Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001 11
GAGARALJÓÐ hefur fjórar kveður í hverri
línu og eru allar línur stýfðar. Endarímið er
víxlrím eins og í ferskeytlu. Hátturinn virðist
koma fyrst fyrir í Pontusrímum Magnúsar
Jónssonar prúða (um 1525–1591) og verður
síðan nokkuð vinsæll rímnaháttur. Eftirfar-
andi vísa Kristjáns frá Djúpalæk er undir
hættinum óbreyttum:
Sólu brenndan sá ég mann,
sem í viskí hefur þyrst,
vera að greiða hár sem hann
hefur fyrir löngu misst.
Kolbeinn Grímsson Jöklaraskáld (á 17. öld)
kveður í Sveins rímum Múkssonar gagaraljóð
þar sem önnur kveða hverrar línu rímar við
síðustu kveðu. Nefndi hann síðar háttinn Kol-
beinslag þar sem hann taldi sig höfund hans.
Í Sveins rímum er til dæmis þessi vísa í man-
söng:
Soddan snót er sinnisbót
sómagegn, ef ann hún þegn,
angurs rót svo eyðir fljót
eins og regnið tundurs megn.
Sé hálfrím á milli frumlína (fyrstu og
þriðju línu) og síðlína (annarrar og fjórðu
línu) nefnist hátturinn gagaravilla. Er eft-
irfarandi dæmi um hana sótt í Háttatal
Sveinbjarnar Beinteinssonar:
Værrar hvíldar nú í nótt
njóti fólkið vinnuþreytt.
Svefninn gefur þrek og þrótt
þeim sem hafa kröftum eytt.
Langhent eða langhenda hefur í öllum
braglínum einu atkvæði fleira en ferskeytla
og eru því frumlínurnar (fyrsta og þriðja lína)
óstýfðar en síðlínurnar (önnur og fjórða lína)
stýfðar og einni kveðu lengri en síðlínur fer-
skeytlu. Sem dæmi um óbreytta langhendu
má taka þessa aðsendu vísu ÞK:
Ársól tindinn efsta glitar,
allt er landið geislum stráð.
Örn í lofti háu hnitar,
horfir eftir veiðibráð.
Hátturinn er nokkuð gamall í rímum og
ortu bæði Bjarni Jónsson Borgfirðingaskáld
(um 1577–1653) og Guðmundur Bergþórsson
(um 1657–1705) undir hættinum breyttum og
Sigurður Breiðfjörð hafði á honum mikið dá-
læti eins og sjá má til dæmis í Númarímum.
Til þeirra vitnar Guðmundur Böðvarsson í
þessari víxlhendu langhendu en sá háttur
hefur einnig verið nefndur skrúðhent:
„Móðurjörð hvar maður fæðist,“
man ég sönginn hvar ég fer,
þó í hörðu hjartað mæðist
hann mun löngum fylgja mér.
Nýhenda er eins og ferskeytla nema hvað
síðlínur hennar eru einni kveðu (tvílið) lengri
en síðlínur ferskeytlu. Sigurður Breiðfjörð er
jafnan talinn höfundur háttarins og var hún
því einnig nefnd Sigurðarbragur.1 Undir
hættinum óbreyttum er þessi aðsenda vísa
sem merkt er ÞK:
Yfir loftið líður sól,
lengir dag og styttast nætur.
Hlýnar fold sem fyrrum kól,
festir gleðin nýjar rætur.
Og undir hættinum oddhendum og hring-
hendum orti Valdimar Benónýsson frá Æg-
issíðu þessa vísu til Sveins Hannessonar frá
Elivogum og vísar um leið til frægrar vísu
eftir Svein undir sama hætti:
Ei er leyft að skeiki skeift
skeyti hleypt af þínum boga.
Eins og leiftur lýsa dreift
ljóðin steypt við Elivoga.
Vísur frá lesendum:
Lesendur eru hvattir til að senda inn vísur
undir ofangreindum bragarháttum á vefsíð-
una: www.ferskeytlan.is eða í pósti með ut-
anáskriftinni:
Vísnaþáttur Ferskeytlunnar,
Ferskeytlan,
Háholti 14,
270 Mosfellsbær.
Heimildir:
1 Sjá Helgi Sigurðsson: Safn til bragfræði íslenzkra
rímna, bls. 172.
VÍSNAÞÁTTUR
GAGARALJÓÐ,
LANGHENT
OG NÝHENT
Kristján er íslenskufræðingur og Jón Bragi
verkfræðingur.
U M S J Ó N
K R I S T J Á N E I R Í K S S O N O G J Ó N B R A G I B J Ö R G V I N S S O N
Hver eru félagsleg áhrif hvít-
flibbaglæpa á samfélagið og
hvernig skilgreinir samfélagið hvít-
flibbaglæpi?
SVAR:
Árið 1939 vakti þáverandi forseti bandarísku
afbrotafræðisamtakanna, Edwin Sutherland,
fyrst athygli á viðskiptabrotum í setningarræðu
sinni á ársþingi bandarískra afbrotafræðinga.
Hugtakið „hvítflibbabrot“ (white collar
crime) kom þar fyrst fram í ræðu hans en hefur
síðan orðið vel þekkt á Vesturlöndum. Brot af
þessu tagi fela í stuttu máli í sér misnotkun á
mikilvægri valdastöðu til ólögmæts ávinnings.
Rannsóknir á hvítflibbabrotum hafa verið
viðamiklar á síðustu áratugum, sérstaklega í
Bandaríkjunum, og hafa margir sérhæft sig á
þessu sviði. Fræðimenn eru almennt sammála
um að viðskiptabrot séu meðal þeirra alvar-
legustu í samfélaginu. Þetta sjónarmið tengist
áhrifum brotanna á samfélagið, áhrifum sem
talin eru í það minnsta jafnalvarleg, ef ekki
alvarlegri, og áhrif hefðbundinna glæpa á borð
við þjófnaði, rán, ofbeldi og jafnvel manndráp.
Tjón samfélagsins vegna viðskiptabrota er
ekki eingöngu fjárhagslegt heldur einnig
heilsufarslegt og er jafnframt talið draga úr sið-
ferðisvitund borgaranna. Efnahagslegt tjón
birtist á margvíslegan hátt og er talið mun
meira en hlýst af venjulegum strætisbrotum.
Ólögmætt samráð um verð, vörusvik og brot á
lögum um einokun og hringamyndanir eru fá-
ein dæmi um tjón af þessum toga. Heilsutjón
birtist í því hvernig fyrirtæki, ýmist vísvitandi
eða af vanrækslu, valda starfstengdum dauðs-
föllum, sem eru talin umtalsvert fleiri en morð,
fyrir utan ýmsa starfstengda sjúkdóma vegna
óviðunandi vinnuaðstæðna. Tjón á siðferðisvit-
und felst í því að traust borgaranna á helstu
stofnunum samfélagsins minnkar og má nefna
að í kjölfar Watergate-hneykslisins í Banda-
ríkjunum á áttunda áratug síðustu aldar dró
mjög úr trausti borgaranna á stofnunum rík-
isins.
Sú afstaða er ríkjandi innan afbrotafræðinn-
ar að réttarvörslukerfið leggi mun meiri
áherslu á að uppræta strætisbrot en viðskipta-
brot og að þau séu ekki tekin þeim tökum sem
alvara þeirra óneitanlega kallar á. Viðhorfa-
mælingar sýna þó að borgarar á Vesturlöndum
telja yfirleitt hefðbundin strætisbrot mun al-
varlegra samfélagsvandamál en viðskiptabrot
sem vissulega endurspeglar áherslur réttar-
kerfisins. Til að sporna gegn viðskiptabrotum
verði að koma til öflugra mótvægi borgaranna
og brotin verði að vekja meiri reiði og hneyksl-
an í samfélaginu en þau gera almennt í dag.
Ýmislegt bendir reyndar til að afstaðan sé að
breytast og viðskiptabrot séu nú tekin fastari
tökum en stundum áður og ekki síst hefur um-
fjöllun í samfélaginu leitt til áherslubreytinga
af þessu tagi.
Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur.
Af hverju heita allir puttarnir fingur
nema einn sem heitir TÖNG, langa-
töng?
SVAR:
Miðfingur handarinnar er oftast nefndur
langatöng en í eldra máli einnig langastöng.
Hugsanlega er sú mynd upprunalegri og vísar
til þess að þessi fingur stendur fram úr hinum
eins og löng stöng. Til gamans má nefna að fing-
urnir hafa flestir fleiri en eitt nafn. Talið frá
þumli eru þau:
þumall, þumalfingur, þumalputti
vísifingur, sleikifingur, bendifingur
langastöng, langatöng
baugfingur, hringfingur, græðifingur
litlifingur, litliputti, lilliputti.
Tærnar hafa einnig sín nöfn þótt ekki séu þau
eins útbreidd og nöfnin á fingrunum. Talið frá
stóru tá eru þau:
stóratá, Vigga, Dyrgja, Stóra-Jóa
Háa-Þóra, Bauga, Nagla-Þóra
Stutta-Píka, Geira, Langa-Dóra
Litla-Gerður, Búdda, Stutta-Jóra
litlatá, Lilla, Grýta, Litla-Lóa.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður Orðabókar Háskólans.
Hvaðan er komið slanguryrðið
„steypa“ í merkingunni bull eða
vitleysa?
SVAR:
Slanguryrðið steypa í merkingunni „vit-
leysa“, „bull“ er sennilega íslenskt að uppruna.
Að öllum líkindum er verið að líkja innihaldi
höfuðkúpunnar við hinn gráa massa sem steyp-
an er. Fyrir um tíu til fimmtán árum var al-
gengt að segja að einhver hefði „steypu í hausn-
um“. Nú virðist algengara að tala um að
eitthvað sé (alger) steypa. Um svipað leyti var
talað um að vera með „malbik í hausnum“ en
það virðist ekki hafa náð sér á flug. Eldra í mál-
inu er að tala um að einhver hafi graut í hausn-
um og að sá sé grautarhaus sem þykir ekki skýr
í hugsun.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður Orðabókar Háskólans.
HVER ERU
FÉLAGSLEG ÁHRIF
HVÍTFLIBBAGLÆPA?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvað orðasambandið sjálfbær
þróun merkir, af hverju asískt fólk er með skásett augu, hvaða reglur
gilda um þéringar og uppruna orðatiltækisins lengi býr að fyrstu gerð.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Kristinn
„Sú afstaða er ríkjandi innan afbrotafræðinnar að réttarvörslukerfið leggi mun meiri áherslu á að
uppræta strætisbrot en viðskiptabrot ...“