Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
S
ÆNSKI ritsnillingurinn August
Strindberg (1849–1912), eitt
fremsta leikskáld heimsbók-
menntanna, sagði einhverju sinni
við vin sinn málarann Edvard
Munch: Ég er mesti málari Norð-
urlanda. Munch svaraði að bragði:
Þá er ég mesta skáld Norður-
landa!
Mörg hnútan flaug á milli snillinganna, og ekki
ólíklegt að atvikið hafi átt sér stað á veitingastofu
G. Türkes á horni Neue Wilhelmstraße og Unter
den Linden í Berlín, sem Strindberg hafði upp-
götvað og gefið viðurnefnið Svarti grísinn, Zum
Schwarzen Ferkel. Þar höfðu áður setið menn eins
og Heine, Schumann, E.T.A. Hoffmann og fleiri
andans risar, og hér þjóruðu þeir félagar í góðum
hópi annarra listamanna. Fengu sér einn gráan og
annan bláan af þeim 900 tegundum áfengis sem
eigandinn gortaði af að væru þar á boðstólum.
Gerðu um leið, ásamt pólska skáldinu og tónlistar-
manninum Stanislaus Przybyzewski, gjarnan hos-
ur sínar grænar fyrir Dagny Juell, róðunni ást-
þrungnu, sem að sögn gat drukkið absint í lítravís
án þess að sæi á henni, og þá alla undir borðið.
Hún var í Berlín vegna Munchs, hafði komið á eftir
honum frá Osló, bæði aðhylltust frjálsar ástir en
hún giftist á endanum pólska skáldinu. Hvað á
milli hennar og Strindbergs fór liggur ekki alveg
ljóst fyrir, en svipmikil uppákoma hlýtur það að
hafa verið, jafn napurt háð, glósur og aðdróttanir
hún varð jafnaðarlega að þola frá skáldinu eftir
það. Jafnvel sagt að hún hefði hafnað honum á
þeim forsendum að hann væri of gamall og digur.
Gæti verið sannleikskorn í getspekinni, vegna
þess að Munch rissaði upp af Strindberg fræga
andlitsmynd á kalkstein í skrautlegum ramma.
Þar sér í nakta konu hægra megin en neðst í horn-
inu til vinstri hefur hann ritað „A. Stindberg“, sem
kann að vísa á meðvitaða kárínu þar sem „stind“
merkir digur, uppblásinn á norsku og ekki úti-
lokað að riddari róðunnar hafi verið að hefna hins
grófa orðavaðals skáldsins. Gerði Strindberg að
vonum bálillan, en myndin er heimsþekkt sem eins
konar persónugerð, íkon, skáldsins.
En hvar sem mergjaðar kersknihnúturnar
flugu annars á milli ber hinn stórláti framsláttur í
sér sannleikskorn, því Strindberg var drjúgur
málari og Munch snjall penni, skrifaðist á við and-
ans menn í Frakklandi og Þýskalandi eins og t.d.
skáldið Mallarmé og lögfræðinginn Gustav Shief-
ler í Hamborg, sem var ástríðufullur safnari graf-
ískra verka og fyrstur mun hafa tekið að skrásetja
grafísk blöð Munchs. Bréfasambandið stóð allar
götur frá 1902–1943 og hefur komið út á bók sem
samanstendur af tveim bindum upp á meira en 800
síður (!), allt meðtalið. Margur málarinn þannig
verið pennalipur, og skáld og rithöfundar hafa get-
að brugðið fyrir sig málaragræjunum. Má hér
nefna til sögu Victor Hugo, Scott Fitzgerald, Hol-
ger Drachmann, sem var framúrskarandi sjávar-
myndamálari, Karen Blixen og hér á heimaslóðum
Snorra Hjartarson og Thor Vilhjálmsson.
Allt þetta fólk gætt ríkum myndlistargáfum
þótt það nálgaðist miðlana á ólíkan hátt, helst til að
víkka út skynsvið sitt og veita skapandi sjónræn-
um kenndum útrás. Hér var Strindberg sér á báti,
þótt hvortveggja samlíkingin eigi við hann, en leit-
aði helst fróunar í málverkinu þegar geðflækjur
þyrmdu yfir og honum var ekki unnt að koma frá
sér óbrenglaðri málsgrein. Fullkomlega rúinn allri
andagift á ritvellinum, málverkið þá öryggisventill
gegn listrænum yfirþrýstingi eins og það hefur
verið orðað. Yfirþrýstingi sem sótti á skáldið þeg-
ar hann var í sálarkreppu, ekki síst eftir hjóna-
skilnaði sem urðu þrír áður en yfir lauk og allir
enduðu svardagarnir með skelfingu, gerðu skáldið
magnlaust og komu hrikalegu róti á sálarlíf hans
svo á stundum lá við sturlun. Málverkið var líkast
endurhæfingu mikils og órólegs anda, skref í átt til
eðlilegra bylgjusveiflna og jafnvægis þar sem
stórsjóir risu áður. Þannig upphófst hávaðabrim í
kolli Strindbergs þegar fyrsta konan, Siri von Es-
sen, yfirgaf hann, en var um leið helstur hvati þess
að skáldið sneri sér að málverkinu, rúið allri anda-
gift til að koma heilli og vitrænni setningu á blað.
Og þurfti mikinn rosa til að gera þennan stóra
anda óvirkan ef marka má orð Knuts Hamsuns; að
Strindberg búi yfir ofurkrafti í heilabúinu, „en
hjerne til hest“ eins og hann orðaði það, – brokk-
andi eigin leiðir skiljandi flesta aðra langt að baki.
Fas og yfirbragð Siri von Essen minnti Strind-
berg á veiðigyðjuna Díönu og var fyrirmyndin að
konunum sem skáldið átti eftir að elska og skrifa
um. Veiðigyðjan var líka viðstödd, í öllu falli í
næsta nágrenni, þegar hann skóp frægustu
kvenpersónu sína; Fröken Júlíu. Upphafið að
kynnum þeirra Siri einkenndist af feimni og
stimamýkt, má líkja þeim við skýstrók sem nálg-
ast heitur, blíður og rakur, en hrifsar allt með sér
þegar hann stormar yfir og fer. Andi Strindbergs
var sem skýstrókur, en það var hins vegar Siri
sem tók allt þegar hún fór, börnin fjögur og rit-
gáfuna, skildi skáldið eftir sem rjúkandi rúst.
Áhrifin af fyrstu kynnum þeirra lifðu þó alla tíð í
heilahveli Strindbergs, hann mundi hvert smáat-
riði og í skáldskap sínum sneri hann æ aftur að
þessari opinberun, einkum var atvikið ljóslifandi
þá hann sá blátt slör svífa yfir ljósu hári: „Det var
paa Dronninggatan/ en brændende junidag/ et
fortov í gatevrimlen/ vi mödtes du og jeg.“
Þjóðsagan segir að Strindberg hafi hatað kon-
ur, jafnvel að hatur væri of vægt orð, en þjóðsög-
ur eru með sanni ekki alltaf sannleikanum sam-
kvæmar. Bæði Strindberg og Munch eiga að hafa
hatað konur og samt hötuðu þeir þær ekki, þráðu
þær og girntust, og hvernig eiga menn að geta
hatað uppsprettu andagiftar sinnar, allar sínar
þrár og músur, heitir það kannski að myrða
glæpinn, ást sína? Aftur á móti má vera klárt að
þeir óttuðust konur, báðir líktu þeim við blóðsug-
ur sem drægju úr listamönnum mátt til svipmik-
illa andlegra athafna.
En konan var einmitt stóra hreyfiaflið í list-
sköpun snillinganna, sá ás sem allar listrænar at-
hafnir þeirra hverfðust um. Allt annað mál er að
þeir voru hræddir við konur, skelfingu lostnir;
óttuðust að þær tækju of mikið af tíma þeirra og
sviptu þá einbeitingu til skapandi athafna. En fá-
ir hafa málað konur af jafn mikilli viðkvæmni og
tilfinningu og Munch eða kafað jafn djúpt í sálar-
líf þeirra og Strindberg. Skáldið var svo ekki
jafnaðarlega samkvæmt sjálfu sér eða kenning-
um sínum, sem er til marks um hve andstæð-
urnar voru miklar í einkalífi hans. Þannig var
önnur spúsan, hin austurríska Frida Uhl, ríku-
lega prýdd öllum þeim eiginleikum sem hann
hataði mest í fari kvenna!
Heimurinn kynnist alveg nýrri hlið á athafna-
semi skáldsins á þessari yfirgripsmiklu farand-
sýningu og hún mun koma mörgum í opna
skjöldu. Enn deila menn um hvort Strindberg
hafi verið mikill málari, sumir segja hann stórum
ofmetinn, jafnvel viðvaning, dilettant, sem voru
raunar dómarnir sem hann fékk í Berlín er hann
og Munch tóku þátt í sýningu málara sem hafnað
hafði verið á úrval ársins. Halda því fram að
sviðsljósið beinist einungis að málverkunum fyrir
frægð Strindbergs sem leikskálds og geri þau
svo verðmæt. Ekki úr vegi að nefna hér, að lítið
málverk eftir hann var slegið á sem svarar sirka
230 milljónum ísl. króna á uppboði 1990! Slíku tali
hygg ég að þessi framkvæmd eigi eftir að eyða að
mestu þótt sannleikskorn leynist í því, en for-
vitnilegast verður að vita hvernig sýningunni
verður tekið í París. Og vel að merkja, þegar sett
var upp sýning á verkum Munchs á Orsay-safn-
inu fyrir nokkrum árum vildu þeir í Frans að
megináherslan yrði lögð á hrif sem Munch sótti
til Parísar á þroskaárum sínum, síður að það op-
inberaðist að bæði Matisse og Picasso sóttu til
norræna meistarans.
Umsvif Strindbergs sem málara og ljósmynd-
ara voru ekki mikil og málverk hans flest smá,
aðallega sökum þess að vinnuferlið mátti ekki
vara of lengi, helst ekki meira en 3–4 tíma, var
jafn óþolinmóður við trönurnar og hann var þol-
inmóður við skriftir. Af þeim 120 málverkum sem
eftir Strindberg liggja er um helmingur á sýning-
unni, en fylla þó út allt sýningarrými vesturálmu
FÁRVIÐRI
SKYNSVIÐSINS
Í sumar hefur yfirgripsmesta sýning á þeirri hlið skáldjöfursins Augusts Strind-
bergs, sem veit að sjónlistum, staðið yfir í Ríkislistasafninu í Kaupmannahöfn.
Kemur frá Þjóðlistasafninu í Stokkhólmi, heldur áfram til Parísar og verður sett
upp í Orsay-safninu þar í borg. BRAGI ÁSGEIRSSON var á vettvangi og
fjallar sitthvað um jöfurinn í tilefni hins einstæða viðburðar.
Strindberg: Borgin, 1890, olía á léreft. Þjóðlistasafnið í Stokkhólmi.
Hið fræga steinþrykk Edvards Munchs af Strind-
berg, útfært í París 1896.