Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
V
IÐ komuna á Hvolsvöll varð
blaðamaður þess fljótt
áskynja að vissara væri að
halla hvergi réttu máli þar
sem Brennu-Njáls saga var
annars vegar. Enda vart að
finna þann þinggest, aðkom-
inn eða heimamann, sem ekki
þekkti söguna og vettvang hennar eins og lófa
sinn. Efnt var til ráðstefnunnar, sem stóð frá
laugardagsmorgni til sunnudags, að frumkvæði
Stofnunar Sigurðar Nordal í samvinnu við
Sögusetrið á Hvolsvelli. Var þingið skipulagt
með það í huga að efna til fræðilegrar umræðu
um Njálu í nánd við þann lifandi vettvang
sagnaarfleifðar og þekkingar sem er að finna í
héraði hennar.
Á ráðstefnunni fluttu alls tíu fyrirlesarar er-
indi fyrir fullum sal þinggesta í félagsheimilinu
Hvoli.
Úlfar Bragason, forstöðumaður Stofnunar
Sigurðar Nordal, setti þingið og bauð gesti vel-
komna. Hann benti á að Njáluþingið væri fjórða
sagnaþingið í héraði sem stofnunin gengist fyrir
í samvinnu við heimamenn, fjallað hefði verið
um Hrafnkötlu og Fljótsdælasögu á Egilsstöð-
um, Borgfirðinga sögur í Borgarnesi, Grettlu á
Sauðárkróki.
Bætti Úlfar við að sá mikli áhugi sem þingin
hafi vakið sýndi glöggt hversu lifandi bók-
menntir fornsögurnar eru meðal þjóðarinnar.
„Vonandi hafa sagnaþingin glætt enn frekar
þennan áhuga,“ sagði Úlfar.
Staðfræði Njálu
Á laugardeginum héldu þeir Oddgeir Guð-
jónsson, fyrrum bóndi í Tungu í Fljótshlíð, Jón
Böðvarsson íslenskufræðingur og Arthúr
Björgvin Bollason, forstöðumaður Söguseturs-
ins, fyrirlestra og beindist athyglin einkum að
staðfræði Njálu og söguslóðum hennar í Rang-
árvallasýslu.
Hóf Oddgeir ráðstefnuna með með því að
ræða um Njálu og staðfræði hennar. Vék hann
einkum að þeirri kenningu að sagan hefði verið
skrifuð af manni sem vel kunnur var staðháttum
í Rangárþingi. Leitaðist Oddgeir við að hrekja
þau rök sem komið hefðu fram á undanförnum
árum um að lýsingar bókarinnar á staðarhátt-
um væru of ónákvæmar til að svo gæti verið.
Tók hann nokkur slík dæmi og rökstuddi þá full-
vissu sína að í ljósi þeirri breytinga sem orðið
hafa á landslagi frá söguöld væru frásagnir höf-
undar Njálu réttar ef grannt væri skoðað.
„Margt fleira mætti tína til, sem sannar ótví-
rætt að Njáls saga er rituð af manni, sem þekkir
alla staðarhætti í Rangárþingi. Hver sá maður
er ætla ég ekki að svara, ég læt aðra um að leysa
þá gátu,“ sagði hann að lokum.
Jón Böðvarsson tók næstur til máls og hélt
umræðunni um staðfræði Njálu áfram í erindi
sem hann nefndi „Gunnarshólmi og Gunnars-
steinn“. Dró hann í máli sínu upp mynd af því
hvernig byggð og landslag í Rangárþingi mun
hafa litið út á söguöld og benti á að landslagið
hefði að öllum líkindum þegar breyst umtals-
vert þegar sagan var rituð. Í fyrirlestri sínum
vísaði Jón jafnframt í þá miklu vitneskju sem
rannsóknir jarðfræðinga gætu gefið og lét í ljós
þá skoðun sína að slíkar rannsóknir væru van-
nýtt aðferð til að skera úr um ýmsar ráðgátur
varðandi staðfræði og sannleiksgildi Njálu. Vís-
aði hann í rannsókn Hreins Haraldssonar jarð-
fræðings á breytingum á farvegi Markarfljóts,
og varpaði fram þeim möguleika að skera úr um
staðsetningu Gunnarshólma með því að leita
landnámsjarðlagsins undir þeim stöðum sem
orðaðir hafa verið við hólmann.
Í umræðum að loknum fyrirlestrum voru
þinggestir ófeimnir að viðra skoðanir sínar og
kenningar um hina réttu staðsetningu ýmissa
sögustaða. Umræddur Hreinn Haraldsson jarð-
fræðingur gaf sig jafnframt fram í salnum og
sagðist þegar hafa grafið eftir landnámslaginu
undir þeim Gunnarshólma sem merktur er á
Njáluslóð, en ekkert fundið. „Það þýðir þó ekki
að Gunnarshólmi gæti ekki hafa verið á þessum
stað, en skolað burt,“ bætti Hreinn þó við til að
hughreysta Jón sem brá á leik og þóttist miður
sín yfir þessum fregnum.
Hið lifandi landslag
Með erindinu „Hvað er svona merkilegt við
Njálu?“ brá Arthúr Björgvin Bollason skemmti-
legu ljósi á undangengna umræðu. Sagði Arthúr
að fáir fyndu líklega betur fyrir því en þau sem
störfuðu að verkefninu Á Njáluslóð, hversu lif-
andi Njála væri í hugum fólks af öllum stéttum á
Íslandi, en daglega kæmi fjöldi gesta á Sögu-
setrið til að ræða Njálu út frá ýmsum sjónar-
hornum og þræða helstu sögustaði bókarinnar.
Í vangaveltum um hvað ylli þessum mikla
áhuga varpaði Arthúr Björgvin fram þeirri
spurningu hvort landið sem við búum í ætti ein-
hvern þátt í þeim vinsældum sem fornsögurnar
hafa löngum notið með þjóðinni. Því í gegnum
kynslóðirnar hefði þjóðin notað landslagið til að
upplifa og ímynda sér atburði sögunnar, og end-
urskapa þannig söguna og halda henni lifandi.
Til marks um þetta væri sú áhersla sem lögð
hefði verið á staðfræði Njálu í fræðilegri um-
ræðu um söguna allt frá 19. öld.
Fátt var ráðstefnugestum meira að skapi eft-
ir dagskrá morgunsins en að halda á títtnefnda
Njáluslóð og setja sér heim sögunnar fyrir hug-
skotssjónir. Fór heimamaðurinn Magnús Finn-
bogason, fyrrum bóndi á Lágafelli í Landeyjum,
fyrir hópnum og fræddi þinggesti um hverja
þúfu sem á veginum varð. Staldrað var við í
Odda, að Keldum, á Hlíðarenda og að lokum að
Bergþórshvoli þar sem vígbúnir félagar úr
Karlakór Rangæinga sátu fyrir þinggestum við
Flosalág, og fluttu þeim kafla úr söngleiknum
Gunnar á Hlíðarenda eftir Jón Laxdal, undir
berum ágústhimni. Að því búnu var haldið til
veislu í Söguskálanum á Hvolsvelli.
Höfundar Njálu
Sunnudagurinn var þétt skipaður fyrirlestr-
um, þar sem brugðið var ólíkum sjónarhornum
á viðfangsefnið. Jón Karl Helgason bókmennta-
fræðingur reið á vaðið með fyrirlestrinum „Sjón
er sögu ríkari: Um myndskreytingar Njálu.“
Fjallaði hann þar um þann fjölda mynd-
skreytinga sem gerðar hafa verið eftir Njálu í
gegnum tíðina, heima og erlendis. Myndskreyt-
ingarnar sýndi Jón Karl af margmiðlunardiski
sem fylgir bókinni Höfundar Njálu er hann
sendi frá sér fyrr á árinu. Leitaðist hann við að
sýna fram á hvernig túlkun hinna ólíku mynd-
listarmanna á sögunni mótast í senn af sögu-
heimi verksins og því umhverfi sem þeir koma
úr. En líkt og Jón Karl gerir nánar grein fyrir í
bókinni kýs hann að líta á Njálu sem víðfeðma
og lifandi menningarhefð, safn margvíslegra
texta, táknmynda og hugmynda sem eiga sér
óljósa uppsprettu.
Helga Kress, prófessor í bókmenntafræði, er
líklega sá fræðimaður íslenskur sem lagði
grunn að nýjum viðhorfum í garð fornbók-
menntanna í rannsóknum á þeim. Hún er m.a.
frumkvöðull í þeirri endurskoðun á höfundar-
hugtakinu sem greina má meðal fjölmargra
fræðimanna af yngri kynslóðinni. Að mati
Helgu eiga Íslendingasögurnar sér fyrst og
fremst rætur í munnlegri sagnahefð, og er því
ekki hægt að kenna söguheim þeirra við rödd
eins höfundar. Hefur Helga ekki síst beint sjón-
um að þeim viðhorfum kvenna sem finna má í
hinum margradda textum sagnanna að hennar
mati. Í erindi sínu á þinginu, „Þá gerðist hlátur
mikill. Konur og karnival í Njálu“, fjallaði Helga
um Njálu sem ádeilu á ríkjandi gildi íslensks
samfélags á söguöld, einkum þau karlmennsku-
gildi sem lágu samfélagsgildum til grunnvallar.
Að mati Helgu er Njála ekki hetjusaga, heldur
sver hún sig í karnivalíska hefð miðalda, þar
sem gildum samfélagsins er snúið á haus.
Kristrún Heimisdóttir beindi einnig sjónum
að samfélagsgagnrýni Njálu en út frá allt öðru
sjónarhorni, þ.e. lögfræðilegu. Í fyrirlestri sín-
um lýsti hún í fyrstu rannsóknum á Njálu sem
lögfræðisögu, og þeirri kenningu margra að
höfundur Njálu hlyti að hafa verið lögfræðing-
ur. Með því að greina þau sex dómsmál sem fyr-
ir koma í Njáls sögu á ítarlegan hátt rökstuddi
Kristrún jafnframt þá skoðun sína að sagan lýsi
hruni og niðurlægingu lagakerfis samfélagsins,
sem beið endanlegt skipbrot með brennu Njáls,
lögfróðasta manns Íslands og fulltrúa laga og
réttlætis. Þannig telur Kristún Njáls sögu fela í
sér gagnrýni samfélagsins á sjálft sig.
Veglegar Njáluútgáfur
Tvær nýjar og merkar útgáfur á Brennu-
Njáls sögu voru kynntar af fyrirlesurum þings-
ins. Robert Cook prófessor flutti einkar fróðlegt
erindi þar sem hann lýsti þýðingarstefnu sinni í
nýrri enskri útgáfu á Njálu sem út kemur end-
urskoðuð hjá Penguin innan fárra vikna. Í
fyrstu reifaði Cook mismunandi þýðingarað-
ferðir og tók nokkur dæmi um þann vanda sem
þýðandinn stendur iðulega fyrir þegar reynt er
að þýða texta úr einum tungumála- og menning-
arheimi yfir í annan. Er það einkum valið milli
nákvæmrar og frjálslegrar þýðingar, þýðingar
frá orði til orðs eða frá merkingu til merkingar,
sem mestu skiptir. Sjálfur tók Cook fyrrnefndu
stefnuna, og gætti þess að miðla frásagnarstíl
Njáls sögu á sem nákvæmastan hátt, en hann
einkennist af hliðskipaðri setningagerð, af-
mörkuðum orðaforða, klifun og endurtekning-
um. „Slíkur stíll minnir á munnlega frásögn og
gefur til kynna að bókmenntirnar byggist á
slíkri frásögn,“ benti Cook á í erindi sínu. Hann
fór jafnframt í gegnum dæmi af þýðingum á
köflum úr Njáls sögu, og skýrði með því mál sitt.
Sverrir Tómasson íslenskufræðingur kynnti
jafnframt stuttlega nýja fræðilega útgáfu af
Njálu sem unnið er að á vegum Árnastofnunar
og mun m.a. koma út á tölvutæku formi. Í útgáf-
unni er gengið út frá því að engin frumgerð er í
raun til af Njálu. Hún hefur varðveist í brotum
og verður lögð áhersla á að vinna með þá heild,
þar á meðal brot á borð við Reykjabókartext-
ana, sem ekki hafa verið tekin með í fræðilegar
útgáfur hingað til. Vonaðist Sverrir til þess að
útgáfan gæti orðið almenningi og fræðimönnum
aðgengileg innan fjögurra til fimm ára.
Trú og skynsemi
Segja má að sú heimspekilega nálgun sem
Kristján Jóhann Jónsson menntaskólakennari
beitti í túlkun sinni á Njálu hafi að mörgu leyti
kallast á við fyrirlestur Péturs Gunnarssonar
rithöfundar.
Kristján Jóhann nefndi sitt erindi „Abraham,
Njáll og Byron“ og fjallaði hann þar um Njálu
sem kanónískt verk í íslenskri bókmenntasögu,
þ.e.a.s. verk sem hefur óumdeilt vægi í hefðinni,
jafnvel umfram nokkurt annað rit. Skýrði Krist-
ján þessa tignarstöðu Njálu m.a. með því að
greina hana í heimspekilegu ljósi, m.a. með vís-
un í skilgreiningu Søren Kierkegaard á valinu
milli trúar og skynsemi, og þeirri vissu að eitt-
hvað sé manninum æðra. Taldi Kristján slík
trúarsjónarmið koma fram við ákvörðun Njáls
um að ganga inn í bæinn við komu umsáturs-
manna. Bar Kristján kanóníska stöðu Njáls
sögu saman við Biblíuna og fleiri kanónísk verk.
Það var Pétur Gunnarsson rithöfundur sem
lauk dagskrá þingsins með hugleiðingum um
Njálu, sem hann flutti undir yfirskriftinni „Sag-
an endalausa“. Setti Pétur söguna í heimsbók-
menntasögulegt samhengi m.a. með því að
benda á hliðstæður milli Njálu og Biblíunnar.
Sjálfa Njálsbrennu túlkaði Pétur jafnframt sem
táknrænan hreinsunareld.
Að lokinni formlegri dagskrá þingsins beið
gesta óvænt uppákoma. Steig þá Bergsteinn
Gissurarson, fyrrum brunamálastjóri, fram og
sýndi þinggestum eftirlíkingu af húnboga þeim
er hann telur að Gunnar á Hlíðarenda hafi átt.
Boginn hafði verið tvö ár í smíðum í Bretlandi
og hafði Bergsteinn komið til landsins með bog-
ann þá um morguninn. Lýsti Bergsteinn gerð
bogans og benti á að nautshúðir hefðu verið not-
aðar í bogastrenginn, þar sem spennan á
strengnum væri svo gríðarleg. Vitnaði Berg-
steinn að lokum um það að mannshár hefði verið
algerlega ónothæfur efniviður í slíkan boga-
streng. „Dauði Gunnars verður því ekki hermd-
ur upp á Hallgerði greyið,“ sagði Bergsteinn og
vakti það almenna kátínu meðal þinggesta.
Ákváðu þeir Úlfar Bragason og Arthúr Björg-
vin Bollason að láta þau orð verða lokaorð
þingsins, þökkuðu þátttakendum og stuðnings-
aðilum og slitu Njáluþingi í héraði.
Um síðustu helgi komu saman á Hvolsvelli fræði-
menn, leikmenn og áhugamenn um Njálu og skegg-
ræddu skilning, vægi og túlkun þessarar síkviku sögu.
HEIÐA JÓHANNSDÓTTIR hélt á Njáluslóð þar sem
hlíðin fagra var skoðuð út frá ólíkum sjónarhornum.
Morgunblaðið/Heiða Jóhannsdóttir
Vígbúnir meðlimir Karlakórs Rangæinga sátu fyrir gestum Njáluþings við Flosalág að Bergþórshvoli.
SÍKVIK SAGNAARFLEIFÐ NJÁLU