Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001
Þ
Ó AÐ í Edinborg standi yfir um
þessar mundir í rauninni tvær
listahátíðir, þ.e.a.s. hin opinbera
hátíð sem fyrst var haldin 1947
og svo Jaðarshátíðin sem
óhindraðri hefur smátt og smátt
vaxið fiskur um hrygg, eru
þessar hátíðir í hugum margra
ein allsherjarlistahátíð.
Skipulögð þátttaka leikhópa sem deila með
sér sýningarstað og auglýsingakostnaði færist
í aukana á Jaðarshátíðinni, ein slík samtök,
Aurora Nova, eru samsafn alþjóðlegra leik-
húshópa sem bjóða upp á sérvalin leikhúsverk
frá tíu löndum á sýningarstað no. 8 sem er St.
Stephens-kirkjan í Edinborg. Kirkjan er
óvenjulegt sambland af arkitektúr sem sam-
anlagt hefur skapað drungalega og ókristilega
byggingu sem situr lúmskulega fyrir botni
hins hallandi Fredricks-strætis. Í baksal í
kirkjunni, sem tjaldaður er svörtum tjöldum,
fer flutningur leikhúsverkanna fram. Þessi
salur er að mörgu leyti heppilegur fyrir fá-
menna leikhópa en bekkirnir eru harðir, sjálf-
ur Calvin hefði örugglega kvartað.
Teatr Provisorum Lublin frá Póllandi setti
hér nýlega á svið sýningar á Ferdydurke eftir
Witold Gombrowicz (1904–1969) sem enn
þann dag í dag er talinn skelfir í pólsku menn-
ingarlífi, bæði sem rithöfundur og hugsuður.
Ferdydurke er óvenju frumleg útfærsla á
kaldhæðnislegri skáldsögu W. Gombrowicz
þar sem koma skýrt fram áhrif súrrealisma,
dadaisma og meðferð skáldsins á frægum
klassískum ritverkum sem æði oft er vísvit-
andi afskræming.
Sláandi einfaldleiki
Uppfærsla Witold Mazurkiewicz og svið-
setning Jerzy Rudzki hefur verið lengi í mót-
un og þróast smátt og smátt í þá frábæru sýn-
ingu sem Ferdydurke er orðin.
Svört tjöld umlykja lítið svið þar sem innan
tréramma er bekkur, borð og færanlegur
gluggakarmur með rúðum í, hægt er að opna
og loka þessum glugga. Þessi sláandi einfald-
leiki skapar þegar sterka stemmningu en svo
heyrist einn stórkostlegasti strengjakvartett
Beethovens, sá í es dúr op. 127 fluttur í bak-
grunni af hljómflutningstækjum. Hvað vakir
fyrir leikhússtjóranum með þessu er ekki al-
veg ljóst. Er hér verið að minna á hversu göf-
ugur maðurinn getur verið og hversu djúpt
hann getur sokkið, eins og fram kemur í leik-
ritinu sjálfu?
Þrír karlleikarar koma fram til aðbyrja með
og eru á sviði allan tímann, sá fjórði bætist við
seinna. Strax í upphafi hefst leikur, svo
öruggur, hraður og hnitmiðaður að leikhús-
gestir eru fangaðir á þessum hörðu bekkjum
og ekki sleppt fyrr en eftir 80 mínútur. Mér
datt í hug skröltandi, æsandi og hávær lest-
arferð á vafasömum og hættulegum teinum.
Farið er með textann á ensku, sem er svívirði-
lega nærgöngull og fyndinn, hláturinn kraum-
ar í þindarstað allan tímann. Sparkað er í sið-
ferði, ýmsar kærkomnar hefðir, hræsni,
karlmennsku og undirheimar hugans opnaðir
á gátt.
Raddbeiting var stundum svo hávær að ég
örvænti um raddbönd leikaranna en ef hægt
er að tala um galla voru þeir fljótt fyrirgefnir.
Í stórum dráttum er söguþráðurinn þessi:
Jozio er 30 ára gamall þjónn sem þvingað er
inn í frumskóg æskuminninganna. Ásamt
félögum sínum þurfti hann að þola illa með-
ferð í æsku þar sem ofbeldi, stríðni og smán
var daglegt brauð. Í skóla tekur ekki betra
við, þar kynnast þeir fínlegum tilbrigðum af
því sama.
Dularfullt ferðalag á sér stað út í sveit þar
sem á virðulegu sveitasetri frænda hans
skemmtir yfirstéttin sér við að lumbra á þjón-
ustufólkinu og misnota bæði þernur og hesta-
sveina undir yfirborði uppgerðarvelsæmis.
Ógeðfelldar athafnir
manneskjunnar
Andlitsglennustríðið í Ferdydurke og svo
notkun hans á mörgum ógeðfelldum athöfnum
manneskjunnar sem eru þó hluti af lífinu eiga
rætur sínar í sérstæðum kenningum Gombro-
wicz um ástæðurnar sem liggja að baki mann-
legri hegðun.
Í skólastofuþættinum eru fjórir karlleikar-
ar og er engu líkara en þeir séu sem sam-
vaxnir fjórburar sem lifa þó sínu sérstaka lífi.
Frá upphafi til endaloka eru leikararnir í
þrúgandi návígi á þessu örsmáa sviði. Margt
sem gerist á sviðinu gengur nærri áhorfand-
anum, en það er alltaf sannleikstónn og skop
innifalið, og öryggi, leikni, hugmyndaflug og
reynsla þessa leikara skapa því sem næst al-
gert leikhús þar sem aldrei er slakað á. Hörðu
bekkirnir gleymdust alveg. Þar til sýningunni
lauk.
Í sömu salarkynnum sá ég nokkru seinna
leikhóp frá Japan sem nefnist Mizuto Abura
og samanstendur einnig af fjórum leikurum,
þremur karlmönnum og einni konu. Leikhús-
verkið sem þau sýna nefnist Cellophane Sing-
ular og er allt sviðið notað. Í bakgrunni er
leikin tónlist frá upphafi til enda sem er ein-
föld og minnir á stílfærða en vísvitandi
brenglaða kaffihúsamúsík franska frá 1930
eða þar um bil.
Þó að á yfirborðinu virðist þetta leikhús-
verk einfalt er hér leikið á útsmoginn hátt
með þversagnir og áhorfendur lokkaðir í
hverja gildruna á fætur annarri, aðeins til að
frelsast aftur óvænt til að hefja aftur nýtt æv-
intýri.
Hér sameinast látbragðslist, glettni, dans,
líkamsatgervi og ljóðrænar sjónhverfingar.
Miðað við Ferdydurke er þetta leikhúsverk
létt og leikandi og afar fágað þar sem ríkir
hinn sérstaki japanski agi. Áhorfendum er í
rauninni færð töfrandi gjöf, pökkuð inn í cello-
phane-pappír. Ferðalagið hefst með lestri
bókar þar sem lesandinn, eftir að hafa lesið
nokkuð lengi, dettur út af og fer inn í töfra-
heim bókarinnar, dýpra og dýpra, þar sem
ríkir óraunveruleiki blandaður rökrænum lög-
málum sem virðast tilheyra öðrum heimi.
Hvert óvænt atriði rekur annað þar til lesand-
inn vaknar óvænt með bókina í höndum. Það
sem kom líklega mest á óvart voru afar fín-
gerð augnablik þar sem ljóðrænar sjónhverf-
ingar komu tímanum til að standa kyrrum.
Í Assembly Rooms í George Street (sýning-
arstað no. 5), þar sem yfirstéttin í Edinborg
hélt hér áður fyrr stórdansleiki, eru fjölda-
mörg leikrit sýnd á vegum Jaðarshátíðarinnar
í stórsölum sem hólfaðir hafa verið í smá-
leikhús. Í einum af þessum sölum eða öllu
heldur leikhúsum fór fram ein merkilegasta
leiksýning sem ég man eftir að hafa séð;
Antigone í endurskrifum Jean Anouilh’s og í
uppfærslu Marjanishvili-leikhópsins frá
Georgíu. Leikstjóri þessarar sýningar var
Temur Chkheidze.
Þetta fræga leikrit í endurskrifaðri útgáfu
Jean Anouilh’s er í meðförum þessara frá-
bæru leikara – sem eiga vart til hnífs og
skeiðar heimavið – viss endurspeglun á at-
burðum sem átt hafa sér stað í Georgíu á und-
anförnum árum þar sem þeir sem börðust fyr-
ir breytingum náðu síðan völdum en þurftu að
berjast við eigin samvisku þegar ófullkomnum
lögum þurfti að beita í þágu langvarandi
heildarstefnu, fjöldanum til góðs að talið var.
Þungamiðja verksins er harmþrungið sam-
band hinnar uppreisnargjörnu Antigone við
frænda sinn Creon konung sem verður að
framfylgja landslögum sem banna að hún
jarðsetji sigraðan bróður sinn, Polynices.
Creon neyðist til að framfylgja lögum til að
koma á friði á yfirráðasvæði sínu. Harmi sleg-
inn lætur hann lífláta Antigone.
Hvítglóandi spenna
Það væri fróðlegt að sjá þessa uppfærslu í
Georgíu þar sem reynsla leikaranna á atburð-
um í sínu heimalandi á sér sterka samsvörun í
þessu leikriti.
Otar Megvinetukhutsesi sem leikur Creon
er eldri maður, hávaxinn, tígulegur og virðu-
legur, sem áreynslulaust skapar spennu sem
smásaman verður hvítglóandi þótt hreyfingar
hans séu látlausar. Samband og samleikur
Nato Murvanidze – sem leikur Antigone, og
þessa aldraða leikara sem marineraður er í
gegn af leikhúslist – er ofar öllu lofi. Þau eru
einfaldlega sönn og halda hjarta áhorfandans
í höndum sér.
Í lokaatriðinu þar sem Creon og Antigone
deila af örvæntingu og heift nær hinn mikli
Othar slíkum áhrifum að mér datt í hug þegar
ég sem drengur nálgaðist eitt sinn Dettifoss í
þoku. Fyrst var ekkert nema nafnið Dettifoss,
svo heyrðist fjarlægur niður, sem hægt og
hægt fór vaxandi, síðan fann ég vaxandi titr-
ing jarðar og ógnvekjandi hávaða og skyndi-
lega sá í fossinn, mógráan og skelfilegan.
Töluverður fjöldi leikara kemur fram í
þessu fræga leikriti og fóru þeir allir með
hlutverk sín af sama alvarlega látleysinu sem
einkenndi þessa sannfærandi og ógleyman-
legu sýningu sem hófst í leikrænu logni, skap-
aði storma en endaði í margslunginni kyrrð.
Í næstu grein er ætlunin að fjalla um
nokkra tónleika á aðalhátíðinni sem ég hef
hugsað mér að sækja.
SPARKAÐ Í SIÐFERÐI
Sýning Teatr Provisorum Lublin frá Póllandi á
Ferdydurke eftir Witold Gombrowicz verður
HAFLIÐA HALLGRÍMSSYNI að umfjöllunarefni í
annarri grein hans um Edinborgarhátíðina. Gombro-
wicz er enn þann dag í dag talinn skelfir í pólsku
menningarlífi, bæði sem rithöfundur og hugsuður.
Ferdydurke er óvenjufrumleg útfærsla á kaldhæðnislegri skáldsögu W. Gombrowicz, þar sem
koma skýrt fram áhrif súrrealisma, dadaisma og meðferðar skáldsins á frægum klassískum rit-
verkum, sem æði oft er vísvitandi afskræming.
Höfundur er tónskáld.
ÆTLI maður að vera maður með mönn-
um í gáfulegri umræðu um „æðri“ tónlist
er eins gott að hafa nafn Johns Cages
(1912–1992) á takteinum og flíka því óspart
því Cage er vafalaust einn af áhrifamestu
gúrúum í framúrstefnutónlist 20. aldar.
Hann boðaði þær kenningar að hljóðfærin
megi meðhöndla að vild og ekkert væri við
það að athuga að þeim væri misþyrmt.
Einnig að tónlist væri í eðli sínu meining-
arlaus, tónsköpun væri í raun tilgangslaus:
„Það þjónar engum tilgangi að semja,
hlusta á eða leika tónlist,“ (John Cage –
1961). Það væri skylda tónskáldsins að
gera tilraunir og viðbrögð áheyrenda væru
aukaatriði. Allt voru þetta atriði sem féllu í
góðan jarðveg hjá avantgardistum seinni
tíma.
Þótt án vafa sé skammlaust staðið að
tónlistarflutningi á þessum nýlega ECM-
diski veldur hann samt verulegum von-
brigðum. Flest það sem hér er flutt er
hreinlega svo óbærilega leiðinlegt að það
hálfa væri nóg. Hápunkti ná leiðindin í
hinu gersamlega viðburðasnauða og form-
lausa Seventy-Four sem er í ofanálag tví-
tekið (version I og II)! Í þennan flutning
fara rúmar 24 mínútur. Konsertinn fyrir
„undirbúið“ píanó og kammersveit frá 1950
er hreint ekki skárri. Þrátt fyrir óvenju-
legt einleikshljóðfærið sem er píanó fyllt af
allskyns drasli, svo sem skrúfum, bréfa-
klemmum og búsáhöldum. Það getur vel
verið að hægt sé að semja eitthvað af viti
fyrir þetta hljóðfæri og kammersveit. En
þessari sundurlausu tónlist er mér ómögu-
legt að henda reiður á. Svítan fyrir leik-
fangapíanó er ótrúlega þunnur þrettándi
og skánar lítið þegar hún er endurtekin (!!)
í hljómsveitarútsetningu Lou Harrisons.
Titilverk disksins, The Seasons, er hefð-
bundnast þess sem hér er flutt. Ekki
óáheyrilegt verk en heldur ekki sérlega
minnisstætt.
Ég er einn af þessum aumu hlustendum
sem Cage fannst vera aukaatriði. Eins og
ljóst má vera af ofansögðu var mér ekki
skemmt. Þannig er það nú bara.
Væri Cage enn á lífi hefði honum
ábyggilega verið nákvæmlega sama.
Það skal tekið fram í lokin að diskur
þessi hlýtur lofsamlega dóma í The Pengu-
in Guide to Compact Discs 2000/2001.
Misjafn er smekkurinn.
LEIÐINLEGTTÓNLISTS í g i l d i r d i s k a r
John Cage: Seventy-Four for Orchestra,
Version I (1992), Seventy-Four for
Orchestra, Version II. The Seasons- Ballet
in One Act. Concerto for Prepared Piano
and Chamber Orchestra (1950/51). Suite for
Toy Piano (1948). Suite for Toy Piano
(Orchestration: Lou Harrison). Einleikari:
Margaret Leng Tan („undirbúið“ píanó,
leikfangapíanó). Hljómsveitarstjóri: Dennis
Russell Davies. Hljómsveit: American
Composers Orchestra. Heildarlengd: 76’01.
Útgefandi: ECM New Series ECM 1696.
Verð: kr. 1.999. Dreifing: Japis.
JOHN CAGE
Valdemar Pálsson