Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001 7
að myndin kom út og þurfti að gefa sig fram
við lögregluna dag hvern á meðan rannsókn á
hlutverki hans stóð yfir. Mistök urðu til þess
að hann fékk vegabréf í hendur, hann flúði
strax til Englands og síðar til Ameríku og hef-
ur síðan hann átt farsælan feril í alþjóðlegri
kvikmyndagerð.
Eftir að Henning kom heim til Danmerkur
og myndin var komin í vinnslu spurðist sagan
út og allt varð vitlaust. Mikil umfjöllun var í
blöðum í Suður-Afríku, mótmæli frá utan-
ríkisráðuneytinu í Pretoria vegna þess að
filmum hafði verið smyglað út úr landinu eftir
diplómatískum leiðum í gegnum starfsfólk ut-
anríkisráðuneytisins, einnig mótmælti danska
viðskiptasambandið í Jóhannesarborg. Til
þess að bjarga viðskiptatengslum sínum steig
forstjóri Danfoss líka fram og þóttist ekkert
hafa vitað af neinu, en það breytti auðvitað
engu fyrir Henning.
Myndin vakti mjög mikla athygli, eins og
Henning segir sjálfur mun meiri athygli en
hún átti skilið miðað við listrænt gildi hennar.
En það var ekki auðvelt að fá hana frum-
sýnda, loks fékkst samþykki til þess að sýna
hana í Nygade Teatret. Þar var hún sýnd í sex
vikur fyrir fullu húsi. Þá var sýningum
skyndilega hætt og sagt að samningur væri
um að sýna aðra mynd. En síðan var myndin
sýnd um alla Danmörku, ekki síst vegna
þrautseigju Hennings sjálfs við að koma henni
á framfæri. Dilemma kom Henning Carlsen á
alþjóðlega kortið sem eftirtektarverðum kvik-
myndargerðarmanni. Næstu myndir hans
voru danska myndin „Hvad med os?“ en hún
fjallaði um lítinn hóp andspyrnumanna í Dan-
mörku eftir að stríðinu lauk. Síðan tók við
leikstjórn á sænskri framleiðslu, „Kettirnir“,
kvikmyndun á leikriti eftir Finnann Walentin
Chorell. Hún fjallaði um líf nokkurra starfs-
stúlkna í þvottahúsi. Í einu atriðinu gengur
myndatökumaðurinn í sífellu í kringum leik-
arana og heldur á myndavélinni. Sú aðferð átti
eftir að endurtaka sig síðar hjá þekktum
dönskum leikstjóra; Lars von Trier.
Sultur
Henning Carlsen hefur kvikmyndað tvær af
skáldsögum Knuts Hamsun, Sult og Pan.
Hugmyndina að „Sulti“ fékk hann þegar
hann horfði á leikarann Per Myrberg við tök-
ur á „Köttunum“. Hann var svo magur. „Með
svona mögrum leikara ætti að vera hægt að
kvikmynda Sult eftir Hamsun,“ hugsaði hann.
Það var upphafið og 1965 var Sultur tekinn í
Ósló. Það var reyndar ekki Per Myrberg sem
lék í henni, hann reyndist upptekinn, en í stað
hans kom Per Oscarsson sem lék hlutverkið
frábærlega. Mikil vinna fór í að finna rétta
andrúmsloftið, en bókin gerist árið 1890. Svo
heppilega vildi til að auðvelt var að finna þó
nokkra staði sem ekkert höfðu breyst á þeim
sjötíu árum sem liðin voru. Ekki var lögð mikil
áhersla á leikmyndina heldur var séð um að
ekkert í bakgrunni gæti verið frá öðrum tíma
en 1890 en síðan var ekki lögð frekari áhersla
á það. Annað atriði kom upp við tökur en það
var sú uppgötvun að ef notaðar voru langar
linsur sem breyttu sjónarhorninu urðu tök-
urnar skyndilega mun trúverðugri, eins og
gamli tíminn birtist á meira sannfærandi hátt.
Eftir að tökum lauk áttaði Henning sig á því
að myndin minnti á margan hátt á uppáhalds-
mynd hans frá árum áður „La Casque d’Or“,
sem einnig á að gerast um aldamótin 1900.
Komeda
Það var Krzysztof Komeda-Trzcinski, kall-
aður Komeda, sem gerði tónlistina við Sult,
eins og við „Hvad med os“, „Kattorna“ og
„Mennesker mødes og sød musik opstår i
hjertet“. Vinátta Hennings og Komeda var
einstök og samvinna þeirra afar sérstök. Vik-
um saman sátu þeir við klippiborðið og fóru
yfir atriðin ramma fyrir ramma, þeir töluðu
saman á þýsku, máli sem hvorugur þeirra tal-
aði vel. Komeda var fyrst og fremst djasspían-
isti. Hann gerði einnig tónlist við nokkrar af
myndum Romans Polanskis. Vinnubrögð hans
voru stundum óvenjuleg. Þegar hann vann að
tónlistinni við „Sult“, dvaldist hann á heimili
Hennings. Einn morguninn þegar Henning
kom á fætur kom hann að flyglinum opnum
upp á gátt, risastór fimmtán kílóa Biblía hélt
niðri öðrum pedalnum og upp við flygilinn
stóð vinnustigi. Kvöldið áður hafði Komeda
spurt börnin á heimilinu hvort þau gætu nokk-
uð lánað honum strokleður og fengið ein sjö
eða átta stykki. Þau fann Henning á milli
strengjanna í flyglinum. Á strengjunum hafði
verið komið fyrir hljóðnema. Tilraunin hafði
falist í því að láta strokleður detta úr mismun-
andi hæð á strengina. Árangurinn má heyra á
mörgum stöðum í „Sulti“.
Komeda lést um aldur fram, aðeins 38 ára
að aldri.
Það eru engar ýkjur að segja að „Sultur“
hafi slegið í gegn á kvikmyndahátíðinni í
Cannes árið 1966. Hún vann þó ekki Gull-
pálmann, heldur var það Per Oscarsson sem
fékk hann fyrir besta leik í karlhlutverki.
Myndin vakti mikla athygli, hlaut mikið lof og
útvegaði Henning sambönd víða um heim sem
hann hefur haldið við síðan. Tilboðunum
rigndi yfir hann en hann neitaði þeim öllum.
Myndin verður að koma til mín, segir hann, ég
þarf að finna hjá mér þörf til þess að gera
hana, annars gengur það ekki. „Sultur“ átti
fyrir sér mikla sigurgöngu út um víðan völl og
vann til ótal verðlauna. Æ síðan, segir Henn-
ing, hef ég fengið að heyra að „Þetta var ágæt
mynd, Hr. Carlsen – en Sultur var nú betri:
Ætli fólk sér að skapa meistaraverk er betra
að gera þau á síðari hluta ferilsins, ekki í upp-
hafi. Það er svo auðvitað annað mál ef fólk
ætlar sér að skapa fleiri en eitt.“
... og ljúfir tónar lifna í hjörtum
Næsta mynd sem „kom til“ Hennings var
bók Jens August Schade, „Mennesker mødes
og sød musik opstår í hjertet“ er ástarsaga,
reyndar eins konar útópía um frjálsar ástir.
Hann hóf samvinnu við danska skáldið Poul
Borum, við að búa til handrit upp úr bókinni. Í
stað þess að skrifa handrit skrifaði Borum eitt
hundrað og fimmtíu ljóð, eitt ljóð um hverja
senu í myndinni. Eitt þeirra hljóðar svona í
þýðingu undirritaðrar:
1. lest
er nokkuð eins erótískt og lest?
þegar hún kemur - ÆÐANDI
þegar gufuna leggur upp úr STROMPIN-
UM –
þegar stimplarnir, stimplarnir, STIMPL-
ARNIR
snúast eins og pumpandi útlimir –
þegar stór, svartur LÍKAMINN rennur
áfram,
SLANGA úr járni,
bam – bam
babadaBUMba, babadaBUMba, bababaB-
UMba
taktur, tekur yfir,
málmur,
og reykur,
og HRAÐI –
er nokkuð eins
erótískt eins og
eins og lest
eins og lest
eins og lest
Einhvern veginn gæti ég ímyndað mér að
það væri upplífgandi að sjá „kvikmyndahand-
rit“ af þessum toga í dag, þegar flestir eru svo
atvinnumannslegir í háttum. Fá handrit kom-
ast í vinnslu á Íslandi í dag nema að fara í
gegnum hendur „handritalæknisins“ amer-
íska sem kemur árlega í heimsókn og vinnur
með þeim sem hlotið hafa styrki úr kvik-
myndasjóði. Alla vega er óhætt að segja að
þetta handrit Paul Borum sé barn síns tíma,
hvað sem manni finnst um aðferðina.
Um þessa mynd segir Henning Carlsen
sjálfur að hún sé nú ekkert sígilt meistarverk,
en hún gekk vel. Kannski spillti þetta með
frjálsu ástirnar ekki fyrir en takmarkið var að
gera ljóðræna mynd um ástina.
Hrapið og nýr frami
Svo kom hrapið. Það var mynd sem heitir
„Klabautermanden“. Hún fékk hræðilega
dóma. Draugur hennar fylgdi Henning í rúm
tíu ár, ekki aðeins var hún stórslys fyrir efna-
haginn sem dró dilk á eftir sér, ósigurinn var
andanum einnig erfiður. Lengi á eftir reyndi
hann að sjá fyrir sér hvernig henni yrði bjarg-
að. Endurklipping, litun, nýtt þetta eða hitt.
Það var ekki fyrr en Henning hitti Francois
Truffaut í París 1979 að hann læknaðist. Þeir
sáu myndina saman og ræddu hana í marga
tíma á eftir. Loks sagði Truffaut; „Þessi mynd
hefur sinn takt, sín einkenni, sína sál. Láttu
hana vera.“ Og það gerði hann.
1968 kom Dagmarbíóið til sögunnar. Ég
held að í Danmörku sé Henning Carlsen jafn
þekktur fyrir áralanga bíóstjórn sína og það
úrval mynda sem hann jafnan sýndi og fyrir
myndir sínar. Sýningarstjórnin þar var löng
og skrautleg saga sem ekki verður farið út í
hér, en Henning rak Dagmar bíóið allt til
1981. Margir Íslendingar kannast án efa við
Dagmar, það er rétt hjá Ráðhústorginu í
Kaupmannahöfn. Dagmar er að vísu ekki eins
„menningarlegt“ í dag og það var í tíð Henn-
ing Carlsen. Saga bíórekstursins væri efni í
aðra grein, og verður ekki sögð hér, en Henn-
ing var á sínum tíma afar ósáttur við að hætta
sem kvikmyndahússtjóri.
Upp úr 1970 hóf Henning vinnu að næstu
mynd, í þetta sinn í samvinnu við Benny
Andersen, en ljóð hans hafa verið þýdd og út-
gefin hér á landi. Myndin hlaut nafnið „Man
skúvære noget ved musikken“. Í þetta sinn
var heppnin með í för og allt gekk eins og í
sögu. Myndin gerist að mestu á og í kringum
kaffihús eitt og og fjallar um fastagestina sem
það stunda. Hún fékk frábæra dóma og við-
tökur og þótti vera nýjung í dönskum gam-
anmyndum. Í kjölfar hennar fylgdi frönsk-
dönsk framleiðsla „Un divorce heureux“;
„Hamingjuríkur skilnaður“. Síðan kom mynd
um atvinnuleysi í Danmörku, gerð eftir skáld-
sögu frá árunum milli stríða og heitir, „Hör,
var der ikke en som lo“. Hún fékk góða dóma
en dræma aðsókn, kannski stóð efni mynd-
arinnar fólki of nálægt. Á frönsku fékk hún
fyrir misskilning hið dularfulla en fallega nafn
„Un rire sous la neige“, eða „Hlátur undir
snjónum“, en í síðustu senu myndarinnar
leggst aðalpersónan til hvílu á bekk og síðan
fer að snjóa svo hann verður alþakinn drif-
hvítu teppi.
Úlfur í sólskini
1980 var Henning lagður inn á sjúkrahús,
hann hafði fengið blóðtappa í hjarta. Hann
þurfti að vera á sjúkrahúsinu um tíma. Eina
nóttina vaknaði hann við merkilega sýn; það
var eins og kvikmynd væri varpað á ljósgræn-
an vegg sjúkrastofunnar. Þetta var atriði sem
átti sér stað í nýlaufguðum beykiskógi. Hest-
vagn með ekli og litlum hópi fyrirfólks klæddu
nítjándu aldar fötum kom akandi eftir skóg-
arveginum. Við beygju á veginum nam vagn-
inn staðar og herramaður steig úr honum.
Henning vissi strax að þetta var enginn annar
en Paul Gauguin, þótt hann myndi ekki eftir
að hafa séð mynd af honum á þessum tíma.
Þegar Gauguin var kominn niður úr vagninum
sneri hann sér að hópnum, tók ofan og sagði á
dönsku; „Jeg anbefaler mig.“ „Ég mæli með
mér“, síðan hvarf hann út úr myndinni í átt að
glugga sjúkrastofunnar. Hópurinn sat opin-
mynntur eftir, en kona stóð upp og kallaði;
„Paul!“ Síðan bankaði einn herranna í vagn-
inum létt í öxl ekilsins, vagninn fór af stað og
konan féll afturábak í sætið sitt. Vagninn ók
út úr myndinni í átt að sjúkrahússganginum.
Gauguin var sem kunnugt er kvæntur
danskri konu og bjó í Danmörku um tíma.
Hjónabandið ver ekki gæfuríkt og endaði með
því að hann fór, eða var hrakinn frá henni og
börnum þeirra.
Þegar haft er í huga að Henning hafði oft-
sinnis sagt að myndir yrðu að „koma til hans“,
er ekki hægt að segja annað en að myndin um
Paul Gauguin hafi svo sannarlega gert það.
Þegar Else, kona hans, kom í heimsókn þrem-
ur tímum síðar sagði Henning; „Ég ætla að
gera mynd um Paul Gauguin.“
Það gerðist nú ekki einn, tveir og þrír. Í
millitíðinni gerði hann myndina „Peningana
eða lífið“, sem tapaði fyrir heimsmeistara-
keppninni í handbolta; ekki fyrr var myndin
komin í bíó en Danmörk safnaðist saman við
sjónvarpsskjáinn að fylgjast með handbolta-
keppninni. Umsókn um handritsstyrk að ann-
arri mynd var hafnað á þeim forsendum að
„nú hefði Henning Carlsen gert nóg af póli-
tískum myndum“. Þá tók við handrit um sögu
dönsku verkalýðshreyfingarinnar, sem var
svo hafnað vegna þess að það þótti of „rautt“.
1983 fékkst loks grænt ljós á Gauguin og
Henning uppgötvaði Biblioteque Nationale í
rue de Richelieu í París. Hann segir að ef ein-
hver hefði verið til í að borga honum fyrir það,
sæti hann þar enn í dag, svo spennandi fannst
honum það. Þar sat hann í fjóra mánuði, fletti
bókum, blöðum og tímaritum og drakk í sig
andrúmsloft Parísarborgar undir aldamót
1900.
Tekist hafði að fá Donald Sutherland til
þess að leika Gauguin sem þýddi líka að
myndina varð að taka á ensku. Ung dönsk
stúlka fékk sitt fyrsta en ekki síðasta hlutverk
í þessari mynd, það var Sofie Graaböl, afar
hæfileikarík og ein vinsælasta leikkona Dana í
dag. Hún var þá sautján ára. Á frönsku fékk
myndin nafnið „Un loup dans le soleil“, „Úlfur
í sólinni“, en Gauguin kallaði sjálfan sig oft úlf.
Á dönsku fékk hún nafnið „Oviri“, en þannig
áritaði Gauguin verk sín á Tahiti. Oviri þýðir
hinn villti, eins konar staðfesting á því að hann
hafði yfirgefið „siðmenninguna“. Myndin var
frumsýnd í Feneyjum 1985 og á frumsýningu
fékk hún frábærar viðtökur. En það varði ekki
lengi. Næsta dag var hún sölluð niður. Þegar
Henning kom heim mætti honum fréttamaður
á flugvellinum. Sá var búinn að fá sér einn öl
eða tvo og skóf ekki utan af því. „Jæja, Henn-
ing,“ sagði hann. „Nú ert þú dauður maður í
danski kvikmyndagerð. Hvernig líst þér á
það? “
Tvær grænar fjaðrir
Pan er ein af skáldsögum Knut Hamsun.
Hún gerist í sjávarþorpi í Noregi og fjallar um
stutt og endasleppt ástarsamband milli ungs
liðsforingja sem kemur til þorpsins í frí, Glahn
liðsforingja og Edwördu sem er dóttir „þorps-
eigandans“, faðir hennar á útgerðina ásamt
flestu öðru á staðnum. Hún er dyntótt og sér-
stök, hann er sérvitur, talar við trén og hlust-
ar á grasið gróa. Bókin er afar falleg og nátt-
úrulýsingarnar yndislegar. Í lok bókarinnar
er eftirmáli sem segir frá dauða Glahn, en
hann lést af voðaskoti. Í mynd sinni sem
Henning gerði árið 1995 tók hann þá vel lukk-
uðu ákvörðun að fella eftirmálann inn í mynd-
ina. Pan er í alla staði vel heppnuð mynd, sér-
staklega er leikur Sofie Gråböl eftir-
minnilegur, en hún leikur hina ungu og
þóttafullu Edwördu einstaklega vel.
Hilmar Örn Hilmarsson gerði tónlistina við
„Pan“. Fundum Hennings og Hilmars bar
fyrst saman er Hilmar Örn vann til Evrópsku
kvikmyndaverðlaunanna fyrir tónlist sína við
„Börn náttúrunnar“, en þá var Henning Carl-
sen í dómnefnd. Síðan hittust þeir aftur í París
1992, á ráðstefnu um framtíð evrópsku kvik-
myndarinnar. Við það tækifæri kom Henning
að máli við Hilmar og bað hann að gera tón-
listina við „Pan“. Sú samvinna gekk mjög vel
og samstarfið var endurtekið í næstu mynd
Hennings, „I wonder whós kissing her now“.
Pan fékk góða dóma, eins og hún átti skilið
og gekk frábærlega vel í Noregi. Í fyrsta sinn
fékk Henning að heyra að hann hefði gert
mynd sem væri „næstum því eins góð og
„Sultur““. „Pan“ gekk hins vegar misvel á al-
þjóðlegum vettvagni, eins og Henning segir
sjálfur þá eru persónurnar of sérvitrar og
dyntóttar, liggur við hreinlega bilaðar og end-
irinn er tragískur. Einhverjir hér heima muna
kannski eftir „Pan“ en hún var sýnd í íslenska
ríkissjónvarpinu sl. vetur.
Danskur húmor
Henning Carlsen hefur gert þrjár tegundir
mynda – heimildarmyndir, gamanmyndir og
drama. Nýjasta gamanmyndin var „Hver
skyldi vera að kyssa hana núna?“ en hún er
gerð eftir skáldsögu Ib Lucas, Silhouetter,
eða Skuggamyndir. Myndin fékk endanlegt
nafn sitt eftir gömlu dægurlagi „I wonder
whós kissing you now“, en titlinum var breytt
lítillega. Hún segir frá raunum afbrýðisams
kvikmyndagerðarmanns og er full af þeim
hlýja húmor sem hefur einkennt Dani í ára-
raðir, en virðist nú sjást minna og minna. Í
staðinn hefur komið síaukið ofbeldi – og
dogmamyndir, en vonandi eru Danir ekki al-
veg búnir að glata húmornum.
Nýjasta mynd Henning Carlsen var svo
gerð á síðasta ári og er heimildarmynd um
danska blaðamanninn, leikhúsgagnrýnandann
og rithöfundinn Frederik Dessau.
Henning Carlsen er nú kominn á þann ald-
ur þegar jólin eru sífellt á næsta leiti, eins og
segir í tilvitnun í Poul Reumert í ævisögu
hans. En hans síðasta mynd hefur ábyggilega
ekki verið gerð.
Tommy Kenter og Marika Lagercrantz í hlutverkum sínum í myndinni Hver ætli sé að kyssa hana
núna? eftir Henning Carlsen en hún verður sýnd í Ríkissjónvarpinu í kvöld.
Höfundur er myndlistarmaður og rithöfundur.