Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
A
ÐALTÓNLEIKASALUR
Edinborgar nefnist Usher
Hall og stendur við Loth-
ian Road, ekki alls fjarri
vesturenda Princes Street.
Þessi salur tekur 2.780
manns í sæti og var nýlega
gerður upp og málaður
hátt og lágt. Það var góð tilfinning að sitja á
nýjum og þægilegum sætum í byrjun hátíð-
arinnar og hlusta á hinn stórkostlega söngvara
Matthias Goerne og Alfred Brendel flytja
ljóðaflokkana An die Ferne Geliebte eftir
Beethoven og Schwanengesang eftir Schubert.
Matthias Goerne hefur á undanförnum árum
vakið mikla athygli fyrir óviðjafnanlegan flutn-
ing sinn á sönglögum og ljóðaflokkum Schu-
berts, Beethovens og Schumanns í félagsskap
margra frægra píanóleikara en samstarf hans
við Alfred Brendel hefur sett öllum þeim sem
flytja sönglög þessara meistara takmark sem
fáir geta náð. Þótt Matthias Goerne sé tiltölu-
lega ungur (hann er fæddur 1967) kemur hann
fram á óvenju yfirvegaðan og öruggan hátt,
líkt og þaulreyndur og sviðsvanur söngvari.
Söngur hans er mettaður af söngmenningu,
djúpum skilningi og karlmannlegri raddfeg-
urð. Samruni þessara tveggja listamanna við
tónlistina skeður átakalaust og tónlistin
blómstrar. Hjá þessum listamönnum er djúp
virðing fyrir sköpun tónskáldsins og tónlistin
ekki notuð sem fley fyrir eigin persónuleika,
eins og allt of oft skeður, sérstaklega hjá
söngvurum.
Það er utan þeirra marka sem ég hef sett
mér í þessari grein að fjalla í smáatriðum um
ljóðaflokkana tvo sem fluttir voru en ég kemst
ekki hjá því að lofsyngja enn og aftur Svana-
söng Schuberts, þetta samsafn sönglaga við
ljóð þriggja ólíkra tónskálda. Í rauninni er hér
ekki um eiginlegan ljóðaflokk að ræða, í þeirri
merkingu sem við leggjum í Die Schöne Müll-
erin og Winterreise, því hér liggur ekki til
grunna söguþráður eins skálds.
Náið samstarf afar brýnt
Seinna þetta sama kvöld í sama sal (kl.
10.30) hóf Andras Schiff, píanóleikarinn frægi,
leik sinn á hljómborðskonsert no. 3 í d, BWV
1054 etir J.S. Bach, ásamt strengjaleikurum úr
hljómsveitinni Fílharmóníu frá London. Á
tvennum tónleikum mun hann leika sex hljóm-
borðskonserta eftir Bach, sem í flestum tilfell-
um eru hans eigin innskrif á einleikskonsertum
fyrir fiðlu, óbó og enskt horn. Með flygilinn
loklausan og umkringdur strengjasveit af
stærðinni 6 6 4 4 2 snýr einleikarinn baki í
hlustendur og hefur þar með dágott útsýni yfir
hljómsveitina, enda náið samstarf afar brýnt.
Ýtt var úr vör með upptakti svo snöggum, að
ég, fyrrverandi sellóleikari í mörgum kamm-
ersveitum, tók viðbragð og sá stax í hendi mér
að nú yrði hratt leikið og það reyndist svo. Það
er alltaf mikil freisting að leika Bach hratt, sér-
staklega fyrir hljómborðsleikara því að í hröðu
köflunum er slík lífsgleði og þróttur að „gang-
verk“ heilans fer að „syngja“ og vill sem mest
af þessari óvæntu upplifun, sem ekkert jafnast
á við.
Að leika Bach einn er svolítið annað en að
leika með strengjasveit úr sinfóníuhljómsveit
sem vön er allt annarri tónmyndun og leikmáta
en við á í Bach enda fór svo að Schiff, eins og
vel smurt og nákvæmt gangverk, lék af skerpu
og hraða en hljómsveitin steig þennan hraða
dans eins og virðulegur eldri maður í mjúkum
slopp og inniskóm, nokkurn veginn á réttum
hraða en „loðmælt“. Það lá við að ég blandaði
mér í málið þar sem ég sat á þriðja bekk og
kallaði: „Meiri snerpu, félagar, meiri snerpu,“
en ég sat á mér.
Það er eftirtektarvert hve vel tónlist Bachs
þolir að skipta um búning. Boðskapur hennar
er svo skýr og sannfærandi, gjöfin sjálf svo
heillandi, að umbúðirnar þótt nýjar séu trufla
ekki, svo lengi sem umskrifin eru innan skyn-
samlegra marka. Gömul minningamunstur
fóru að vísu á kreik og kvörtuðu um að þessi og
hinn konsertinn væri jú alltaf leikinn á fiðlu eða
fiðlu og óbó og hljómaði betur þannig, sérstak-
lega hægu kaflarnir, en allir sex hljómborðs-
konsertarnir – sem fluttir voru þrír í senn á
tveimur kvöldum – tóku á sig sannfærandi blæ
í þessum umskrifum Bachs, fóru jafnvel að
virka sem samstæð verk, líkt og Brandenborg-
arkonsertarnir.
Andras Schiff hefur verið fastur gestur á
undanförnum hátíðum og leikið ótrúlegt magn
af tónlist fyrir píanó og allt eftir minni, að frá-
talinni kammertónlist.
Hlé til að hósta og ræskja sig
Hann hefur á undanförnum hátíðum leikið
allar prelúdíur og fúgur Bachs, svo og partít-
urnar, ensku og frönsku svíturnar, þar að auki
hefur hann leikið píanókonserta með hljóm-
sveitum, leikið kammertónlist og nú á þessari
hátíð, fyrir utan alla hljómborðskonserta
Bachs, stjórnaði hann Cosi Fan Tutte eftir
Mozart, lék og stjórnaði Emperorkonsert
Beethovens og kórónaði svo allt þetta með ein-
leikstónleikum þar sem hann lék eingöngu
verk eftir Mozart. Á þessum einleikstónleikum
skeði það óvænta að Schiff stóð upp eftir að
hafa leikið nokkra stund og lagði til að hlust-
endur fengju sér hlé til að hósta og ræskja sig.
Honum ofbauð sem sagt óþarfa ræskingar og
óbæld hóstaköst, svo ekki sé talað um vélræn-
an fuglasöng farsímanna. Eftir stutta stund
mætti Schiff – smávaxinn, prúður og prestleg-
ur – aftur til leiks og verð ég að játa að þessi
mótmæli hans höfðu þau áhrif að varla hefur
heyrst stuna né hósti á öllum þeim tónleikum
sem ég hef sótt síðan á hátíðinni.
Í miðri annarri viku hátíðarinnar sótti ég
tónleika Gustav Mahler Jugendorchester í
Usher Hall. Þessi hljómsveit skipuð ungu tón-
listarfólki víðsvegar úr Evrópu er í einu orði
sagt töfrandi og sé henni stjórnað af reyndum
og hástemmdum hljómsveitarstjóra, eins og
t.d. Claudio Abbado í Gurrelieder eftir Schoen-
berg fyrir tveimur árum hér á hátíðinni, þá er
krafturinn og einbeitingin einstök. Það var mál
margra að tónleikar hljómsveitarinnar á síð-
ustu hátíð hefðu verið með því stórkostlegasta
sem heyrst hefði á undanförnum hátíðum. Gott
ef P. Boulez var ekki stjórnandi þá.
Aldrei hefði Mahler fengist til að trúa því,
þegar hann barðist við vanafasta og þrjóska
hljóðfæraleikara í lítilfjörlegum og fjársveltum
óperuhúsum í Austurríki og víðar, að u.þ.b.
hundrað árum seinna yrði stofnuð hljómsveit
skipuð ungmennum víða úr Evrópu, sem bæri
hans nafn. Mahler sagði jú: „Minn tími mun
koma,“ en þvílík bið. Ég er viss um að ef Mahl-
er hefði getað heyrt hvernig þessi hljómsveit
leikur tónlist hans, á þeim mörgu örvænting-
arstundum sem hann varð að þola, þá hefði það
gefið honum margfaldan styrk og jafnvel lengt
líf hans.
Hvað ég gæti ekki gefið til að sjá Mahler
stjórna þessari hljómsveit, og heyra árangur-
inn.
Klemperer sagði m.a. þetta um Mahler sem
stjórnanda: „Það sem var eftirminnilegast við
flutning hans á tónlist var hve eðlileg öll tempo
voru, og þarmeð sannfærandi, hversu látlausar
voru allar hans hreyfingar og hve laus hann
var við hégóma. Það var ekkert sem gat spillt
honum.“
Ungverski hljómsveitarstjórinn Ivan Fisch-
er, sem er mér vel kunnur frá því ég lék í
Skosku kammersveitinni, stjórnaði G.M.J. að
þessu sinni, í Don Juan eftir R. Strauss og
valsasyrpu úr Der Rosenkavalier eftir sama
höfund. Eftir hlé, eins og vera ber, var fjórða
sinfónía Mahlers flutt með Amanda Roocroft
sem einsöngvara í lokaþættinum.
Í þessum ofantöldu verkum verður sá sem
stendur fyrir framan risastóra sinfóníuhljóm-
sveit að gerast „hjarta“ hennar, sem slær í
„eðlilegu“ tempói, og leikur með hreyfingum
sínum öll hin fíngerðu blæbrigði sem aðeins
mannshjartað er fært um og aðeins þaulreynd-
ir, gáfaðir og hégómalausir hljómsveitar-
stjórar eru færir um. Hjá flestum er freistingin
að hreykja sér og nota tækifærið til að „teikna“
skrautlega með sprotanum of mikil.
Eftir því sem Mahler varð eldri urðu allar
hreyfingar hans einfaldari og eðlilegri og af því
hann skapaði með sinni óspilltu persónu vissa
stemmningu þar að auki varð árangurinn fyrir
þá sem til heyrðu ógleymanlegur.
Ivan Fischer er frægur og þaulreyndur
hljómsveitarstjóri og sýndi strax hin skraut-
legustu tilþrif sem hljómsveitir þurfa ekkert á
að halda en áhorfendur flokka undir dularfulla
og óskiljanlega töfra sem aðeins þeir útvöldu
hafa fengið í vöggugjöf. Þetta endaði uppi með
að vera gamall, en glæsilegur, Don Juan, sem
ekki stóð lengur í ströngu, en sagði vel frá
hvernig þetta gerðist allt saman. Einhver
sundrung lá í loftinu, þótt glæsilega væri leikið
og hljómsveitarstjórinn væri nótnalaus, stjórn-
aði „eftir minni“, sem er rangnefni því að ef
hver og einn hljóðfæraleikari í hljómsveit ætti
hlutverk sitt undir minni hljómsveitarstjórans
færi allt úr böndunum eftir nokkra takta.
Valsasyrpan úr Der Rosenkavalier var líka
vel leikin, og full af blæbrigðum sem aðeins
næst að laða fram ef um nægan æfingatíma er
að ræða en það er oft kosturinn við unglinga-
hljómsveitir að þær hafa oft meiri tíma til æf-
inga og viljinn til að vinna er miklu meiri. R.
Strauss var frægur fyrir að stjórna tónlist
sinni á svo einfaldan máta að það var eins og
ekkert væri að ske, vinstri höndin sást sjaldan,
nema mikið lægi við, og tónsprotinn bærðist
varla, svo fíngerðar voru hreyfingar hans, en
blæbrigðarík tempó urðu til við þessar kring-
umstæður eins og sjálfsagður hlutur.
Að benda á litbrigði
Undir stjórn Ivan Fischer var ekki slíku láni
að fagna, valsarnir voru þvingaðir og án un-
aðar. Eftir hlé var 4. sinfónía Mahlers flutt og
verð ég að játa að sjaldan eða aldrei hef ég
heyrt jafnlitríkan flutning og heyrt jafnljós-
lega hve stórkostlega vel Mahler notar hljóm-
sveitina en þessi spurning vaknaði aftur og aft-
ur: Er það hlutverk hljómsveitarstjóra að
gerast „leiðsögumaður“, sem sífellt er að
benda á litbrigði í landslaginu? Þegar við tök-
um næstu beygju vil ég benda sérstaklega á lit-
ríkan mosa í hlíðum fjallsins til hægri o.s.frv.
o.s.frv., allar óþarfa ýkjur hefna sín í lokin. Nú
vaknar sífellt sú spurning, hvað er sannur og
réttur flutningur á þessari sinfóníu? Slíkur
flutningur getur vart átt sér stoð, en eftir ára-
langa hlustun veit ég sjálfur hvað mér fellur í
geð. Amanda Roocroft söng hið krefjandi sópr-
anhlutverk í síðasta þættinum af öryggi og
óneitanlega hefur hún fallaga rödd, en hratt
tempó hljómsveitarstjórans olli áhyggjum og
kom í veg fyrir þá barnslegu einfeldni sem tón-
skáldið er að reyna að skapa. Hvert sæti var
setið í þessum stóra sal og hrifning áheyrenda
mikil. Strax eftir þessa tónleika lagði ég á
brattann uppmeð kastalanum, í átt að kirkju
við gamla Aðalstrætið í gömlu Edinborg, en
þessi kirkja er nú orðin að aðalstöðvum Ed-
inborgarhátíðarinnar, og þar fara fram tón-
leikar seint á kvöldin, þ.e.a.s. 10.30, og mun ég í
næstu grein segja m.a. frá tónleikum Miklós
Perényi, hins frábæra sellóleikara frá Ung-
verjalandi.
Matthias Goerne, Andras Schiff og Gustav Mahler Jugendorchester eru meðal þeirra sem koma við sögu þeg-
ar HAFLIÐI HALLGRÍMSSON fjallar um tónlist á Edinborgarhátíðinni í þriðju grein sinni.
Aldrei hefði Mahler fengist til að trúa því, þegar hann barðist við vanafasta og þrjóska hljóðfæra-
leikara í lítilfjörlegum og fjársveltum óperuhúsum í Austurríki og víðar, að u.þ.b. hundrað árum
seinna yrði stofnuð hljómsveit skipuð ungmennum víða úr Evrópu, sem bæri hans nafn.
Höfundur er tónskáld.
„MEIRI SNERPU, FÉLAGAR,
MEIRI
SNERPU“