Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001
svalað. Hann bregður miskunnarlausu ljósi á
Vesturlandabúa og veltir fyrir sér hvernig í
ósköpunum standi á þeirri firringu sem rekur
stönduga og stundum vellríka miðaldra karl-
menn til þess að leggja í langferðir til að
gamna sér með vændiskonum í þriðja heim-
inum, og jafnvel kaupa sér unglinga og börn til
að svala fýsn sinni á.
Vinkona Michels, Valérie, er eins og áður
segir háttsett í markaðsdeild gríðarstórrar
ferðaskrifstofu sem er með starfsemi út um
gervallan heim.
Samkeppnin er hörð, menn svífast einskis í
viðskiptum innan fyrirtækis sem utan og í
gegnum persónu Valérie fær lesandinn heldur
kaldranalega en mjög trúverðuga lýsingu á
S
ÍÐASTLIÐIÐ vor mátti sjá
heilmikla auglýsingaherferð
víða í jarðlestarstöðvum Par-
ísarborgar. Þar gat að líta
mynd af bók og undir henni
stóð stutt og laggott: „Hættu
að tala um þessa bók, lestu
hana bara.“ Þarna var útgáfu-
fyrirtækið að auglýsa vasaútgáfu af skáldsög-
unni Öreindirnar eftir Michel Houellebecq
sem kom fyrst út 1998 (á íslensku 2000) og
vakti vægast sagt gríðarlega athygli þeirra
sem lásu hana, en ekki síður, og í því felst háð
útgáfunnar í auglýsingunnni, þeirra sem aldr-
ei höfðu lesið bókina, en virtust samt hafa
mjög ákveðnar skoðanir á henni.
Frá því Öreindirnar komu út hefur verið
fremur hljótt um höfundinn, þótt hann stingi
af og til upp kollinum á bókmenntahátíðum og
samkomum hér og þar í heiminum eða veiti
fjölmiðlum viðtal í tilefni af útkomu bóka hans
í þessu eða hinu landinu. Eftir hamaganginn í
kringum útkomu Öreindanna fluttist hann frá
skarkala bókmenntalífsins í Parísarborg yfir
Ermarsundið og settist að í smábæ nærri
Dublin, en flutti sig aftur um set í fyrra og býr
nú á lítilli eyju við stönd Suður-Írlands. Hann
hefur þó fráleitt setið auðum höndum und-
anfarin ár, sendi frá sér ljóðabók (en hann
þykir afbragðsgott ljóðskáld), geisladisk þar
sem hann fer með ljóð við rokkhljómsveitar-
undirleik (fór raunar í upplestrar- og tónleika-
ferð með henni í fyrrasumar), gerði sjónvarps-
mynd um erótík og svo sendi hann síðastliðið
haust frá sér stutta skáldsögu og ljósmynda-
bók sem hefur Kanaríeyjuna Lanzarote að
viðfangsefni.
Undanfarið hafa franskir fjölmiðlar svo
byrjað að kynda undir spennu varðandi út-
komu nýrrar skáldsögu frá hendi Houelle-
becqs og kom hún út með pomp og prakt hjá
útgáfufyrirtækinu Flammarion í París í gær,
föstudaginn 24. ágúst.
Plateforme nefnist sagan, sem þýðir í senn
borpallur og drög að framkvæmdaáætlun eða
stefnuskrá. Sagan gerist í nútímanum, á ár-
unum 2000 til 2002 og fjallar að mestu um
Michel, rúmlega fertugan mann sem vinnur í
myndlistardeild menningarmálaráðuneytisins
í París og ástarsamband hans við Valérie, tæp-
lega þrítuga konu sem er mjög háttsett í
markaðsdeild umsvifamikillar ferðaskrifstofu-
keðju í sömu borg.
Í upphafi verður Michel fyrir því að missa
föður sinn og honum tæmist myndarlegur arf-
ur. Að jarðaförinni lokinni ákveður hann að
bregða sér í frí til Taílands sér til hressingar,
afslöppunar og huggunar, en ekki síður til að
kynna sér annálaða kynlífsþjónustu þarlendra
vændiskvenna.
Þar hittir hann hins vegar áðurnefnda Val-
érie og með þeim takast ástir sem eru efni í
einhverja fallegustu ástarsögu sem ég hef les-
ið lengi.
Sagan teygir anga sína víða, gerist eins og
áður segir í Taílandi og Frakklandi, en líka á
Kúbu og víðar, en eins og margar góðar skáld-
sögur endar sagan á ærið óvæntan hátt sem
ekki verður rakinn nánar hér.
Bræðurnir Bruno og Michel voru burðar-
ásinn í skáldsögunni Öreindunum, límið ef svo
má segja, en auk þess að segja sögu þeirra var
höfundurinn m.a. að velta fyrir sér vísinda-
hyggjunni, vaxandi einstaklingshyggju og
gera upp tuttugustu öldina. Einkum var hann
þó að kljást við ýmsar áleitnar spurningar
varðandi þróun líftækninnar, hvernig þjóð-
félög Vesturlanda hafa smám saman verið að
leysast upp í litlar agnir, en um þetta málefni
skrifaði Torfi H. Tulinius, dósent við H.Í.
merka grein í Tímarit Máls og menningar
haustið 1999.
Í þessari nýju bók gegnir ástarsamband
Michels og Valérie áþekku hlutverki límsins,
þau mynda söguþráðinn, en inn í söguna flétt-
ar höfundurinn síðan hugleiðingar um eitt
áleitnasta og skuggalegasta mál samtímans,
kynlífsferðamennskuna, og það hvernig Vest-
urlandabúar, einkum karlmenn, hafa í vaxandi
mæli leitað til annars og þriðja heimsins til að
fá misafbrigðilegum kynlífsþörfum sínum
því sem gerist að tjaldabaki í fjölþjóðafyrir-
tæki á okkar tímum. Fólk er vegið og metið á
mælikvarða nytsemi og hagnaðarvonar, menn
leggja ofuráherslu á tiltekna ferðamannastaði
um stund, en fórna þeim á altari Markaðarins
um leið og hagnaðarvon hluthafanna minnkar
hið minnsta. Höfundurinn lýsir þannig frá-
bærlega hvernig hinn svokallaði Homo eco-
nomicus hugsar, hvernig markaðshyggjan
hefur lagt allt undir sig, jafnvel innilegustu
samskipti tveggja mannvera. Og svo kynlegt
sem það kann nú að virðast er Houellebecq, nú
árið 2001, í svipuðum hugleiðingum og Halldór
Laxness var árið 1929 þegar hann skrifaði:
„Verslunarskipulagið dregur manninn niður í
gróðafíkinn seljanda, sem hefur ekki framar
neitt takmark tilveru sinnar annað en það að
eignast penínga og óverulegt glíngur. Öll fyr-
irbrigði mannlegrar tilveru eru gerð að spurn-
íngu um kaupgetu og gjaldþol. Gleypigáng-
urinn er í senn gerður að boðorði, fyrirheiti og
takmarki.“ (Dagleið á fjöllum. Upton Sinclair
og vestheimsk alheimska, 1929). Þannig kall-
ast þessir tveir höfundar, Nóbelsskáldið okkar
og einn athyglisverðasti höfundur Frakka í
seinni tíð, á vissan hátt á yfir rúm sjötíu ár.
Sagði ekki einhver ágætur heimspekingur að
sagan endurtæki sig í sífellu? Eða breytist
maðurinn ekki neitt? Þessi harða gagnrýni
Houellebecqs á viðskiptaheiminn og nýfrjáls-
hyggjuna var raunar farin að spyrjast út áður
en bókin kom út, því nú fyrir nokkrum dögum
svaraði Philippe Gloaguen gagnrýni Houelle-
becqs á þekkta leiðsögubók, Le Guide du rout-
ard, sem fyrirtæki hans gefur út. Þannig að
það virðist ætla að verða svipað með þessa
nýju bók og Öreindirnar: hún er varla komin
út þegar upp hefjast deilur um hana.
Haustið 1998 sagði Houellebecq í viðtali við
franska bókmenntatímaritið Lire að hann
teldi að hlutverk skáldsögunnar væri að „út-
skýra, bera vitni um andlegt ástand mann-
eskjunnar á þeim tíma sem bókin var skrifuð.
Ef bókin nær ekki að endurspegla þekking-
arstig þess samfélags sem hún er sprottin úr
er hún bara hrein og klár stílæfing.“
Houellebecq er nefnilega, öfugt við flesta
kollega sína, „vitsmunalega árásargjarn höf-
undur“ eins og ágætur íslenskur rithöfundur
orðaði það.
Í þessari nýju skáldsögu er höfundurinn
vitaskuld sjálfum sér samkvæmur, kraftmikill
og skýr stíll, berorðar og beinskeyttar lýs-
ingar á samskiptum fólks og ögrandi hugleið-
ingar, allt er þetta á sínum stað. Tónninn er
hins vegar talsvert lágstemmdari og hlýlegri í
þessari bók en í Öreindunum, hún er aðgengi-
legri og hófstilltari.
Plateforme er þannig áleitin og vekjandi
skáldsaga sem glímir við stórar spurningar
sem brenna á samtímanum. Og ástarsagan í
miðju verksins gnæfir eins og hár og glæsi-
legur turn (borpallur?) upp úr menguðu
mannhafinu.
ÁSTARTURN Í MENGUÐU
MANNHAFI
Ný skáldsaga eftir franska rithöfundinn Michel Houellebecq kom út í París í gær,
föstudag, og nefnist Plateforme. Houellebecq vakti heimsathygli með skáldsög-
unni Öreindirnar sem kom út í íslenskri þýðingu í fyrra en hún þótti ákaflega
berorð og harðneskjuleg lýsing á sjálfsmyndarvanda samtímamannsins. Í Plate-
forme myndar ástarsamband Michels og Valérie söguþráðinn, en inn í söguna
fléttar höfundurinn síðan hugleiðingar um eitt áleitnasta og skuggalegasta mál
samtímans, kynlífsferðamennskuna. Hér birtist umfjöllun um bókina og auk þess
nýlegur texti Houellebecqs um þöglar kvikmyndir.
Höfundur er bókmenntafræðingur og þýðandi.
Hann þýddi Öreindirnar eftir Houellebecq sem
kom út í fyrra hjá Máli og menningu.
E F T I R F R I Ð R I K R A F N S S O N
Michel Houellebecq
MANNESKJAN talar; stundum talar hún
ekki. Þegar henni er ógnað hniprar hún
sig saman, blimskakkar augunum um-
hverfis sig; örvæntingarfull fer hún í keng,
hringar sig utan um miðju örvæntingar.
Þegar hún er hamingjusöm hægist and-
ardráttur hennar; hún lifir í fyllri takti. Í
sögu heimsins eru til tvær listgreinar (mál-
aralist, höggmyndalist) sem hafa reynt að
draga reynslu mannsins saman í kyrra
mynd; hreyfingar sem eru stöðvaðar.
Stundum hafa þær valið að stöðva hreyf-
inguna þegar hún er í jafnvægi, þegar hún
er hvað ljúfust (þegar hún er eilíf): allar
myndirnar af Maríu mey með barnið.
Stundum hafa þær valið að frysta athöfn-
ina þegar hún er hvað spenntust, tjáningin
er hvað áköfust – barokkið, að sjálfsögðu;
en fjöldi málverka eftir Friedrich minna
líka á frosna sprengingu. Þær hafa verið
að þróast í mörg árþúsund; tókst að búa til
glettilega vel heppnuð verk: að stöðva tím-
ann.
Í sögu heimsins var til list sem hafði það
að markmiði að kanna hreyfinguna. Sú
listgrein náði að þróast í um það bil þrjá-
tíu ár. Á árunum frá 1925 til 1930 voru
gerð nokkur myndskeið, nokkrar kvik-
myndir (ég er þá einkum að hugsa um
Murnau, Eisenstein, Dreyer) sem réttlættu
tilvist hennar sem listgreinar; síðan hvarf
hún, að því er virðist fyrir fullt og allt.
Dvergkrákur gefa frá sér hljóð sem
merkja að hætta sé yfirvofandi eða að þær
viðurkenni hver aðra; menn hafa talið
meira en sextíu hljóð. Dvergkrákur eru
undantekning: almennt séð gengur heim-
urinn hryllilega hljóður fyrir sig; hann tjá-
ir verund sína í formi og hreyfingu. Vind-
ur fer um gras (Eisenstein); tár rennur
niður kinn (Dreyer). Þöglu kvikmyndirnar
sáu hvar gríðarmikil víðátta opnaðist fram
undan þeim: þær voru ekki bara könnun á
mannlegum tilfinningum; ekki bara könn-
un á hreyfingum heimsins; helsti metnaður
þeirra fólst í því að fara að kanna skil-
yrðin fyrir skynjuninni. Aðgreining inn-
taks og birtingarmyndar er grundvöllur
þess hvernig við skiljum hlutina; en líka,
og það er enn dularfyllra, milli birting-
armyndarinnar og hreyfingarinnar, hugur
okkar leitar leiðar út í heiminn milli
formsins og þess ferlis sem mótar formið –
þaðan er sprottin þessi nánast dáleiðandi
tilfinning sem grípur okkur frammi fyrir
formi sem verður til vegna síendurtek-
innar hreyfingar, til dæmis frammi fyrir
öldum á yfirborði sjávar.
Hvað stendur eftir frá því 1930? Örfá
ummerki, einkum í verkum kvikmynda-
gerðarmanna sem hófu feril sinn þegar
enn voru gerðar þöglar kvikmyndir (dauði
Kurosawa var því annað og meira en dauði
eins manns); nokkur augnablik í tilrauna-
kvikmyndum, heimildarmyndum um vís-
indi, jafnvel í framhaldsþáttum (Ástralía,
sem sýndur var fyrir nokkrum árum, er
dæmi um þetta). Þessi augnablik eru auð-
þekkjanleg: öll orð eru útilokuð: sjálf tón-
listin verður hálfkitsuð, þunglamaleg, klúr.
Við verðum skynjunin ein; heimurinn birt-
ist okkur í allri sinni veru. Við erum him-
insæl, full undarlegrar sælu. Svipuð líðan
getur fylgt því að verða ástfanginn.
Friðrik Rafnsson þýddi.
MICHEL HOUELLEBECQ
HORFIÐ
AUGNARÁÐ
LOFGJÖRÐ TIL ÞÖGULLA KVIKMYNDA