta tímabil gat því náð fram í byrjun
febrúar þegar það var styst, en allt fram í mars
þegar lengst var. Einnig var dansinn stiginn við
hátíðleg tækifæri eins og til að mynda við brúð-
kaup og síðan að sjálfsögðu á Ólafsvöku. Nú á
dögum dansa Færeyingar hringdans á öllum
tímum ársins eins og bryggjuballið í byrjun júní
er gott dæmi um.
Undirrituð brá sér með fjölskylduna niður á
bryggju fyrst um níuleytið og þá var dansinn að
hefjast en hringurinn ekki mannmargur. Fyrst
var dansað við kvæðið um dætur Þorkels (Tor-
kils dötur) en það er í flokki helgikvæða og seg-
ir morði á saklausri jómfrú og undrum og stór-
merkjum sem fylgja í kjölfarið. Þegar öll 52
erindin höfðu verið sungin var tími kominn til
að hátta börnin, en að því loknu var haldið aftur
niður á bryggju þar sem danskeðjan hafði
margfaldast (ekki lengur hægt að tala um
hring) og söngurinn eflst að sama skapi. Það
var verið að dansa við Guðbrands kvæði þar
sem texti viðlagsins er kunnuglegur: „Fuglin í
fjöruni, / hann eitur Má; / silkibleikt er hövur
hans / og kembt hevur hann hár. / Fuglinn í
fjöruni. Guðbrands kvæði er höfundarverk
Jens Chr. Djurhuus og segir frá átökum á milli
Ólafs helga og Guðbrands í Guðbrandsdal sem
var síðasti maðurinn sem Ólafur helgi kristnaði,
og hafði hann þá kristnað Noreg allan, segir í
kvæðinu! Að loknum 35 erindum Guðbrands
kvæðis var strax byrjað að kveða Orminn langa
og færðist þá mikið fjör í leikinn, enda menn
orðnir heitir og örir af dansinum, margir hafa
dansað óslitið í tvær til þrjár klukkustundir.
Það glumdi í trépallinum sem dansað var á og
magnaður söngurinn steig upp af bryggjunni
og barst yfir allan bæinn í sumarstillunni:
„Glymur dansur í höll, dans sláið í ring! Glaðir
ríða Noregis menn til hildarting.“
Höfundur er bókmenntafræðingur og sótti í júni
námskeið í færeysku og færeyskum bókmenntum
við Fróðskaparsetrið í Þórshöfn.