Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001 5
sem Leifur Þórarinsson og Inga Bjarnason
stóðu fyrir. Sýningarnar voru í Íslensku óp-
erunni, en Óperan sjálf kom þó hvergi nærri
uppfærslunni. Þessi ópera hefur svo verið
sýnd í London, í Riverside Studios, og svo í
Grafswald í Þýskalandi, og í bæði skiptin þá að
frumkvæði hljómsveitarstjóranna, og með
þýddum texta. Óperan hefur því verið sýnd á
sænsku, ensku og þýsku, en aldrei á íslensku.“
Karólína segist ekki hafa mikið gert í að koma
þessari óperu á framfæri hér á landi og segir
þar mest um að kenna eigin trassaskap. Hún
er lítil að umfangi og kostnaði; samin fyrir
fjóra söngvara og kammersveit. En aðspurð
hvort íslensku leikhúsin hafi leitað til hennar
til að kanna hvað hún eigi af óperuverkum þá
er svarið einfalt: „Aldrei.“
Tíu ára leit að leikhúsi sem
vildi setja upp Mann lifandi
Sagan af næstu óperu Karólínu, Manni lif-
andi, er á allt annan veg. „Við Árni og Mess-
íana vorum búin að ganga með þessa hugmynd
í meir en áratug, og reyndum á þeim tíma mik-
ið að fá einhvern hér til að standa að sýning-
unni. Það tókst ekki. Við leituðum til fjöl-
margra aðila – aftur og aftur og á alla vega
forsendum, en það var enginn tilbúinn til að
taka þessa áhættu. Samt var þetta mjög ódýr
sýning, fjórir hljóðfæraleikarar, þrír söngvar-
ar og tveir leikarar. Það er þó dýrt fyrir ein-
staklinga að koma svona verki upp, en manni
finnst að stofnanir sem eru reknar fyrir op-
inber framlög ættu að geta tekið þessa áhættu,
því þetta eru ekki margar milljónir. Á end-
anum gerðum við þetta sjálf undir nafni
Strengleikhúss Messíönu og vorum með fjórar
sýningar.“
Frumkvæði Tónmennta-
skóla Reykjavíkur
Hlutur Tónmenntaskóla Reykjavíkur í ís-
lenskri óperulist er eftirtektarverður. Tón-
menntaskólinn, sem áður hét Barnamúsíkskól-
inn, hefur reglulega, allt frá því á sjöunda
áratug síðustu aldar, fengið tónskáld til að
semja verk fyrir nemendur skólans. Þar af eru
fjórar óperur. Kalli og sælgætisgerðin hefur
verið nefnd í því sambandi og Stúlkan í vit-
anum eftir Þorkel Sigurbjörnsson, en Þorkell
hefur samið fleiri óperur fyrir Tónmenntaskól-
ann, Apaspil 1966 og Rabba rafmagnsheila
1967, en þær óperur voru settar upp í sam-
vinnu við Leikfélag Reykjavíkur og sýndar í
Iðnó. Apaspil var einnig tekin upp fyrir sjón-
varp og hefur því að líkindum verið fyrsta ís-
lenska óperan í íslensku sjónvarpi. Tón-
menntaskólinn er því eini aðilinn á Íslandi sem
hefur pantað óperur og önnur verk hjá tón-
skáldum í einhverjum mæli. Stefán Edelstein,
skólastjóri Tónmenntaskóla Reykjavíkur, seg-
ir þetta hafa verið áhugamál sitt frá því að
hann tók við skólanum í byrjun sjöunda ára-
tugarins. „Mér útlendingnum hefur fundist
nauðsynlegt að örva íslenska listsköpun – það
er nú bara svo einfalt. Þetta hljómar kannski
sem gagnrýni, en mér hefur fundist ótækt að
tónlistarskólar á Íslandi skuli ekki leita mun
meira í smiðju íslenskra tónskálda í stað þess
að þýða útþynnta söngleiki og taka upp annað
erlent efni. Við eigum ansi góð tónskáld og það
er eitt besta uppeldi fyrir krakka, að taka þátt
í svona löguðu.“ Stefán segir gríðarlega vinnu
liggja að baki hverri uppfærslu verka af þessu
tagi, og álagið á krakkana sé mikið, en að þetta
sé reynsla sem þau búi að ævilangt.
Tónlistarskólinn í Garðabæ hefur einnig
pantað óperu til flutnings fyrir nemendur skól-
ans. Tónskáldið Hildigunnur Rúnarsdóttir
segir að hún hafi verið beðin um að semja tón-
verk fyrir skólann, en hafi sjálf ákveðið að það
yrði ópera. Úr varð óperan Jón og gullgæsin,
sem sýnd var sjö sinnum fyrir fullu húsi á veg-
um skólans árið 1994.
Íslenskar óperur vinsælar erlendis
Það vekur líka athygli að íslenskar óperur
virðast jafnvel eiga greiðari leið inn á erlendan
tónlistarmarkað en íslenskan. 4. söngur Guð-
rúnar eftir Hauk Tómasson var pöntuð af Dön-
um og frumflutt í Kaupmannahöfn á menning-
arborgarári þar. Eins og áður er getið, var
Rhodymenia palmata eftir Hjálmar H. Ragn-
arsson einnig sýnd í Kaupmannahöfn í boði
menningarborgarinnar, en sú ópera ferðaðist
einnig til Noregs og á heimssýninguna, Expo í
Portúgal. Tunglskinseyja Atla Heimis Sveins-
sonar var sýnd bæði í Kína og í Þýskalandi.
Ópera Karólínu Eiríksdóttur, Mann hef ég
séð, var pöntuð af Svíum, og hefur verið sýnd í
Svíþjóð, Þýskalandi og Englandi og útlit er
fyrir að Klakahöll Áskels Mássonar hljóti fyrr
náð fyrir norskum óperuhúsum en íslenskum.
Þrautarganga að koma
verkum í flutning
Þessi litla könnun á hag íslenskrar óperu
virðist gefa til kynna að tónskáld eigi erfitt
með að fá óperur sínar settar upp við stóru
leikhúsin á Íslandi: Íslensku óperuna, Þjóð-
leikhúsið og Borgarleikhúsið. Tónskáld semja
sum hver stór verk á borð við óperur, algjör-
lega af eigin þörf, án nokkurrar vonar um að
þau verði flutt. Þar sem frumkvæði kemur
annars staðar að, eru það Tónmenntaskólinn,
minni leikhúsin og svo erlendir aðilar sem þar
eiga í hlut. Áhugi útlendinga á íslenskri óperu-
list er athyglisverður í ljósi þess að það er erf-
itt að ímynda sér að íslenskum leikhúsum dytti
í hug að bjóða erlendum tónskáldum að semja
verk fyrir íslensk leikhús. Íslensku tónskáldin
verða ekki vör við að leikhúsin hér sýni verk-
um þeirra nokkurn áhuga að fyrra bragði –
„aldrei“ – sagði Karólína Eiríksdóttir. Það
virðist hins vegar vera þrautarganga að koma
verkum í flutning, þar sem tónskáldin sem
rætt var við hafa reynt það að ganga með verk
sín jafnvel í tíu ár milli stofnana í von um að fá
þau sett upp. Þar er Haukur Tómasson und-
antekning, þar sem 4. söngur Guðrúnar var
saminn fyrir Kaupmannahafnarborg, menn-
ingarárið 1996. Þó er það sláandi, að þegar
verkið, sem hafði þegar fengið gríðarlega góða
dóma erlendis, var sett upp hér í tónleika-
formi, þá voru það flytjendurnir sjálfir sem
stóðu að því. Undantekningar eru líka þær óp-
erur sem pantaðar hafa verið hjá tónskáld-
unum, þar sem þá liggur yfirleitt fyrir að verk-
ið verði flutt. Þar er þó nær eingöngu um að
ræða minni óperur – barna- og kammeróper-
ur. Hjálmar H. Ragnarsson sagðist ekki
myndu semja fleiri óperur nema að vissa væri
fyri því að þær yrðu fluttar. Fleiri tónskáld
sem rætt var við sögðust heldur ekki myndu
leggja tíma og peninga í svo viðamikil verk,
nema trygging væri að minnsta kosti fyrir því
að verkið yrði sýnt, og helst að laun yrðu
greidd fyrir.
Einu sinni og aldrei meir?
Íslensk ópera á sér litla hefð, og þótt um
þrjátíu óperur hafi verið samdar hér, virðast
örlög þeirra vera þau, að komist þær á annað
borð á íslenskt svið, þá eiga þær ekki aftur-
kvæmt þangað. Þannig fá tónlistarunnendur
ekki að heyra nýjar íslenskar óperur nema
einu sinni, og hafa því engin tök á að rifja upp
af þeim kynnin eða endurmeta á nokkurn hátt.
Fari svo illa, að sjálf uppfærslan á óperu mis-
lukkist á einhvern hátt, eða sé verkinu sjálfu til
trafala, minnka líkurnar sjálfsagt enn meir á
því að um endurtekinn flutning verði að ræða.
Átak Finna í að skapa sér finnska tónlistar-
og sérstaklega óperuhefð hefur vakið heims-
athygli. Með markvissum aðgerðum opinberra
aðila og menningarstofnana hafa finnskar
óperur verið settar í öndvegi menningarlífsins
þar, og sumaróperuhátíðir, eins og í Sav-
onlinna, þar sem sýndar eru bæði finnskar og
sígildar óperur njóta mikilla vinsælda ferða-
manna hvaðanæva. Nýtt og glæsilegt óperu-
hús í Helsinki, aðsetur Finnsku þjóðar-
óperunnar, hefur finnskar óperur jafnan á
boðstólum fyrir gesti sína. Aðsókn að finnsk-
um óperum hefur verið mjög góð, og margar
þeirra hafa verið hljóðritaðar og gefnar út og
sumar hverjar slegið rækilega í gegn á alþjóð-
legum markaði. Af níu uppfærslum á fyrri
hluta starfsárs þjóðaróperunnar sem senn fer í
hönd, eru þrjár finnskar óperur – eftir Kalevi
Aho, Aulis Sallinen og Kari Tikka. Getum við
eitthvað lært af aðferðum Finna, eða bíðum við
eftir því að finna upp okkar eigið hjól.
Eitthvað virðumst við að minnsta kosti
þurfa að taka til bragðs ef við viljum að íslensk
ópera verði einhvern tíma eðlilegur þáttur í ís-
lenskri menningu.
begga@mbl.is
Morgunblaðið/Golli
Stúlkan í vitanum ætlar að koma óhræsinu fyrir kattarnef, en hér hefur óhræsið náð tökum á skuggaböldrum og skrugguvöldum. Frá sýningu Tón-
menntaskóla Reykjavíkur, menningarborgar og Íslensku óperunnar árið 2000 á óperunni Stúlkunni í vitanum eftir Þorkel Sigurbjörnsson.
Á LISTANUM er þrjátíu og ein ópera. Af þeim hafa átján verið
sýndar á Íslandi í fullri endanlegri gerð á sviði eða sínum miðli.
Þetta eru óperurnar Gerviblómið, Apaspil, Rabbi rafmagnsheili og
Stúlkan í vitanum eftir Þorkel Sigurbjörnsson; Silkitromman,
Tunglskinseyjan og Vikivaki eftir Atla Heimi Sveinsson en sú síðast-
nefnda er samin fyrir sjónvarp og var sýnd í ríkissjónvarpinu;
Þrymskviða og Galdra-Loftur eftir Jón Ásgeirsson; Abraham og
Ísak eftir John Speight; Mann hef ég séð og Maður lifandi eftir Kar-
ólínu Eiríksdóttur; Rhodymenia palmata og Sónata prinsessa eftir
Hjálmar H. Ragnarsson; og Jón og gullgæsin eftir Hildigunni Rún-
arsdóttur. Z ástarsaga eftir Sigurð Sævarsson er talin með þessum
17 óperum en nú standa yfir æfingar á henni og hún verður frum-
sýnd eftir örfáa daga í Dráttarbrautinni í Keflavík. Með þessum 17
verkum er einnig talin óperettan Í álögum eftir Sigurð Þórðarson
sem sýnd var í Iðnó um 1944 og músíkdramað Baldr eftir Jón Leifs,
sem er ekki ópera í ströngum skilningi en þó tónlistardrama fyrir
leikhús. Baldr var sýndur í svolítið styttri útgáfu árið 2000 í Reykja-
vík, Ósló og Helsinki á vegum menningarborganna þriggja.
Þrjár ófullgerðar óperur
Þrjár óperur á listanum eru ófullgerðar: Serkjadans eftir Svein-
björn Sveinbjörnsson en af henni er aðeins til lítið brot. Ríkis-
útvarpið hljóðritaði það sem til er af óperunni árið 1997 en þetta
mun vera alfyrsta tilraun íslensks tónskálds til óperusmíðar. Árni
Björnsson hóf að semja óperu við texta Guðmundar Daníelssonar
byggðan á Gunnlaugssögu Ormstungu. Árni veiktist árið 1952 og
lauk ekki smíð óperunnar. Að sögn Katrínar Árnadóttur, dóttur tón-
skáldsins, eru þó uppi áform um að dóttursonur Árna, Halli Cauth-
ery fiðluleikari og tónskáld, taki það að sér síðar meir. Guðmundur
Daníelsson leitaði einnig til Páls Ísólfssonar með óperutexta sinn.
Páll byrjaði á óperunni, og að sögn Þuríðar Pálsdóttur, dóttur Páls,
var hann að grípa í verkið af og til í talsverðan tíma, án þess þó að
ljúka því. Dúett úr óperunni er þó nokkuð sunginn.
Sjö óperur ósýndar
Eftir á listanum eru þá tíu fullgerðar óperur sem ekki hafa verið
settar upp á Íslandi í fullgerðri mynd. Af þeim eru þó þrjár sem hafa
heyrst í konsertuppfærslu: Fjalla-Eyvindur eftir Dr. Franz Mixa,
Kalli og sælgætisgerðin eftir Hjálmar H. Ragnarsson og Fjórði
söngur Guðrúnar eftir Hauk Tómasson.
Sjö óperur að minnsta kosti hafa aldrei heyrst hér; það eru Eilífur
og Úlfhildur eftir Jón Ásgeirsson, Maríuglerið eftir Leif Þórar-
insson, Hertervig eftir Atla Heimi Sveinsson, Tiger Flower eftir
Mist Þorkelsdóttur, Leggur og skel eftir Finn Torfa Stefánsson, Sig-
urður Fáfnisbani eftir Sigurð Þórðarson og Klakahöllin eftir Áskel
Másson. Úr sumum þessara ópera hafa þó heyrst stutt brot. Að
minnsta kosti ein ópera er í smíðum en vissulega gætu þær verið
fleiri.








    



 

!"#
$% 
 
&'#
 
 
 

!$
()* 
+
,
-,))
!.
.)
()* 
$
* 
*/



#)#
) ))
* 
*/


* 
*/


*/0
))
()* 
!$
*



()* 
"# 

+
,
-,))
!$
 
1

!$


 
   
   
      
!"
      
# 
$!! % &

 " 
% ! ' "

( ) &% * *"
#!& ( + ,&
$&( 
-  ( .
(/ , ( 00 "

  1 (  0 
.     -(% 

"    " 2/
) "
)"  %
%  ( 3%& 

   
4  
)  
2
3456
3477
3476
3489
34:7
34:8
34::
34:;
34:6
34;7
3469
3466
344<
344<
344<
3449
3449
3449
3445
3447
3447
3448
3448
344:
344;
344;
3444
3444
9<<<
9<<<
,,
=
=
=
= #

Hafa þarf í huga að þessar upplýsingar eru ekki tæmandi, og ver-
ið gæti að fleiri óperur hafi verið samdar hér og sýndar, án þess að
upplýsingar um það væru aðgengilegar. Listinn var unninn upp úr
upplýsingum frá Íslenskri tónverkamiðstöð og með aðstoð viðmæl-
enda og heimildarmanna. Meðan verið var að skrifa greinina bárust
upplýsingar um fimm óperur sem þannig bættust við þann fjölda
verka sem lagt var af stað með við upphaf skrifanna.