Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Page 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001 3
Í
HEIMSPEKILEGUM rökræðum
um lög og rétt takast á tvenns konar
sjónarmið. Annars vegar eru kenn-
ingar sem kenndar eru við vildarrétt
(og kallast „pósitífismi“ á útlendum
málum). Hins vegar eru hugmyndir
um náttúrurétt.
Réttarspekingar sem aðhyllast
vildarrétt segja að lögin séu fyrirmæli sem
hafa verið ákveðin af þar til bærum valda-
stofnunum. Andstæðingar þeirra, sem
halda fram náttúrurétti, neita því að vald-
hafar geti ákveðið að vild hvað sé lög og
hvað ekki. Að þeirra mati eru lög nátengd
réttlæti og siðferði sem yfirvöld geta litlu
eða engu um breytt. Deila heimspekinga
um hvor þessara kenninga sé réttari er líf-
seig vegna þess að báðir hafa töluvert til
síns máls. Lög eru af ólíku tagi. Sum falla
að viðhorfum í anda náttúruréttar. Önnur
eru af sauðahúsi vildarréttarins.
Á miðöldum, áður en miðstýrð þjóðríki
urðu til í Evrópu, litu lærðir menn á kenn-
inguna um náttúrurétt sem sjálfsögð sann-
indi. Lög eins og þau sem skráð voru í Grá-
gás og aðrar miðaldaskruddur voru venjur
og hefðir sem höfðu mótast á löngum tíma
og dómarar og þing höfðu lagað að þörfum
og siðum samfélagsins. Þegar ekki var
hægt að styðjast við lögbók eða augljós for-
dæmi reyndu dómstólar að miðla málum og
finna sanngjarna lausn. Ef hún reyndist vel
og var í samræmi við almennt siðferði þá
varð hún hluti af réttarhefðinni. Annars
varð hún víti til varnaðar. Þannig mótuðust
lögin smám saman án þess þau væru bein-
línis búin til. Þau voru hluti af menningar-
arfinum eins og tungumálið og trúar-
brögðin. Trúlega voru þau lítt eða ekki
aðgreind frá almennri réttlætiskennd og
líklega þótti flestum næsta augljóst að
ranglátar reglur gætu ekki haft fullkomið
lagagildi.
Á 16. og 17. öld efldist miðstýring í Vest-
ur-Evrópu. Kóngar sögðu sig úr lögum við
páfann og tóku sér óskorað vald yfir heilum
löndum. Þá urðu til fullvalda ríki og rík-
isvald í nútímaskilningi. Samt héldu hefð-
bundin lög áfram að gilda í samskiptum
venjulegs fólks. En til viðbótar við þau
komu fleiri og fleiri reglur og tilskipanir frá
krúnunni. Að nokkru fetuðu veraldleg yf-
irvöld hér í fótspor kirkjuvaldsins sem
hafði sett reglur um helgidaga, kirkjustarf,
tíund og fleira sem ekki varðar beinlínis
réttlæti í samskiptum einstaklinga. Með út-
þenslu ríkisvaldsins hefur fjölgað mjög
lagabálkum sem varða stjórnsýslu og
rekstur ríkisfyrirtækja og opinberra stofn-
ana fremur en samskipti Péturs og Páls.
Núna er langmestur hluti allra laga stjórn-
valdsákvarðanir um opinberan rekstur sem
hafa óljós tengsl við réttlætið. Undanfarin
350 ár eða þar um bil hafa kenningar í anda
vildarréttar líka sótt á. Um miðja tutt-
ugustu öld dustuðu menn þó rykið af nátt-
úruréttinum þegar leiðtogar þjóðernisjafn-
aðarmanna voru dæmdir í Nürnberg. Þeir
voru ekki sakfelldir fyrir að óhlýðnast ráða-
mönnum heldur fyrir athæfi sem góður
dómari hlýtur að úrskurða saknæmt hvað
sem líður valdsorðaskaki og skipunum
stjórnvalda.
Í ljósi þessa ágrips af réttarsögu getum
við gert greinarmun á tvenns konar lögum.
Annars vegar eru lög sem greiða götu fólks
og tryggja réttlæti í samskiptum þess. Það
kostar að jafnaði ekkert að hlýða þeim en
séu þau brotin fylgir því kostnaður eða
tjón. Hins vegar eru lög um rekstur op-
inberra stofnana eins og skóla, velferð-
arkerfis eða vegagerðar. Slíkum lögum er
yfirleitt ekki unnt að fara eftir án þess að
einhver kostnaður hljótist af.
Það voru lög af fyrrnefndu gerðinni sem
John Locke hafði í huga þegar hann sagði:
„… tilgangur laganna er ekki að afnema
eða takmarka, heldur að vernda og auka
frelsið;“ (Ritgerð um ríkisvald §57) Lög af
þessu tagi setja mönnum ekki aðrar skorð-
ur en þær að banna ofbeldi, rán og illvirki.
Þau styðja einstaklinga í að ná rétti sínum
og auka á ýmsan hátt svigrúm þeirra til að
fara sínu fram. Samningsréttur gerir
mönnum t.d. mögulegt að hafa samstarf við
ókunnuga án þess að afla sér fyrst áreið-
anlegrar vitneskju um hvort þeim sé
treystandi til að standa við orð sín. Eign-
arréttur gerir þeim mögulegt að framleiða
vöru, reka fyrirtæki og skipta með sér
verkum með hagkvæmum hætti. Lög af
þessu tagi eru að stofni til miklu eldri en
löggjafarvaldið og sé einkum höfð hliðsjón
af þeim er eðlilegt að taka undir kenningar
í anda náttúruréttar. Sá sem fremur rán
eða ofbeldisverk eða svíkur loforð breytir
rangt hvað sem líður yfirlýsingum stjórn-
valda.
Kenning vildarréttarins er miklu trú-
legri þegar höfð er hliðsjón af lögum sem
fjalla um rekstur ríkisstofnana. Í lögum um
framhaldsskóla segir t.d. að kennsludagar
skuli ekki vera færri en 145 á ári. Þessi
regla kemur réttlæti ekkert við. Hún er
hliðstæð reglum sem stórfyrirtæki setja
um starfsemi einstakra deilda. Reglur af
þessu tagi geta verið vel eða illa rök-
studdar, skynsamlegar eða óskynsamlegar.
Þótt þær séu ekki eins mikilvægar og rétt-
læti í samskiptum fólks eru þær nauðsyn-
legar, a.m.k. í samfélagi þar sem ríkið sér
um jafnstóra málaflokka og menntun og al-
mannatryggingar. En þær eru af allt öðru
tagi en lögin sem Locke sagði að væru til að
vernda og auka frelsi fólks.
Í stjórnmálum nútímans virðist þessi
greinarmunur á réttlæti og reglum um op-
inberan rekstur fara fyrir ofan garð og neð-
an. Mestallur tími Alþingis fer í að rökræða
og ákvarða reglur um ríkisrekstur og starf-
semi hins opinbera. Um þessi mál verður
þingið að hafa nána samvinnu við stjórn-
arráðið og oftast samþykkir meirihluti
þingmanna frumvörp sem ráðherrar leggja
fram og samin eru af embættismönnum eða
sérfræðingum. Þetta getur svo sem verið
gott og blessað ef ráðherrarnir leggja að-
eins fram skynsamlegar tillögur um rekst-
ur ríkisstofnana. En því miður færist sífellt
í vöxt að framkvæmdavaldið panti reglur
og lög sem varða líka hegðun og samskipti
almennra borgara. Þetta rennur gegnum
þingið því menn gera ekki neinn grein-
armun á þeim tvenns konar lögum sem hér
hafa verið til umfjöllunar. Einhvern veginn
er eins og það hafi gleymst að í lýðræðisríki
eiga engir aðrir en kjörnir fulltrúar al-
mennings neitt með að leiðrétta og lagfæra
reglur um hvað fólk má og hvað ekki og
ákvarðanir þeirra um slík efni eiga að taka
mið af réttlæti og almannahag fremur en
þörfum og sjónarmiðum embættismanna,
sérfræðinga og stjórnvalda. Afleiðing þessa
er að með hverju árinu sem líður fjölgar
alls konar lagafyrirmælum sem eru fólki
bara til trafala. Mér skilst að í Evrópusam-
bandinu hafi þessi öfugþróun gengið enn
lengra en hér á landi og þar séu framleiddir
heilir hillumetrar af fyrirmælum sem al-
menningi er ætlað að fara eftir en hafa
samt ekkert með réttlæti að gera.
Ef menn hugsa sem svo að öll lög séu af
sama tagi og reglur um starfsemi rík-
isstofnana þá fara þeir að líta á samfélagið
sem einhvers konar fyrirtæki þar sem for-
stjórarnir setja allri starfseminni markmið
og reglur um hvernig þeim skuli náð. En
samfélag frjálsra manna er ekki fyrirtæki
þar sem allir eiga að þjóna markmiðum yf-
irstjórnarinnar. Það er þvert á móti vett-
vangur þar sem hver og einn setur sín eigin
markmið og velur sjálfur leiðir að þeim.
Lög sem stuðla að réttlæti í samskiptum al-
mennra borgara eru forsenda þess að slíkt
samfélag frjálsra manna fái þrifist. Þess
háttar lög geta engir valdhafar sett alger-
lega að vild því þeir ráða ekki hvað er rétt-
látt og hvað ekki.
Ef lögin sem almenningur á að hlýða eru
ákveðin í anda vildarréttar eins og þegar
forstjórar taka ákvarðanir um rekstur fyr-
irtækja þá er hætt við að þau þjóni ekki
réttlætinu. Þá er líka hætt við að þau auki
ekki svigrúm fólks og möguleika til að fara
sínar eigin leiðir heldur beini öllum á ein-
hverja braut, sem stjórnvöld eða embætt-
ismenn hafa kosið. Þegar svo er komið þá
er valdið hætt að þjóna almenningi og
heimtar þess í stað að almenningur þjóni
sér.
RÉTTLÆTI
OG RÍKISVALD
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
HANNES SIGFÚSSON
ENGIN TÍÐINDI
SPYRJAST
Allt er fjarverandi
Engin tíðindi spyrjast
Tómir speglarnir horfast í augu
og hörfa hver fyrir öðrum
Dyr eftir dyr eftir dyr
inn í endalausa röð af auðum speglasölum
Sólin rennur upp
en hún leiðir ekki neitt í ljós
Tré laufgast
en þau leiða ekki hugann að neinu sérstöku
Hið eina sem vekur athygli þína
er að þú fellir skugga
(sem bendir til að þú sért viðstaddur
þó að þú vitir ekki hvað)
Þetta ljóð Hannesar Sigfússonar (1922–1997) birtist í bók hans Jarteikn sem
kom út árið 1966 en það skírskotar ekki síður til ríkjandi ástands nú í byrjun 21.
aldar.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 0 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Erik Magnussen
er einn virtasti hönnuður Dana. Hann hefur
nú gefið Hönnunarsafni Íslands í Garðabæ
úrval verka sinna. Er það yfirgripsmeira og
betra úrval hluta eftir Erik Magnussen en
fyrirfinnst í nokkru öðru safni á Vest-
urlöndum. Aðalsteinn Ingólfsson fjallar um
hönnun Magnussens.
Kristnihald
undir Jökli, mikil dæmalaus bók, segir Pét-
ur Gunnarsson í hugleiðingu um þessa
skáldsögu Halldórs Laxness í tilefni af upp-
færslu Leikfélags Reykjavíkur á henni í
Borgarleikhúsinu. Pétur segir meðal ann-
ars: „Kristnihald undir jökli er eitthvert rót-
tækasta verk höfundarins og þar af leiðandi
heimsbókmenntanna. Þessi meistari orðsins
lýsir frati á orðin – og orðar það óaðfinn-
anlega.“
Náttúrusýn
íslenskra myndlistarmanna á tuttugustu
öld er meginþema sýningar sem opnuð var
á miðvikudaginn í Corcoran-safninu í
Washington. Auður Ólafsdóttir fjallar um
efnið í grein sem hún nefnir Hið upphafna
norður en þar segir hún að vegur nátt-
úruljóðrænu í íslenskri myndlist hafi frem-
ur aukist síðustu ár, landslagsarfleifðin sé
sú sögulega viðmiðun sem yngri myndlist-
armenn hafi óspart vísað í.
Marcel Reich-Ranicki
er einn kunnasti bókmenntagagnrýnandi
Þýskalands. Sjaldnast hefur hann notið
mikilla vinsælda meðal rithöfunda, enda
ekki sparað stóru orðin þegar bækur þeirra
hafa verið annars vegar, en nú þegar hann
hyggst hætta að stjórna sjónvarpsþætti sín-
um, Bókmenntafereykinu, virðist annað
hljóð vera komið í strokkinn. Auðunn Arn-
órsson segir frá viðburðaríkri ævi Reich-
Ranickis en nýlega kom út sjálfsævisaga
gagnrýnandans í Þýskalandi.
FORSÍÐUMYNDIN
er eftir Margréti H. Blöndal, birt að ósk Lesbókar.