Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001
FRÆÐIMAÐURINN og rithöf-
undurinn Susan Sontag hefur
gefið út bók sem inniheldur safn
ritgerða og greina sem ritaðar
eru á um tuttugu ára tímabili.
Bókin heitir Where the Stress
Falls: Essays (Þar sem áherslan
liggur: Ritgerðir) og hefur að
geyma um fjörutíu greinar Son-
tag um bókmenntir, kvikmyndir,
ljósmyndun, leikhús og önnur
efni. Að mati gagnrýnanda dag-
blaðsins Los Angeles Times gef-
ur safnið innsýn í þá breidd og yf-
irsýn, ástríður og skarpskyggni
sem einkenna skrif höfundarins.
Sontag hefur vakið mikla at-
hygli sem menningarrýnir og rit-
höfundur. Hún kvaddi sér hljóðs
á vettvangi opinberrar og fræði-
legrar umræðu á tímum póst-
módernískra hræringa sjöunda
og áttunda áratugarins og hafði
mikil áhrif á listumræðu þess
tíma. Í skrifum sínum hefur hún
til dæmis fjallað um klámbók-
menntir, fasíska fagurfræði í
verkum Leni Riefenstahl, sjálfs-
hæðna menningarneyslu
(„camp“) og eyðni. Þá er Sontag
höfundur nokkurra skáldverka
og hlaut hún bandarísku bók-
menntaverðlaunin (National
Book Award) fyrir nýjustu skáld-
sögu sína In America.
Hawking fjallar um
heiminn í hnotskurn
STÆRÐ- og eðlisfræðingurinn
Stephen J. Hawking varð heims-
kunnur með útgáfu sinni á bók-
inni Saga tím-
ans eða A
Brief History
of Time þar
sem hann
fjallaði um
þróun og eðli
heimsins á
skýran og að-
gengilegan
hátt. Hawking
þykir með
snjallari kennismiðum á sviði eðl-
isfræði og markaði bókin tíma-
mót í því að sameina hávís-
indalegar kröfur og
framsetningu sem gerði efnið
skiljanlegt almenningi. Bókin
hefur selst í milljónum eintaka og
margoft verið aukin og endur-
útgefin.
Í nóvember er vætnanlegt nýtt
verk eftir Hawking sem ber heit-
ið The Universe in a Nutshell
(Heimurinn í hnotskurn) og
fjallar hann þar um nýjustu upp-
götvanir á sviði eðlisfræði. Leiðir
hann lesendur í gegnum sögu nú-
tímaeðlisfræði, allt frá kenn-
ingum Einsteins til samtímans.
Metnaðarfyllsta verk
Sue Miller
GAGNRÝNANDI The New York
Times fer lofsamlegum orðum
um nýjustu skáldsögu Sue Miller,
sem út kom í byrjun mánaðarins
og segir hana metnaðarfyllsta
verk höfundarins til þessa. Bókin
heitir The World Below og segir
frá ungri konu, Catherine, sem
flytur eftir erfiðan skilnað inn í
hús ömmu sinnar sem nýlega er
fallin frá og finnur þar dagbækur
sem búa yfir frásögnum sem gefa
innsýn í líf ömmunnar, og vekur
Catherine jafnframt til vitundar
um ýmsilegt í sinni eigin tilveru.
Sue Miller vakti fyrst athygli
fyrir fimmtán árum með skáld-
sögunni The Good Mother, þar
sem hún fjallaði um togstreitu
erótíkur og móðurhlutverksins. Í
þeim fimm skáldsögum auk smá-
sagnasafns sem Miller hefur gef-
ið út síðan hefur hún tekið fyrir
tilfinningar og innri átök fjöl-
skyldu- og heimilislífs í samhengi
við ólík tímabil og umhverfi.
ERLENDAR
BÆKUR
Áherslur
Susan Sontag
Stephen J.
Hawking
L
JÓÐIÐ er frétt sem eldist ekki,“ sagði
Ezra Pound snemma á seinustu öld.
Margir efast um að ljóðlist og fjöl-
miðlar eigi samleið, jafnvel þótt þeir
viti að skortur á ljóðlist kunni að valda
því að samfélagið fái ekki nauðsynlega
næringu. Tony Harrison, enskt ljóð-
og leikskáld, hefur tekist á við þennan
vanda, en hann er nú staddur hér í boði breska
sendiráðsins og hefur heimsóknin verið tíunduð í
fjölmiðlum.
Harrison er baráttukátur lýðræðissinni, einn
fjölmargra Englendinga sem líða önn fyrir að
vera þegnar konungdæmis í stað þess að búa við
lýðfrelsi. Því vakti það eftirtekt að sendiráðið
kynnti hann sem hugsanlegt, verðandi lárviðar-
skáld, en jafn ólíklegt er að hann fáist til að yrkja
um fráfall meðlima konungsfjölskyldunnar og að
Davíð Oddsson muni yrkja harmljóð um hrun
kommúnismans.
Harrison er merkilegt skáld fyrir margra hluta
sakir og nýtur gríðarlegra vinsælda. Sennilega
hefur ekkert ljóðskáld á Vesturlöndum gengið
jafn djarft fram í þeirri viðleitni að gera ljóðið að
lýðræðislegu samskiptatæki og reyna að draga
það á ný fram úr sínum afkima. Í þeim anda hefur
hann ort fyrir sjónvarp og með því gárað svo yf-
irborð samfélagsins að fjölmiðlar urðu útúrflóandi
af heitri orðræðu. Lýðræðið lifandi komið.
Þegar bardaginn við Persaflóa braust út pant-
aði breska blaðið The Guardian ljóð frá honum um
atburðina. Trúr afstöðu sinni kvaðst Harrison til í
slaginn, en með því skilyrði þó, að ljóðinu yrði ekki
troðið inn í bókmenntakálfinn heldur fengi birt-
ingu innan um aðrar frásagnir af stríðinu. Rit-
stjórinn sló til og ljóðinu var slegið upp á fréttasíð-
um blaðsins. Viðbrögðin voru mikil og margvísleg,
en eftir stóð að nýtt ljóð hafði náð athygli mikils
fjölda og eflaust margra þar á meðal sem aldrei
hirtu um skáldskap.
Ritstjórinn var sæll með þessa nýlundu og sagði
að í næsta stríði yrði skáldið sent á vettvang. Harri-
son játti því, vantrúaður á að von væri á öðru stríði í
bráð, en þar kom að hann var sendur til Bosníu
eins og hver annar stríðsfréttamaður og orti um
það sem bar fyrir augu og eyru. Ljóðið The Bright
Lights of Sarajevo [Borgarljósin í Sarajevo],
„napurt meistaraverk“ eins og einhver sagði, birt-
ist á forsíðu blaðsins og enn voru viðbrögðin mikil.
Í knöppu ljóðmáli er áhrifum af atburðum lýst og
vísað til stærra samhengis en unnt var að fjalla
um í hefðbundnum fréttaflutningi og fréttaskýr-
ingum. Skáldið var enda sakað um ónákvæmni í
meðferð staðreynda og skort á hlutlægni, þótt
enginn efaðist um trúnað við hinar huglægu stað-
reyndir. Fréttir af Bosníustríðinu eldast, en eftir
stendur ljóð sem sýnir engin ellimörk. Í marg-
víslegum skilningi er það frétt sem ekki eldist.
Harrison vill þannig afhelga ljóðið, ef svo má
segja, láta það stíga fram úr skotinu og endur-
heimta hlut sinn í orðræðu samfélagsins. Afstaðan
er söm til leikhússins, þess orðræðutækis sem er í
eðli sínu samgróið sjálfu lýðræðinu, þótt margir
vilji rjúfa þau tengsl og leggja einungis rækt við
skemmtigildið. Harrison vill yrkja á vettvangi, í
leikhúsinu sjálfu, sem er tjáningartæki leik-
skáldsins, í stað þess að sitja heima, firrtur dag-
legu samneyti við það og mæta á tveggja ára fresti
með brúnt umslag á skrifstofu leikhússtjóra.
FJÖLMIÐLAR
Í knöppu ljóðmáli er áhrifum af
atburðum lýst og vísað til stærra
samhengis en unnt var að fjalla
um í hefðbundnum fréttaflutn-
ingi og fréttaskýringum.
Á R N I I B S E N
SKÁLDIÐ SEM FJÖLMIÐILL
EF til vill var sýningin heldur stór í
brotinu fyrir okkar smágerða, ís-
lenska samfélag og fyrir þá oft fá-
breyttu umræðu sem hér fer fram um
menningarviðburði. Við erum alls
óvön nútímadanssýningum með stórri
sinfóníuhljómsveit, hvað þá að við
séum vön að sjá menningararfinn
raungerðan í nútímadansi. Okkur
hættir til að bíða bara eftir að sjá
myndskreytingu á því sem við kunn-
um og þekkjum, rétt eins og einn
gagnrýnandinn sem skildi ekki af
hverju mistilteinninn sást aldrei á
sviðinu.
Það er einmitt þess vegna sem það
er dæmigert að það sem lengst lifir í
umræðunni sé hvers vegna í ósköp-
unum menn hafi látið sér detta í hug
að sækja fagurfræði kynning-
armyndarinnar fyrir Baldur beina leið
í skóla Leni Riefenstahl sem var órjúf-
anlega tengd hinum þýska nasisma
og drauminum um Þúsund ára ríkið.
[...]
Að sjálfsögðu tók Ari Magg mynd-
ina, vann hana og ber þannig á
henni listræna ábyrgð, en mér er
mjög til efs að það hafi hvarflað að
honum að tengja hana á nokkurn hátt
við verk Lenu Riefenstahl – og að ekki
sé einu sinni um ómeðvitaða tenginu
að ræða, heldur hreina tilviljun. [...]
Vonandi er þessari umræðu um
ljósmyndina lokið, í bili að minnsta
kosti. Ef til vill heldur umræðan um
hvað má og hvað ekki þó áfram á
næstu Listahátíð, en til stendur að
sýna bæði verk eftir Wagner og
bjóða listamönnum frá Ísrael á hátíð-
ina.
Þórunn Sigurðardóttir
TMM
Vaxtarbroddurinn
kvenna megin
Verk íslenskra kvenna eru fremur
fáséð á fjölunum og þýdd verk eftir
konur ennþá sjaldgæfari. Listrænir
stjórnendur í íslensku leikhúsi notfæra
sér möguleika leikhússins til hins ýtr-
asta í uppsetningum á verkum sem til-
heyra hefðinni en því miður sjást allt
of sjaldan nú verk á fjölunum hér sem
hafa verið skrifuð með einstaka
möguleika leikhússins í huga.
Ánægjuleg undantekning á þeirri
reglu er leikritið Hægan, Elektra eftir
Hrafnhildi Hagalín Guðmundsdóttur
sem sett var upp í Þjóðleikhúsinu.
Einnig má nefna verk Kristínar Óm-
arsdóttur og Völu Þórsdóttur. Vaxt-
arbroddurinn er greinilega kvenna
megin. Verk þeirra kvenna sem
fjallað hefur verið um hér sýna að
leikhúsinu er ekki einungis ætlað að
vera raunsönn spegilmynd af tilver-
unni, heldur hluti af henni.
Þorgerður E. Sigurðardóttir
TMMMorgunblaðið/ÁsdísÍslensk menning.
BALDUR OG
NASISMINN
ISkrif erlendra fræðimanna og listamanna um ís-lenska menningu vilja verða hver öðrum lík. Það
er nánast eins og það sé alltaf verið að skrifa sömu
greinina aftur og aftur. Skýringin kann að vera sú
að höfundarnir gefi sér lítinn tíma til þess að skrifa
um þetta útsker í Atlantshafinu og grípi til klisj-
anna. Hugsanlega lesa höfundarnir allir sömu
bækurnar um land og þjóð, enda ekki margar í boði
á erlendum tungum. Það mætti kannski huga að
því.
IIHinn kunni bandaríski listheimspekingur Arth-ur Danto skrifar eina af þessum greinum í sýn-
ingarskrá sem gefin hefur verið út í tilefni af sýn-
ingu á íslenskri myndlist frá tuttugustu öld í
Corcoran-safninu í Washington en þema hennar er
náttúrusýn. Danto hefur verið áhrifamikill í skrif-
um sínum um myndlist síðustu fjörutíu ár en hann
er sennilega frægastur fyrir að hafa lýst yfir enda-
lokum listarinnar um miðjan níunda áratuginn
eins og rakið var í viðtali við hann hér í Lesbók 4.
ágúst síðastliðinn. Grein Dantos um íslenska mynd-
list nefnist „Impressions of Iceland“ og er að mest-
um hluta eins konar ferðaþáttur en Danto heim-
sótti Ísland í annað sinn síðastliðið sumar í tilefni
af opnun Errósýningarinnar í Hafnarhúsinu.
IIIDanto fjallar um Kjarval og Erró í grein sinni.Hann segir Kjarval hafa mótað sinn eigin stíl
úr evrópska módernismanum, kúbismanum og ab-
strakt expressjónismanum, hann hafi notað það
sem hann nam í Evrópu til þess að lýsa einstakri ís-
lenskri náttúru. Hann segist skynja náttúruna í
verkum Kjarvals eins og hún sé af öðrum heimi,
eins og hún hafi getað verið í árdaga, áður en mað-
urinn kom til sögunnar. Danto nefnir einnig að
vegna innflutts módernismans í verkum Kjarvals
séu þau líka talandi dæmi um hversu opin íslenska
þjóðin sé fyrir erlendum áhrifum þrátt fyrir land-
fræðilega einangrun. Erró segir hann búa yfir
krafti íslenskrar náttúru.
IVÍ sýningarskrána skrifa einnig Martica Saw-in, fyrrverandi prófessor í listasögu við Par-
sons School of Design, og Auður Ólafsdóttir listfræð-
ingur en útdráttur úr grein hennar birtist í Lesbók í
dag. Eins og Danto leggur Sawin áherslu á land-
fræðilega stöðu Íslands og áhrif hinnar óblíðu nátt-
úru á íslenska myndlist. Einnig bendir hún á
tengslin við útlönd. Hún segir að allt frá því að Þór-
arinn B. Þorláksson hélt fyrstu myndlistarsýn-
inguna á Íslandi árið 1900 hafi íslenskir listamenn
verið í samræðu við evrópska og síðar ameríska list
þar sem þeir hafa miðlað reynslu sinni af því að
búa á yngstu og virkustu eldstöð heims.
VGreinar erlendra fræðimanna og listamannaum íslenska menningu og náttúru eru mjög for-
vitnilegur lestur þótt þær séu iðulega keimlíkar. All-
ar þessar greinar sem skrifaðar hafa verið í gegn-
um tíðina um hin augljósu og mögnuðu tengsl milli
ruddalegrar náttúrunnar og hugsunar og listsköp-
unar eyjaskeggja hljóta að geyma einhvern sann-
leika um íslenska menningu þótt þær lýsi fyrst og
fremst eðli slíkra skrifa.
NEÐANMÁLS