Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Qupperneq 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001
M
ARCEL Reich-Ranicki
er án efa þekktasti
bókmenntagagnrýn-
andi Þýzkalands. Það
sem fært hefur honum
mesta frægð er skel-
egg stjórn hans á sjón-
varpsþættinum „Bók-
menntafereykið“ (Literarisches Quartett),
sem verið hefur á dagskrá sjónvarpsstöðvar-
innar ZDF frá því árið 1988. Þótt þýzki „bók-
menntapáfinn“ – eins og hann hefur gjarnan
verið nefndur eftir að frægðarstjarna hans
reis svo hátt að hún var farin að skyggja á alla
aðra bókmenntagagnrýnendur hins þýzku-
mælandi hluta Evrópu – sé orðinn 81 árs er
hann enn með mörg járn í eldinum. Þó hefur
hann nú samið um að Bókmenntafereykið
verði sent út í síðasta sinn hinn 14. desember
næstkomandi.
En öldungurinn ákveðni er þar með ekki
hættur að koma fram í sjónvarpi. Við tekur
þáttaröðin „Marcel Reich-Ranicki solo“, sem
ZDF ætlar að hefja ústendingar á í ársbyrjun
2002. Í þessum þáttum mun „bókmenntapáf-
inn“ láta móðan mása um bókmenntir, en
einnig um önnur hugðarefni sín, svo sem leik-
hús, óperur, tónlist og kvikmyndir.
„Marcel Reich-Ranicki, sem bæði hefur
verið dáður og fyrirlitinn, er þekktari og vin-
sælli, áhrifaríkari og jafnframt umdeildari en
nokkur annar þýzkur gagnrýnandi, fyrr og
síðar,“ segir í kynningarorðum útgefenda
sjálfsævisögunnar, Mein Leben, um höfund-
inn.
Fyrstu áratugi ævi sinnar gekk Reich-Ran-
icki í gegnum miklar raunir. Hann fæddist inn
í gyðingafjölskyldu í pólska smábænum
Wloclawek við Vislu árið 1920. Móðir hans var
þýzkumælandi og fjölskyldan fluttist til Berl-
ínar árið 1929, þar sem hann síðan átti alla
sína skólagöngu. Hann lauk stúdentsprófi frá
menntaskóla í Berlín sumarið 1938, er naz-
istar höfðu verið þar við völd í yfir fimm ár og
voru farnir að stunda æ hömluminni gyðinga-
ofsóknir. Síðla árs 1938 var hann fluttur nauð-
ungarflutningum til Póllands, en þrátt fyrir að
hafa alizt upp í Þýzkalandi hafði hann pólskt
ríkisfang. Í stríðinu lendir hann sem gyðingur
í Varsjárgettóinu og hann og eiginkona hans
Tosia – þau kynntust í gettóinu – eru meðal
fárra íbúa þess sem lifa hildarleik stríðsins af.
Flestir gettóbúar enduðu ævina í útrýming-
arbúðum nazista, þar á meðal margir af nán-
ustu ættingjum Reich-Ranickis.
Að stríðinu loknu gengur Reich-Ranicki til
liðs við pólska kommúnista en verður að fáum
árum liðnum utangátta í þeim félagsskap. Ár-
ið 1958 flytur hann til Vestur-Þýzkalands, þar
sem honum tekst undrafljótt að skapa sér
orðstír sem atkvæðamikill bókmenntagagn-
rýnandi.
„Dauðir indíánar
eru góðir indíánar“
„Dauðir indíánar eru góðir indíánar.“ með
þessari tilvitnun í einkunnarorð byssumanna í
villta vestrinu byrjar Ulrich nokkur Greiner
grein í þýzka vikuritinu Die Zeit um þau tíma-
mót sem felast í endalokum „Bókmenntafer-
eykisins“. Undirfyrirsögn greinarinnar er:
„Rithöfundar sakna nú þegar Marcel Reich-
Ranicki.“ Þar segir: „Og nú, eftir að indíána-
höfðinginn, öðru nafni Marcel Reich-Ranicki,
hefur tilkynnt að hann hyggist draga sig í hlé,
ráðast kúrekar þýzka rithöfundasambandsins
fram á ritvöllinn og „vakna upp við að strika
eigi „Bókmenntafereykið“ út úr sjónvarps-
dagskránni án þess að nokkuð komi í staðinn.“
Þátturinn hafi haft þann „óumdeilda kost, að
hún hafi gert bókmenntagagnrýni sjónvarps-
væna og aukið áhugann á bókum og rithöf-
undum með mjög svo óvæntum hætti“.“
Rifjar greinarhöfundur upp, að er útsend-
ingar á „Bókmenntafereykinu“ hófst fyrir 13
árum hafi rithöfundar og menntamenn keppzt
um að hallmæla þættinum. Til dæmis hafi
Antje Vollmer, græningi og þáverandi vara-
forseti þýzka þingsins, árið 1995 sagt þáttinn
„villimennskulegan“ og að Reich-Ranicki væri
móðursjúkur. „Maðurinn er ein pláganna sjö,
sem við höfum sennilega kallað yfir okkur,“
sagði hún.
Og nú álykti rithöfundasambandið: „Við
sem rithöfundar verðum að leggja áherzlu á,
að dauði „Bókmenntafereykisins“ leiði ekki af
sér dauða bókmennta í sjónvarpi.“
Greiner fullyrðir að bókmenntagagnrýni
hafi í raun aldrei verið aðalatriðið í þessum
þáttum. „Þeir voru vettvangur skapvonzku-
legra heimskuyrða og góðlátlegra kjarnyrða,
hégómafullra tugga og lífsfróðra athuga-
semda um nýjar bækur. Það var einmitt
skorturinn á djúphyggni og alvöru sem jók á
skemmtigildi þáttarins,“ segir í Die Zeit.
Vandasöm þjóðernisskilgreining
Þegar Reich-Ranicki flytur, tæplega níu ára
gamall, frá fæðingarbæ sínum í Póllandi og
sezt að í þýzku höfuðborginni, kveður hann
kennslukona hans með orðunum: „Þú ferð,
barnið mitt, til lands menningarinnar.“ En
jafnframt því að læra sannarlega að meta
þýzkan menningararf kynnist hann strax í
æsku nokkrum skuggahliðum þessa menning-
arlands.
„Eins og rauður þráður gengur þessi mót-
sagnakennda reynsla í gegnum ævi hans:
Hamingjan, sem hann þakkar þýzkum bók-
menntum, tónlistinni og þýzku leikhúsi, er
órjúfanlega tengd óttanum við hina þýzku
villimennsku,“ segir í inngangsorðum útgef-
anda sjálfsævisögunnar.
Mótsagnirnar í uppruna og uppeldi Reich-
Ranickis – sem pólsks gyðings sem elst upp á
nazistatímanum við ást á þýzkri tungu og
menningu – setja að sjálfsögðu mjög mark sitt
á persónuleika hans. Strax í fyrsta kafla
sjálfsævisögunnar, sem ber yfirskriftina
„Hvað eruð þér eiginlega“, fjallar hann um
hina flóknu skilgreiningu þjóðernis síns og
sjálfsímyndar.
Hann rifjar upp atvik frá árinu 1958, þegar
hann var nýfluttur til Vestur-Þýzkalands og
var staddur á þingi rihtöfundahópsins
„Gruppe 47“. Þar átti hann samtal við Günter
nokkurn Grass frá Danzig, sem þá var rétt að
hefja frægðarferil sinn. Grass spyr Reich-
Ranicki: „Hvað eruð þér nú eiginlega – Pól-
verji, Þjóðverji eða hvað?“ Orðin „eða hvað“
segir Reich-Ranicki fela í sér einhvern þriðja
valkost. Og spurningunni svaraði hann svona:
„Ég er hálfur Pólverji, hálfur Þjóðverji og
heill gyðingur.“ Grass hafi verið hissa en mjög
ánægður með svarið. „Sjálfum fannst mér
þessi lýsing dásnotur,“ skrifar Reich-Ranicki.
„En einmitt aðeins snotur. Því þessi reikn-
ingslega formúla var jafn áhrifamikil sem hún
var ósönn: Þetta var allt rangt. Ég var aldrei
hálfur Pólverji, aldrei hálfur Þjóðverji – og ég
var aldrei í vafa um að ég yrði það aldrei. Né
var ég nokkurn tíma í lífi mínu heill gyðingur
og ég er það enn þann dag í dag ekki.“ Með
þessari síðustu setningu á hann við, að hann
hafi aldrei haft áhuga á gyðingdómi, en í móð-
urætt hans voru margir rabbínar og lögfræð-
ingar, sem bjuggu og störfuðu í Þýzkalandi.
Móðir hans var þó ekki trúuð. Afi hans í föð-
urætt var kaupmaður í pólskum bæ og fað-
irinn var pólskumælandi, trúaður gyðingur.
Þýzki Spiegel-blaðamaðurinn Henryk M.
Broder, sem er sjálfur gyðingur fæddur í Pól-
landi, þekkir Reich-Ranicki vel. Í samtali við
greinarhöfund sagði hann góða dæmisögu um
það hve sjálfsskilgreining Reich-Ranickis á
þjóðerni sínu og sjálfsímynd væri þungvægt
en gríðarviðkvæmt lykilatriði í lífi hans. Brod-
er, sem eitt sinn var sjálfur gestur í „Bók-
menntafereykinu“ og átti töluvert saman við
Reich-Ranicki að sælda, fjallaði í tímarits-
grein um bók, þar sem Reich-Ranicki sagðist
„lifa í þýzkri bókmenningu“. Broder sagði í
greininni að í þessu fælist sjálfsblekking sem
Reich-Ranicki hefði kosið að lifa við; auðvitað
væri hann þýzkur og lifði í Þýzkalandi. Urðu
þessi skrif Reich-Ranicki tilefni til vinslita við
Broder.
Þegar Reich-Ranicki lýsir aðdraganda
brottflutningsins frá Póllandi vestur til
Frankfurt am Main árið 1958 vitnar hann í
nítjándu aldar skáldið Heinrich Heine; „gyð-
ingar vissu vel, hvað þeir gerðu þegar annað
hofið brann og þeir skildu gullið og gersem-
arnar eftir“ og tóku aðeins með sér hina helgu
bók, sem síðan varð þeim þeirra „flytjanlega
föðurland“. „Kannski hef ég fyrst þá skilið að
ég átti mér líka „flytjanlegt föðurland“: bók-
menntirnar, þýzkar bókmenntir,“ skrifar
„þýzki bókmenntapáfinn“.
Óttinn sefaður með skáldskap,
tónlist og ást
Konu sinni, Tosiu, kynntist Reich-Ranicki í
gyðingagettóinu í Varsjá á stríðsárunum, er
þau voru bæði um tvítugt. „Við lásum ljóð fyr-
ir hvort annað, eftir [pólsku skáldin] Mickie-
wicz og Tuwim og [þýzku skáldin] Goethe og
Heine. Hún vildi kenna mér að meta póskan
skáldskap, ég vildi leiða hana inn í heim þýzks
skáldskapar. Þannig unnum við hvort annað,
og við gerðum stundum hlé á lestrinum. (...)
Ástin var það lyf, sem við deyfðum ótta okkar
með – óttann við Þjóðverja.“ Þannig varð
skáldskapurinn lífgefandi haldreipi unga gyð-
ingaparsins, er veröldin virtist vera að ganga
algerlega af göflunum. Þó getur Reich-Ran-
icki þess, að það sem hjálpaði honum og öðr-
um gettóbúum að sefa hinn stöðuga, þrúgandi
ótta, hefði verið tónlistin. „Er ég lá í rúmi
mínu og byssuskothvellir Þjóðverja ætluðu
aldrei að hljóðna, hugsaði ég til Tosiu og um
þýzku ljóðin sem ég hafði lesið henni, um
kvæðin sem létu okkur gleyma því sem ógnaði
okku daglega, sem gat verið örlög okkar á
hverri stundu. En þar var eitthvað, sem verk-
aði enn sterkar á okkur en ljóðlistin, sem rót-
aði enn meira upp í sálarlífi okkar. Það var
tónlistin.“
Starfrækt var sinfóníuhljómsveit gettóbúa
og reyndar greinir Reich-Ranicki frá því að
hann hafi stigið sín fyrstu skref sem gagnrýn-
andi er hann skrifaði gagnrýni um tónleika
gettó-hljómsveitarinnar í dagblað sem þar var
gefið út (og var að mestu fyllt tilkynningum
frá hernámsyfirvöldum). Yfir 400.000 gyðing-
ar voru í Varsjárgettóinu þegar flest var.
Er á leið stríðið og farið var að senda gyð-
inga skipulega í þrælkunar- og útrýmingar-
búðir (og löngu var búið að banna tónleikahald
og aðra skemmtan í gettóinu) varð hlutverk
„gyðingaráðsins“, „borgarstjórnar“ Varsjár-
gettósins, æ erfiðara, en hin góða þýzkukunn-
átta hafði skilað hinum rúmlega tvítuga Marc-
el Reich í starf hjá „gyðingaráðinu“ þar sem
hann sinnti aðallega bréfaskriftum á þýzku.
Hinn 22. júlí 1942 hófst stórtækasti flutning-
urinn á fólki úr gettóinu í útrýmingarbúðirnar
í Treblinka. Þann dag voru þau Marcel og
Tosia gefin saman af rabbína þar í gettóinu.
Því meðlimir og starfsmenn „gyðingaráðsins“
og makar þeirra fengu vottorð sem áttu að
hlífa þeim við að vera smalað upp í dauðalest-
ina. Giftingarvottorðið, sem var dagsett aftur í
tímann, bjargaði Tosiu frá því að vera meðal
þeirra sem teknir voru í þessari lotu. Var-
sjárgettóið lifðu hjónin með því að flýja þaðan
HIÐ LÍFGEFANDI AFL
BÓKMENNTANNA
Sjálfsævisaga þýzka bókmenntagagnrýnandans
Marcels Reich-Ranickis, sem kom út fyrst fyrir tæpum
tveimur árum og varð metsölubók, er áhrifamikill
vitnisburður um stormasama sögu Mið-Evrópu á 20.
öld, segir AUÐUNN ARNÓRSSON, einkum um gyð-
ingaofsóknir þýzkra nazista, en ekki síður þó um það
hvernig bókmenntir og listir geta reynzt lífgefandi
haldreipi er veröldin virðist ganga af göflunum.
Associated Press
Marcel Reich-Ranicki (t.h.) ásamt föstum „meðgagnrýnendum“ sínum úr sjónvarpsþættinum „Bókmenntafereykinu“ (Literarisches Quartett),
þeim Iris Radisch og Hellmuth Karasek. Þátturinn lýkur göngu sinni eftir 13 ár „í loftinu“ hinn 14. desember nk.