Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.2001, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. OKTÓBER 2001 11
Er til efni sem er ósýnilegt en hefur
samt þyngd?
SVAR: Svarið er já, hvaða skilningur sem lagð-
ur er í spurninguna. Sýnileiki annars vegar og
þyngd, massi eða orka hins vegar eru óskyldir
hlutir.
Eitthvert einfaldasta dæmið um efni sem
við sjáum ekki en hefur samt þyngd eða massa
er andrúmsloftið kringum okkur. Einn rúm-
metri af lofti við staðalaðstæður hefur massa
sem nemur um það bil 1,3 kg. Ef loftinu er
þjappað saman verður það að sama skapi þétt-
ara, en léttara í sér ef það þynnist. Þegar ofar
dregur í lofthjúpnum þynnist loftið á tiltekinn
hátt sem menn þekkja mætavel þótt þrýst-
ingsbreytingar vegna hæða og lægða hafi
tímabundin áhrif á hverjum stað.
Nú kann einhver að segja að loftið sé ekki
alveg ósýnilegt í þeim skilningi að við verðum
þess vör með ýmsum hætti þó að það sé gagn-
sætt. Til dæmis finnum við fyrir því þegar
vindurinn blæs eða við förum um loftið með
umtalsverðum hraða, við sjáum að fuglar og
flugvélar fljúga og vitum að það er loftið sem
heldur þeim uppi, við vitum að blöðrur stíga
upp á við og svo framvegis.
Ef við hverfum nú inn í hinn smásæja heim
öreindafræðinnar er fyrst þess að geta að til
eru öreindir sem hafa engan kyrrstöðumassa
sem kallað er. Ein af forsögnum afstæðiskenn-
ingarinnar er sú að þess konar eindir fara allt-
af með ljóshraða. Fremsti fulltrúi þeirra er
raunar sjálf ljóseindin, það er að segja eindin
sem ber rafsegulkrafta milli hluta og einda
sem valda slíkum kröftum. Hins vegar er samt
varla hægt að taka svo til orða að ljóseindir
séu „ósýnilegar“ því að við „sjáum“ sumar
þeirra með augunum sem ljós, finnum fyrir
öðrum vegna hita sem af þeim stafar og enn
aðrar skynjum við og mælum með ýmiss konar
tækjum og tólum svo sem loftnetum og geisl-
unarmælum. Eðlisfræðingar taka svo til orða
að ljóseindir víxlverki allnokkuð við efnið sem
þær fara um.
Ein tegund öreinda hefur löngum þótt sér-
staklega dularfull og líklegur frambjóðandi í
hlutverk „hulduefnis“, sem væri nær ósýni-
legt. Má þá hafa í huga að orka og massi eru
nátengd samkvæmt jöfnu Einsteins:
E = m c2
Hér er átt við svokallaðar fiseindir (e. neutr-
inos) sem víxlverka mjög lítið við annað efni og
hafa löngum verið taldar hafa nær engan kyrr-
stöðumassa. Þær geysast um óravíddir geims-
ins nærri ljóshraða og þeirri hreyfingu fylgir
orka. Þegar saman kemur fylgir orkunni síðan
massi og þyngd.
Þess vegna er talið að þessar eindir eigi
drjúgan þátt í svokölluðu hulduefni sem stjarn-
vísindamenn nútímans hafa fundið vísbend-
ingar um í geimnum. Nú á síðustu misserum
hafa menn einmitt verið að hallast að því að
þetta hulduefni sé nógu mikið og þétt til þess að
það muni að lokum snúa við útþenslu alheims-
ins. Um þá hluti er fjallað nokkru nánar í öðr-
um svörum á Vísindavefnum.
En svarið við spurningunni er sem sagt rök-
stutt já: Það er til efni sem hefur þyngd eða
massa og felur í sér orku en er á hinn bóginn
nær ósýnilegt í þeim skilningi að það víxlverkar
veikt við annað efni.
Þorsteinn Vilhjálmsson,
prófessor í eðlisfræði.
Hver er uppruni orðsins afmæli? Af
hverju er ekki notað svipað orð yfir
það og til dæmis í ensku og
dönsku?
SVAR: Orðin í dönsku og ensku sem vísað er til
í spurningunni eru birthday og fødselsdag og í
þýsku er notað orðið Geburtstag. Í íslensku er
til samsvarandi orð sem er fæðingardagur en
fyrri liðurinn í öllum þremur orðunum (birth,
fødsel, Geburt) merkir einmitt „fæðing“. Orðið
fæðingardagur kemur fyrir þegar í fornu máli
og hefur lifað góðu lífi allt til þessa dags.
Þegar spurt er um fæðingardag er átt við
mánaðardaginn þegar viðkomandi fæddist.
Orðið afmæli er mun yngra. Það virðist koma
fram snemma á 18. öld. Halldór Halldórsson
skrifaði um orðið afmæli og birti í ritinu Örlög
orðanna (1958:121–123).
Halldór telur frummerkingu orðsins vera
„afmældur tími“ en síðar sé farið að nota það
um daginn þegar afmörkunin fer fram. Þetta
styður hann meðal annars með dæmi úr orða-
bókarhandriti Jóns Ólafssonar úr Grunnavík
frá 18. öld. Skýringar þar eru á latínu en við
afmæli stendur (í þýðingu Halldórs):
tími, sem við teljumst frá, en í rauninni fæð-
ingarár reiknað frá einum fæðingardegi til
annars.
Jón segir einnig:
tiltekinn tími, sem eitthvað er mælt frá, er
notað um fæðingartíma, þegar hann ber upp á
einhvern tiltekinn dag og mánuð í árinu eða er
haldinn hátíðlegur –
sem sýnir að hann hefur þekkt afmæli í
þeirri merkingu sem nú er notuð.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður
Orðabókar háskólans.
ER TIL ÓSÝNILEGT EFNI
SEM HEFUR ÞYNGD?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um lækningamátt ætihvannar,
hvernig farþegi upplifir það þegar farið er í gegnum hljóðmúrinn og
hver uppruni íslenska sauðfjárins er. Þar er einnig sagt frá því hvaðan
orðið kirkja er komið og hvort réttara sé að segja smúla eða spúla og
hvernig stendur á því að fólk innritast, til dæmis á sjúkrahús, en útskrif-
ast síðan ef allt gengur vel.
VÍSINDI
Tvo kílómetra ofan í jörðinni, í gamalli námu
nálægt Sudbury í Kanada, hefur verið byggður
gríðarmikill fiseindanemi. Kúlan sem er 12
metrar í þvermál er fyllt þungu vatni en allt í
kring eru ljósskynjarar. Í framtíðinni mun þessi
gífurlegi nemi gegna lykilhlutverki í að afla
þekkingar á fiseindum.
vildu hætta á að lenda í ónáð hjá keis-
aranum.
Heitar umræður blossuðu upp um leyni-
reglur. Deilt var meðal annars um réttmæti
þess að veita konum inngöngu í slíkan fé-
lagsskap (líkt og tíðkaðist í Frakklandi) og
hve mikill vegur þeirra mætti verða innan
hans. Þorri almennings vissi í raun ekki
hvað frímúrarareglan var og gat aðeins
byggt skoðanir sínar á sögusögnum. Vit-
anlega færði leikhúsmaðurinn Schikaneder
sér þetta í nyt. Hann stakk upp á því við
Mozart að þeir semdu Singspiel þar sem
fléttað yrði saman ævintýri og helgisiðum
leynireglu sem drægi að einhverju leyti dám
af reglu frímúrara. Handrit Schikaneders
hét Töfraflautan; þar leitar ungur maður
inngöngu í reglu sem kennd er við hina
fornegypsku guði Ósíris og Ísis. Vígslan,
sum tákn og reglur eru fengin frá Forn-
Egyptum, önnur frá frímúrurum, enn önnur
voru fengin úr vinsælum skáldverkum um
svipað efni frá þessum tíma.
Tónlist Mozarts
Mozart hafði áður samið mjög vinsælt
Singspiel, Brottnámið úr kvennabúrinu.
Honum var því síst á móti skapi að takast á
við annað slíkt. Fríhúsleikhúsið hafði á að
skipa góðum leikurum og söngvurum, þar á
meðal mágkonu Mozarts, stórkostlegu kól-
oratúrsöngkonunni Josephu Hofer og Schik-
aneder ætlaði sjálfur að fara með hlutverk
Papagenós; reyndar var hann meiri leikari
en söngvari. Þá státaði leikhúsið af 35
manna hljómsveit. Mozart hófst þegar
handa vorið 1791 að semja tónlist við texta
Schikaneders.
Leikhússtjórinn lagði ríkt á við Mozart að
hafa tónlistina við alþýðuhæfi. Hún yrði að
höfða til fjöldans. Mozart fór þá leið að ljá
hverri persónu sitt eigið tónmál, eigið
tungutak. Sarastró og næturdrottningin
voru höfuðandstæðingar; því var tónmál
þeirra gjörólíkt: Sarastró djúpur, hægferð-
ugur bassi en næturdrottningin mjög hár
sópran sem sprengir bókstaflega af sér tón-
stigann á efra sviði með hraðfleygum kólor-
atúrsöng. Þessi línudans mannsraddarinnar
fékk áheyrendur til þess að halda niðri í sér
andanum af spenningi.
Papagenó er fulltrúi alþýðunnar í Töfra-
flautunni, þeirra sem gera sér engar vonir
um að komast í raðir innvígðra. Aríur hans
eru fjörmiklar og grípandi og hitta áheyr-
andann beint í hjartastað. Mónóstatos er
einfaldur í hugsun og algjörlega siðblindur;
fullur sjálfsvorkunnar svífst hann einskis .
Það er engin tilviljun að aría hans minnir á
kampavínsaríu hins sjálfumglaða kvenna-
flagara Don Giovanni í samnefndri óperu.
Tamínó er hetja Töfraflautunnar og verð-
ugur fulltrúi upplýsingarstefnunnar sem þá
var reyndar á hröðu undanhaldi fyrir róm-
antískum áhrifum. Í upphafi sér hann mynd
af Pamínu og í barnaskap sínum játar hann
henni ást sína. Eftir því sem honum miðar á
þroskabrautinni er sem ástin víki úr huga
hans fyrir skynseminni, óþol æskunnar
dofni gagnvart skilningi fullorðins manns á
innstu rökum tilverunnar. Sú persóna sem
Mozart leggur mesta rækt við í tónlistinni
er Pamína. Aría hennar og dúett með Papa-
genó eru fegurstu þættir óperunnar. Mikið
reynir á styrk stúlkunnar og þol því hún
þarf ekki aðeins að takast á við harðneskju-
legar ytri aðstæður heldur stendur hún
frammi fyrir stórum ákvörðunum í lífi sínu,
hvort hún eigi að fremja morð eða svíkja
móður sína. Þessa innri baráttu má glögg-
lega greina í tónlistinni: Mozart finnur
greinilega til með henni og málar sérhvern
tón sem hún syngur af einstakri blíðu og
næmum skilningi.
Túlkun Töfraflautunnar
Tæpast hefur nokkur önnur ópera verið
sett jafnoft á svið og Töfraflautan. Hún er á
verkefnaskrá flestra óperuhúsa í heimi og
ekkert lát virðist á vinsældum hennar. Hver
uppfærsla kallar á nýja túlkun leikstjóra og
hljómsveitarstjóra, nýir búningar eru saum-
aðir og ný umgjörð smíðuð við hæfi nýrra
tíma. Í hvert sinn sem Töfraflautan er sett á
svið birtist ný sýn á verkið, ný afstaða er
tekin; þannig er engin sýning eins. Ótal
bækur hafa verið skrifaðar um Mozart og
Töfraflautuna og í sumum þeirra spretta
fram áður ókunnar heimildir sem varpa nýju
ljósi á tilurð verksins. Slík lesning hefur oft
breytt afstöðu flytjenda í grundvallaratrið-
um, opnað gagnrýnendum nýja sýn og gert
óperugestum sýninguna enn ánægjulegri en
ella. Vonandi getur grein sem þessi vakið
lesendur til umhugsunar um verkið og auð-
veldað þeim að leggja sjálfstætt mat á þá
túlkun Töfraflautunnar sem nú gefur að líta
á fjölum Íslensku óperunnar.
Höfundur er hljómsveitarstjóri í sýningu Íslensku
óperunnar á Töfraflautunni.
Í LESBÓK Morgunblaðsins laugardaginn29. september sl. skrifar Jón Karl Helga-son pistil um fjölmiðla undir fyrirsögninni„Nýtt keppnistímabil að hefjast“. Hugleið-
ing Jóns Karls er hin fróðlegasta og um margt
skemmtileg. Í pistlinum dregur hann upp du-
litla mynd af framtíðarlandinu þar sem tungu-
máli íþróttanna, eins og það birtist í fjölmiðlum
er brugðið á umfjallanir um listir. Leikur sér
svo að því að líkja á myndrænan hátt framtíð-
arsýn sinni, þar sem menningaruppákomur
tengdar bókmenntum, tónlist, leiklist, kvik-
myndagerð og myndlist eru settar í fátækra-
fjötra íþróttamállýskunnar.
Íþróttir, listir og fjármagnið
Í ljósi þess að ekki hafa alltaf verið miklir
kærleikar milli þeirra sem leggja stund á listir
og þeirra sem stunda íþróttir, þegar kemur að
útdeilingum á opinberu fjármagni í þessa
hvoratveggju menningarstarfsemi opnast þó
hugsanlega sáttaleiðir ef þessi grein tungu-
máls fjölmiðlanna fær að blómstra á nýjum
vettvangi.
Listamenn og þeir sem reyna að standa fyrir
uppbyggjandi andlegu fóðri þjóðinni til handa
telja iðulega á sig hallað í útdeilingu opinberra
fjármuna. Ekki ætla ég að ergja menn með há-
vaða um réttlæti eða óréttlæti þess, bið hins
vegar íþróttahreyfinguna að vera á varðbergi
ef ske kynni að andlegir fóðrarar ætluðu að
nýta sér stöðuna og lauma sér bakdyramegin
að opinberu fjármagni. Næg rök til stuðnings
þessu sjónarmiði felast í tungumálinu sjálfu.
Ef farið verður að nota íþróttamállýskuna til
þess að bregða kappleikjayfirbragði á menn-
ingarstarfsemi tengda listum, þá er næsta víst
að spennan í kapphlaupinu um fjármagnið mun
minnka og keppendur falla í faðma í einum og
góðum íþróttaanda. Hvort það verður á hinn
bóginn listinni til framdráttar skal ósagt látið
Eftir að Jón Karl hefur dásamað hversu
bókmenntir, tónlist, leiklist og kvikmyndagerð
falla vel að mállýsku íþróttanna finnst honum
myndlistarmenn standa illa að vígi í þessari
tungumálalegu yfirfærslu; myndin því nykruð
og allt útlit fyrir að myndlistarmenn verði að
verma bekkinn út yfir gröf og dauða í þessum
nýja menningarheimi, þar sem andi íþrótta-
gyðjunnar, listgyðjunnar (mínus myndlistar-
gyðjunnar) og fjölmiðlanna stíga upp til him-
insins í einum einingarbólstri.
Myndlistinni ekki hætta búin
Í framhaldi af þessu er full ástæða til að taka
upp hanskan, (þó ekki boxhanskann) fyrir
hönd myndlistarinnar, svo hún verði nú ekki
útundan í framtíðarlandinu. Eins og vitað er og
Jón Karl bendir réttilega á hefur DV staðið
fyrir menningarverðlaunum í nokkur ár, hvar
einn fulltrúi myndlistarinnar hefur komist á
forsíðu í iðulega föngulegum hópi annarra
verðlaunahafa. Og þó að Jóni Karli finnist
„keppnisreglur í myndlistinni heldur óljósar
og einkennast um of af miklum fjölda sýning-
arleikja“, þá er rétt að hafa í huga að einstaka
sinnum er efnt til samkeppni milli myndlist-
armanna um gerð listaverka af ýmsu tilefni.
Einnig þekkjast dæmi um styrktaraðila á þeim
vettvangi ekki síður en í íþróttunum. Sam-
kvæmt því sem að ofan er getið ætti myndlist-
inni ekki að vera nein hætta búin. Setjum okk-
ur til að mynda fyrir hugskotsjónir beina
lýsingu ljósvakamiðils frá sýningu Kristjáns
Guðmundssonar sem nú er á Kjarvalsstöðum,
svo dæmi sé tekið.
Einnig þykir rétt að benda á viðurkenningu
sem veitt var í fyrsta skipti íslenskum mynd-
listarmanni fyrr á þessu ári og vonir standa til
að styrki keppnisandann. Fyrir þessari viður-
kenningu stóð Gallerí Áhaldahúsið sem starf-
rækt hefur verið um nokkurt skeið. Viður-
kenningin, íslensku ullarvettlingarnir 2001,
ásamt staðfestingarskjali kom í hlut Birgis
Andréssonar. Ákveðið hefur verið að veita ull-
arvettlingana árlega héðan í frá og er und-
irbúningur fyrir útnefningu ullarvettlinganna
2002 nú í fullum gangi og allt útlit fyrir að þeir
verði ekki síður eftirsóknarverðir íslenskum
myndlistarmönnum en pjáturdollur íslenskum
íþróttamönnum.
Leturbreytingar eru höfundar.
ULLARVETT-
LINGAR OG
PJÁTURDOLLUR
E F T I R B E N E D I K T G E S T S S O N
Höfundur er sjálfstætt starfandi blaðamaður og
áhugamaður um myndlist.