Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001
ist hafa verið fádæma snurðulaus og hann eins
og fiskur í vatni í norsku bókmenntalífi. Þeim
mun sorglegra er að nú á dögum er Kristmann
óðum að gleymast þar í landi. Hann stóð með
pálmann í höndunum þegar Gyðjan og uxinn
kom út og aðeins einn skugga bar á. Á Íslandi
hafði hann aldrei notið sömu vinsælda. Níð-
grein um hann hafði birst í íslensku auglýs-
ingablaði strax árið 1930 og ef marka má ævi-
sögu hans átti hann ekki við góðu að búast á
Fróni.
Þeim mun óskiljanlegri er ákvörðun hans að
flytja heim árið 1939. Hann hafði sent frá sér
nokkurn veginn eina bók á ári í tólf ár og öllum
hafði þeim verið vel tekið. Hann var sæmilega
stöndugur og í sjálfsævisögu hans kemur fram
að hann naut talsverðrar virðingar hjá ekki
minni mönnum en skáldunum Sigrid Undset
og Herman Wildenwey. Útgefandi hans hvatti
hann eindregið til þess að fara hvergi en taldi
öll tormerki á að þýða íslensk verk hans á
norsku.
Kristmann hafði farið nokkrum sinnum til
Íslands á 4. áratugnum og eins og hann greinir
frá í ævisögu sinni (Logann hvíta) var honum
með eindæmum illa tekið. Fólk sneiddi hjá
honum, neitaði að heilsa honum og hrakyrti
hann á götu. Hann heyrði illkvittnar furðusög-
ur um sig út um allan bæ. Íslendingar virtust
sannfærðir um að velgengni hans væri ímynd-
un ein: „Hvað bókunum viðveik, þá hafði þetta
aldrei verið neitt, aðeins nokkrir vinnukonur-
eyfarar, sem að vísu seldust eitthvað, sökum
þess hve lélegir þeir voru, en bókmenntagildi
höfðu verkin ekkert“ (Loginn hvíti, bls. 269).
Hans mesta afreksverk, Gyðjan og uxinn, hafði
ekkert selst á Íslandi.
Samt ákvað Kristmann að flytja heim og það
reyndist hálfgert bókmenntalegt sjálfsmorð
því að ferill hans beið þess aldrei bætur. Ís-
lendingar tóku honum áfram illa og hann var í
um hríð haldinn bókmenntalegu getuleysi og
„lamaður andlega“ (Ísold hinn gullna, 1962,
bls. 8). Hann fór þó fljótlega að skrifa skáld-
sögur á ný en þær náðu aldrei viðlíka vinsæld-
um og þær fyrri. Eftir stríðið reyndi hann að
endurheimta fyrri markað í Evrópu en árang-
urslaust.
Fyrsta bók hans sem var frumsamin á ís-
lensku var Nátttröllið glottir (1943) sem hefur
ekki þótt jafnast á við fyrri verk hans og eink-
um er málið óþarflega knosað enda segist
Kristmann hafa haft gaman af að sýna orða-
forða sinn í riti. Næstu bókum, Félaga konu
(1947) og Kvöldi í Reykjavík (1948), var enn
verr tekið. Honum var þó ekki öllum lokið og
sendi frá sér Þokuna rauðu (1950–1952) sem
gerist á Írlandi í forneskju. Þetta var hval-
kynjað skáldverk og metnaðarfullt. Sjálfur
taldi Kristmann Þokuna rauðu til bestu verka
sinna en viðtökur voru dræmar. Nú höfðu veð-
ur skipast í lofti frá millistríðsárunum því að
erlendir útgefendur höfðu nú ekki heldur
áhuga á Kristmanni.
Kristmann átti eftir að senda frá sér tug
skáldsagna í viðbót. Þar af eru þrjár vísinda-
skáldsögur, Ferðin til stjarnanna (1959), Æv-
intýri í himingeimnum (1959) og Stjörnuskipið
(1975). Sú fyrsta var skrifuð undir dulnefninu
Ingi Vítalín og er líklega fyrsta íslenska vís-
indaskáldsagan. Geimferðabækur þessar eru
áhugaverðustu skáldverk Kristmanns frá síð-
ari árum hans en vinsælustu bækur hans eftir
stríð voru fjögur bindi sjálfsævisögu hans.
Auk hinna fjölmörgu skáldsagna sendi
Kristmann frá sér smásagnasöfn, ljóðabækur,
útvarpsleikrit, fræðslurit um garðrækt og hina
umdeildu Heimsbókmenntasögu. Þá þýddi
hann bækur eftir Sigrid Undset og Thornton
Wilder og Elskhuga Lady Chatterleys eftir
D.H. Lawrence. Þótti sú þýðing djörf á stríðs-
árunum. Átta binda ritsafn Kristmanns kom út
árið 1978 en ekki eru öll skáldverk hans í því.
Kristmann andaðist 20. nóvember 1983.
Verk Kristmanns Guðmundssonar munu
hafa verið þýdd meira en verk nokkurs annars
íslensks höfundar á 20. öld að Halldóri Lax-
ness frátöldum. Á fjórða áratugnum var hann
feikivinsæll höfundur í Noregi og raunar einn-
ig í Danmörku, Svíþjóð og Þýskalandi. Það má
því sæta nokkurri furðu hvers vegna honum
var tekið svo illa á Íslandi. Af hverju náði hann
sér aldrei á strik hér á landi?
Kristmann taldi Íslendinga sýna sér mikinn
fjandskap. Í Ísold hinni svörtu (bls. 311–12)
segir hann: „Allmargir Íslendingar hafa fyrr
og síðar talið óhætt að sýna mér dónaskap og
ruddahátt, af því að ég er venjulega kurteis og
brosleitur […] Ég hef sjaldan tekið mér þetta
nærri.“ Hann mætti þannig greinilega mótlæti
landa sinna strax í æsku. Á árum hans erlendis
var hið sama upp á teningnum (Dægrin blá,
bls. 320): „Í Kaupmannahöfn hafði ég talað við
allmarga landa mína, eftir að vínið var búið að
losa um tungu þeirra, og fundið hvernig hat-
ursfyllt öfundin gaus á móti mér eins og þefur
úr fúlu díki.“ Þegar hann er á ferð um Ísland á
4. áratugnum þykja honum landar sínir fjand-
samlegir (Loginn hvíti, bls. 94): „Illa kunni ég
við hið sérkennilega, íslenzka glott þeirra, er á
mig störðu hvarvetna.“ Og þegar hann er flutt-
ur heim sýna menn honum ósjaldan „haturs-
fulla harðýðgi, ef þeir gátu komið því við, og
þetta er eitt af mörgum dæmum um, hvað ég
átti við að stríða“ (Ísold hin gullna, bls. 77).
En hvers vegna naut Kristmann ekki sömu
hylli hér og í Noregi? Skapgerð hans kann að
hafa átt nokkra sök á. Níu sinnum gekk hann í
hjónaband en oftast lauk því með skilnaði inn-
an fimm ára. Erfitt er að verjast þeirri hugsun
að hann hafi verið erfiður í skapi og skort dóm-
greind í samskiptum við aðra. Þó að hann teldi
sig óáleitinn og skapgóðan lenti hann ítrekað í
illdeilum og virðist hafa verið meinyrtur og
stóryrtur á köflum. Í sjálfsævisögu hans má
sjá að hann hafði tilhneigingu til að afgreiða
gagnrýnendur sína sem illmenni eða mann-
leysur. Þannig er einn fárra norskra gagnrýn-
enda hans í Noregi sagður „rottulegur maður“
(Dægrin blá, bls. 238) og illar hvatir taldar
liggja á bak við neikvæða dóma hans.
Mikið var löngum skrafað um einkalíf Krist-
manns. Um hann voru skrifaðar persónulegar
níðgreinar og sumar ótrúlega grófar. Þó að
Kristmann endurtaki æ ofan í æ í ævisögu
sinni að hann hafi engu skeytt um slíkt umtal
er greinilegt á ævisögunni að hann hefur þvert
á móti verið afar hörundsár. Greinilegt er að
hann telur sjálfur að gróusögur um einkalíf sitt
og kvensemi á ofanverðum 4. áratugnum hafi
átt mestan þátt í að honum tókst ekki að koma
undir sig fótunum sem rithöfundur á Íslandi
þegar hann kom heim árið 1939. Virðist það
eiga við nokkur rök að styðjast.
Þá kann að vera að nýrómantísk sagnagerð
hafi einfaldlega ekki átt upp á pallborðið hér á
Handrit og prentuð útgáfa Rökkursöngva.
„Þú manst eftir Ísoldunum, já. Önnur er björt
og hrein eins og mjöllin. Hún bíður eftir að
hreppa góðan eiginmann, sem veitir henni
trygga og örugga afkomu. Hún er eins og botn-
varpa, hefur alltaf eitthvað upp úr krafsinu. Og
hún hefur almenningsálitið með sér, því hún er
andskotanum tryggari og dyggðugri. En Ísold
hin svarta, hún er konan sem gefur gjafir án
þess að tryggja sér áður mánaðarútborgun og
fastar tekjur. Stundum huggar hún þá sem Ís-
old hin bjarta særir með fullmikilli tryggð og
dyggðum.“
„Og þér hefur líkað betur við þá svörtu?“
„Það skal ég ekkert um segja. Mér hefur líka
skollið vel við báðar.“
„Mér er sagt þú hrósir Ólafi Friðrikssyni á
hvert reipi í ævisögunni?“
„Það er bara vitleysa. Ég geri kannski dálítið
grín að honum, það er allt og sumt. Þeir komu
með rússneskan strák hingað, en hann var með
trakom og þess vegna ætlaði borgar-íhaldið að
reka hann úr landi, bara pólitík, ekkert annað.
Ég stóð með Ólafi í þessu máli og var einn
þeirra, sem gættu stráksins uppi á háalofti í
Suðurgötu. Þetta er byltingarsaga.“
„Varst þú líka byltingarsinnaður eins og
Hensi Ottósson?“
„Það kommatetur – nei, ég tel mig algerlega
ósinnaðan. Sinnaður er eitt andstyggilegasta
orð sem ég þekki. Ég er aðeins venjulegur mað-
ur, og fer minn eigin veg.“
„Þann breiða?“
„Breiða? Ég kysi auðvitað helzt þann gullna
meðalveg, sem Lord Buddha talaði svo fallega
um. En svo villist maður stundum, já karl minn,
þetta er nú ekki eins einfalt og þú heldur. Lista-
menn verða að kynnast lífinu í öllum sínum
margbreytilegu myndum. Maður, sem aldrei
hefur lært ensku, getur ekki orðið góður ensku-
kennari. En ég hef mínar hugsjónir og mitt
ideal og frá því hvika ég ógjarnan.“
„Jæja, átt þú ideal líka?“
Kristmann lyfti sér í sætinu og horfði á mig
eins og mannýgur boli. „Ert þú líka einn af
þeim, sem halda maður sé rótlaust kvikindi?“
sagði hann.
„Nei, ég held ekkert. Mér er bara sagt að þú
lýsir því yfir í ævisögunni að þú sért Alþýðu-
flokksmaður.“
„Alþýðuflokksmaður! Ekki batnar það. Ég er
jafnaðarmaður og hef alltaf verið. Mér er engin
launung á því. Þess vegna hef ég kosið Sjálf-
stæðisflokkinn. Ég er alltaf að verða róttækari
með aldrinum.“
„Segðu mér eitt, Kristmann, af hverju fórstu
að skrifa þessa ævisögu þína? Er þetta ekki ein-
hver þynnka?“
„Nei, karl minn, þetta er góð bók. Ég skal
segja þér, að ég er svo umvafinn allskyns þvaðri
að ég vildi gjarnan að nokkrir vinir mínir og af-
komendur fengju réttari hugmyndir um mig
sem mann. Bókin er hreinskilin. Ég hugsa sum-
ir mundu kalla hana full bersögla. Svo er líka
gott fyrir gamla menn að rifja upp ævi sína, ja,
gamla menn, ég er náttúrlega ekki gamall, en –“
Hann strauk á sér hárið og leit fram í salinn,
hélt svo áfram:
„Ja, ég á alltaf eftir ein 10–20 ár. Á þeim tíma
ætla ég að minnsta kosti að skrifa 12 bækur,
sem ég hef gert uppkast að, og svo þessa
þriggja binda ævisögu.“
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
„ Ég er svo umvafinn allskyns þvaðri að ég vildi gjarnan að nokkrir vinir mínir og afkomendur fengju réttari hugmyndir um mig sem mann.“