Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Page 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001
S
AGA íslenskrar nútímamyndlist-
ar hefst á táknrænan hátt með
sýningu fyrsta íslenska atvinnu-
listamanns þjóðarinnar rétt fyr-
ir jólin árið 1900. Á sýningunni
voru litlar landslagsmyndir sem
hann hafði málað sumarið áður
úti í náttúrunni, m.a. verk sem
sýndi íslenska sumarnótt.
Landslagsmálverkið myndar grundvöll ís-
lenskrar myndlistarhefðar, það er Hefðin með
stóru H-i, að því marki að náttúruminnið hefur
beinlínis verið notað til að réttlæta tilvist sér-
íslensks listveruleika, skýra grundvöll „þjóð-
legrar“ listar.
Allt frá upphafi sögu íslenskrar myndlistar
um aldamótin 1900 og fram undir miðja 20. öld
er landslag höfuðviðfangsefni íslenskra mynd-
listarmenna. Blómatími landslagsmálverksins
er nær hálf öld, eða allt þar til abstraktmál-
verkið leysir það af hólmi. Síðan þá hefur lands-
lag/náttúra sem viðfangsefni aldrei alveg horfið
úr íslenskum myndlistarheimi, áhrifa þess hef-
ur gætt í gegnum ólíkar listhugmyndir allt frá
hefðbundu olíumálverki til ýmiss konar rým-
isverka, þess sér stað í hugmynda- og gjörn-
ingalist sjöunda og áttunda áratugarins, í
myndbandalist, umhverfisverkum og innsetn-
ingum síðustu ára; margt bendir raunar til þess
að vegur náttúruljóðrænu hafi fremur vaxið
undir lok 20. aldar.
Landslagsarfleifðin er sú sögulega viðmiðun
sem yngri myndlistarmenn hafa óspart vísað í,
leikið sér með og snúið út úr á margvíslega
vegu. Náttúruminnið hefur verið notað heima
fyrir ýmist til að samsama sig hefðinni eða
skilja sig frá henni, á alþjóðavettvangi ekki
hvað síst til að marka sérstöðu sína.
Upphafning náttúrunnar í verkum braut-
ryðjenda íslenskrar myndlistar hvílir á hug-
myndum þjóðernisrómantískrar sjálfstæðis-
baráttu 19. aldar. Einn grundvallarþáttur
þjóðernissinnaðrar sjálfstæðisbaráttu gekk út á
það að réttlæta aðskilnað á grundvelli sérstöðu;
landfræðilegrar, menningarlegrar, sögulegrar,
með tilliti til tungumáls o.s frv. Þannig varð
landslag eða náttúra landsins þegar á 19. öld ein
helsta táknmynd fyrir sérstöðu lands. Hlutverk
fyrstu atvinnumyndlistarmanna þjóðarinnar
var að heita má uppeldislegs eðlis; þeir leggja
grundvöll að hefð, um leið skilgreina þeir inntak
þjóðernislegrar listar og loks miðla þeir nýrri
náttúrusýn til þjóðarinnar, nýjum hugmyndum
um inntak náttúrufegurðar. Það gerðu þeir með
því að búa til nýja ímynd náttúru; breyta harð-
býlu landi dyntóttra náttúruafla í lognkyrra
sumarnátturu á léreftinu, búa til land sem var
bæði „fagurt og frítt“ svo vísað sé í rómantíska
þjóðskáldið. Í því sambandi talaði íslenska nób-
elsskáldið Halldór Laxness um „endurlausnar-
verk“ listamannanna sem hefðu skapað þjóð-
inni „nýjan sjónheim“. 1) Um leið raska þeir
rótgrónu sambandi fegurðar og notagildis.
Táknmyndir landslags í verkum hinna fyrstu
íslensku landslagsmálara bera þess merki að
verk þeirra voru fyrst og fremst andleg sýn á
náttúruna, þær voru ímynd náttúru, ekki stað-
fræðilegar staðreyndir. Ein helsta táknmynd
náttúru þeirra var hinn víði sjóndeildarhringur.
Með nokkurri listsögulegri einföldun má segja
að viðfangsefni brautryðjendanna hafi verið
fjarlægðin eða víðáttan. Þetta kemur glöggt
fram í elstu landslagsmálverkum málaranna
Þórarins B. Þorlákssonar og Ásgríms Jónsson-
ar sem segja má að hafi hvor á sinn máta fest
landslagsmálverkið í sessi í íslenskum mynd-
listarheimi upp úr aldamótunum 1900. Ísland
gömlu meistaranna var land víðáttunnar, land
hins víða sjónarhorns breiðlinsunnar, ónumið
land framtíðartækifæra, land í fjarska blámans.
Þótt íslenskt landslag í meðförum brautryðj-
endanna eigi sitthvað sameiginlegt með róm-
antískum náttúrumálverkum 19. aldar, þá sýnir
það afar sjaldan einsemd mannsins í nátt-
úrunni. Að vísu má færa að því rök að einstök
náttúrufyrirbæri geti verið ígildi manns, ekki
hvað síst fjallið sem táknmynd fyrir hinn sterka
einstakling, leiðtogann sem er þekkt minni í ís-
lenskri myndlist. Heimur án mannsins, mann-
laust landslag er jafnframt land án sértækrar
vísunar til tíma, það er náttúra landsins í sinni
upprunalegu mynd. Þar með er landslagið líka
hafið yfir tímabil, tísku og tíðaranda.Vísunin er
því bæði fram og aftur í tíma; rými aldamóta-
verkanna vísar á táknrænan hátt bæði til fortíð-
arlandsins, til íslands fyrir tíð landnáms þegar
landið var ónumið, og til framtíðarlandsins sem
enn var ekki orðið til. Tímaleysið tengist mik-
ilvægi þess að marka sér nýtt upphaf. Tími
sjálfstæðisbaráttunnar var í vissum skilningi
nýr landnámstími, upphafsreitur.
En þótt íslensk landslagsrómantík aldamót-
anna sýni okkur ekki heimspekinginn í nátt-
úrunni, þá er guðdómurinn ekki langt undan.
Hið háleita og víða sjónarhorn yfirlitsmynda
má samsama þeirri reynslu að verða upphafinn
frammi fyrir ómælisvíðáttu náttúrunnar, verða
eitt með henni og guði.
Venjulega er litið svo á að það þurfi aðskilnað
frá náttúrunni til að sjá hana í fagurfræðilegu
ljósi, borgarmenning sé því ein af forsendum
nýrrar náttúrusýnar og þar með landslagsmál-
verksins. Þann fyrirvara ber þó að hafa á sam-
líkingunni að íbúar Reykjavíkur voru innan við
6.000 um aldamótin 1900. Íslensk náttúrusýn er
enda innflutt í þeim skilningi að frumkvöðlarnir
kynnast í námi sínu erlendis viðhorfum til nátt-
úrunnar sem orðið höfðu til í enn þróaðri borg-
arsamfélögum, og flytja inn til landsins.
Að sama skapi má líta á fjarlægðina í verkum
aldamótamálaranna til marks um hina vits-
munalegu fjarlægð menntaðs borgarlista-
manns á viðfangsefni sitt, landið. Fjarlægðin er
því tákn fyrir aðskilnað hans frá náttúrunni;
sjónarhornið er þess sem hefur farið utan og
séð land sitt í nýju „útlensku“ ljósi og nýrri fjar-
lægð. Ekki ósvipuð afstaða og hjá borgarskáld-
um rómantísku stefnunnar.
Fjarlægðin gerir fjöllin blá. Því eru kaldir
bláir litatónar ríkjandi í þessum elstu verkum
íslenskrar landslagslistar en kuldabláa litrófið
átti reyndar eftir að fylgja íslensku landslags-
málverki fram eftir öldinni. Blái liturinn hefur
líkt og fjarlægðin og fjallið orðið ein helsta tákn-
mynd íslenskrar myndlistar á fyrri hluta 20.
aldar sem yngri listamenn hafa óspart vísað til.
Jafnvel þótt uppruni Íslandsblámans kunni að
vera af náttúrulegum toga, þá fær blái liturinn
táknrænt gildi sitt fyrst og fremst vegna
tengsla við fjarlægðina. Fjarlægð og blámi eru
par. Það hefur enda sýnt sig að erlendir mynd-
listarmenn sem unnið hafa á Íslandi og ekki
þekkja til menningarsögulegra táknmynda
landslagsmálverksins upplifa landið ekkert
endilega „í bláu“, það er miklu fremur að þeim
verði tíðrætt um svart-hvítt landið; svarta
sanda, grátt grjót og hvítar jökulbreiður og ár.
Þá má einnig benda á það að þegar lagður var
grundvöllur að íslenska þjóðfánanum, þegar
velja skyldi táknræna liti og mynstur fyrir ís-
lenska þjóðfánann, þá þótti við hæfi að í fána-
nefnd sem skipuð var árið 1913, sæti maður sem
vit hefði á litum íslenskrar náttúru. Fyrir valinu
varð faðir íslenskarar landslagslistar, „málari
bláa litarins“, Þórarinn B. Þorláksson.
Landslagsmyndir af fjöllum eru stærstur
hluti íslenskrar landslagsmálaralistar að því
marki að fjallið eða fjallahringurinn varð
snemma að grundvallartáknmynd íslenskrar
landslagslistar. Ákveðin mótíf voru mun vin-
sælli en önnur, bæði hjá málurunum sjálfum og
almenningi, enginn staður á landinu hefur til að
mynda verið málaður jafnoft og af jafnmörgum
íslenskum myndlistarmönnum og Þingvellir.
Eftirspurn eftir landslagsmyndum frá Þingvöll-
um var mikil og yfirleitt seldust þær fyrst á sýn-
ingum. Að baki lágu ekki myndræn rök, heldur
þjóðernislegar forsendur; það var saga staðar
og mikilvægi í þjóðarvitund Íslendinga sem gaf
honum gildi. Að mála landslag var því ekki bara
saklaus, fagurfræðileg athöfn á fyrstu áratug-
um aldarinnar heldur nánast samnefnari fyrir
þjóðhollustu.
Skilin milli táknsins og hins táknaða voru
nær engin, eins og algengt er hjá ólistvönu fólki.
Samsömun náttúru lands og náttúru strigans
kemur vel fram í viðtökum við fyrstu einkasýn-
ingu ungs málara í Reykjavík í aldarbyrjun.
„Þessar myndir Ásgríms bera þess augsýni-
lega vott, að við erum hér að eignast listamann
sem íslensku fjöllin og fossarnir, gilin og grund-
irnar, hálsarnir og hlíðarnar hafa svo lengi beð-
ið eftir árangurslaust.“ 2)
II.
Ísland er vissulega land átakamikilla nátt-
úruafla; eldfjalla, hrauns sem rennur, jökla sem
skríða fram og goshvera, svo nokkuð sé tíund-
að, hins vegar verða menn lítt varir við þá sér-
stöðu lands í verkum aldamótamálaranna. Að
sama skapi hafa íslenskir landslagsmálarar lít-
inn áhuga á vetrarríkinu sem ræður mestan
hluta ársins, veðurfarsmyndir eru í raun afar
fágætar í íslenskri myndlistsarsögu, náttúra
þeirra er framar öllu hin milda og blíða sum-
arnáttúra sem kennd hefur verið við „hljóð-
bæra kyrrð“. 3) Þótt það tilheyri óumdeilanlega
eðli eyja að vera umkringdar hafi, þá skipar haf-
ið óverulegan sess í viðfangsefnum brautryðj-
enda íslenskrar málaralistar, íslenskir lands-
lagsmálarar mála aðeins í undantekn-
ingartilvikum sjávarlandslag. Nokkuð er að
vísu um að málarar máli bátamyndir, t.d. Gunn-
laugur Scheving, en það er þá fremur form
bátanna, maður og bátur, jafnvel fiskurinn úr
sjónum, sem er aðalmyndefnið, ekki sjávar-
landslagið með tilheyrandi hafróti, stormkvið-
um og skýjahlöðnum himni, svo vísað sé til upp-
byggingar klassískra sjávarmálverka. Helsta
undantekningin frá þessu voru verk Júlíönu
Sveinsdóttur en mörg verka hennar snúast um
samspil lands og hafs. Fyrirmyndirnar sækir
hún helst til æskustöðvanna Vestmannaeyja
sem urðu e.k. leiðarminni í list Júlíönu. „Það er
alltaf eitthvað að gerast við sjóinn. Hann breyt-
ist. Við erum líka alltaf að breytast. Það er eitt-
hvað í sjónum, sem minnir á mennina.“ 4) Júl-
íana hafði líka þá sérstöðu að þurfa ekki góð
veður til að geta málað góða mynd, hún þurfti
ekki einu sinni gott yfirlitsmótíf eins og sumir
kollega hennar.
Það voru fyrst og fremst innviðir landsins
sem íslenskir landslagsmálarar höfðu áhuga á,
víðáttan heima fyrir, ekki hinn opni og úfni sær.
Leiða má að því líkum að fyrir þorra íslenskra
landslagsmálara hafi hafið þótt of breytilegt, of
órólegt, til að upphefja tímaleysi og kyrrstöðu
náttúrunnar. Skýringin á litlum áhuga ís-
lenskra myndlistarmanna á hafinu er þó framar
öðru að leita í íslenskri samfélagsgerð. Allt
fram á 20. öld voru Íslendingar fyrst og fremst
bændaþjóð, bændur voru yfirvald sem á fyrri
öldum stóð beinlínis í vegi fyrir uppvexti fiski-
þorpa við sjávarsíðuna og myndun þorpamenn-
ingar. Í margar aldir áttu Íslendingar vart haf-
fær skip sökum fátæktar, erlend fiskiskip
fiskuðu hins vegar nánast uppi við landsteina.
Íslendingar sóttu því ekki sína sjálfsímynd í
hafið, sjórinn var ekki umráðasvæði þeirra, síst
af öllu deildu þeir áhuga landvinninga- og sigl-
ingavelda á borð við Breta og Hollendinga á
hafinu – svo vísað sé til tveggja mikilvægra
sjávarmálverksþjóðanna.
Á fjórða áratugnum, kreppuárunum, breytist
ímynd náttúru og lands nokkuð í meðförum
myndlistarmanna. Áherslan færist í vaxandi
mæli frá gróðursælum, búsældarlegum sveit-
um til hrjóstrugs öræfalandslags með grýttri
jörð, nakinni auðn, söndum, hrauni, jöklum og
öðrum „friðlöndum útileguþjófa“. Margir
myndlistarmenn gerðust forkólfar í fjallaferð-
um og könnuðu þau svæði sem töldust utan al-
faraleiðar. Meðal brautryðjenda í því að sækja
sér myndefni inn á gróðursnauð öræfin var mál-
arinn Jón Stefánsson sem hikaði ekki við að
færa til landfræðileg kennileiti í víðsýnisverk-
um sínum ef það þjónaði lögmálum myndbygg-
ingar, en slíkt hafði lítið verið tíðkað innan
landslagsgeirans fyrir hans daga.
III.
Fram til loka síðari heimsstyrjaldarinnar
fóru flestir íslensku myndlistarmannanna til
náms til Danmerkur. Þar kynntust þeir ekki að-
eins danskri list, sem líkt og list annarra nor-
rænna þjóða byggist á sterkri landslagshefð
heldur líka stefnum sunnar úr álfunni sem bor-
ist höfðu til Kaupmannahafnar, svo sem im-
HIÐ UPPHAFNA NORÐUR
E F T I R A U Ð I Ó L A F S D Ó T T U R
Sýning á íslenskri myndlist á 20. öld var opnuð í
Corcoran-safninu í Washington síðastliðinn
miðvikudag. Yfirskrift hennar er Confronting Nature
en meginþemað er náttúrusýn þeirra íslensku
listamanna sem eiga verk á sýningunni, allt frá
Þórarni Þorlákssyni til Ólafs Elíassonar. Eins og fram
kemur hér hefur landslagið eða náttúran aldrei
alveg horfið úr íslenskum myndlistarheimi. Þórarinn B. Þorláksson: Langisjór og Vatnajökull, 1921. Víðátta, fjarlægð og blámi; ónumiðland framtíðartækifæra.
Ólafur Elíasson: Jöklasería, 1999. Náttúran er ekki fyrirbæri per se, heldur aðeins til í skynjun
þess sem upplifir.