Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001 5
skrifa afþreyingarbók til að afla sér fjár
(Dægrin blá, bls. 173): „Ég ákvað þess vegna
að skrifa bók, er væri þannig gerð, að hún hlyti
bæði sæmilega dóma gagnrýnendanna og vin-
sældir almennings. … Það var heldur létt verk
og löðurmannlegt; ég hef aldrei unnið mér
hægar á ævinni.“ Þótti skáldinu unga að hér
væri tæknin ef til vill að sigra „lífsandann“ en
ekki hefur verið deilt um að í Morgni lífsins
nýtur frásagnargleði Kristmanns sín vel, per-
sónur bókarinnar eru eftirminnilegar og vin-
sældir hennar þurfa ekki að koma á óvart.
Margir hafa álitið hana bestu bók skáldsins.
Síðar leit Kristmann til hennar með söknuði
(Dægrin blá, bls. 212): „Nú veit ég, að ég hefði
betur haldið áfram á þeirri braut, sem þá var
mörkuð: skrifað bækur fyrir almenning, bæk-
ur, sem ég ætlaðist til, að seldust vel og yrðu
vinsælar. Ekkert þeirra verka, er ég ritaði á
norsku eftir þetta, náði almenningsvinsældum
þeirrar skáldsögu.“
Í kjölfarið skrifaði Kristmann fleiri bækur í
sama anda. Skáldsögur Kristmanns frá þess-
um árum má kenna við nýrómantík og raunar
skrifaði hann í svipuðum dúr alla ævi. Náttúr-
an er í aðalhlutverki í verkum hans enda segist
hann í sjálfsævisögu sinni vera mikið náttúru-
barn og á efri árum skrifaði hann raunar bók
um garðrækt. Ekki lék ástin minna hlutverk í
lífi Kristmanns og í bókum hans er hún jafnan í
aðalhlutverki. Hann var hughyggjumaður og
taldi sig skyggnan. Í þessum fyrstu bókum
voru þó dulmögnin ekkert sérstaklega áber-
andi miðað við það sem síðar gerðist. Krist-
mann var ekki ánægður með næstu bók sína,
Sigmar (1930). Hún var að hans mati „mis-
heppnuð“ (Dægrin blá, bls. 212) þó að viðtök-
urnar væru góðar (sama rit, bls. 238): „Sigmar
seldist vel og fékk ágæta dóma; þó duldist mér
ekki, að þetta var lakari bók en ég vildi skrifað
hafa.“
Aðrar bækur frá þessu árum eru Den blå
kyst eða Ströndin blá (1931), Den første vår
eða Góugróður (1933), Hvite netter eða Bjart-
ar nætur (1934), Jordens barn eða Börn jarðar
(1935) og Lampen (1936). Þessar bækur eru
flestar í hópi styttri og hnitmiðaðri verka
Kristmanns og var vel tekið í Noregi. Sjálf Sig-
rid Undset lýsti ánægju sinni með Góugróður
(Loginn hvíti, bls. 99). Kristmann var á hinn
bóginn aldrei sáttur við Lampann en útgefand-
inn fékk hann til að breyta hinum raunalega
enda þeirrar bókar. Kristmann var óánægður
og taldi sig þurfa endurnýjun sem rithöfundur
(Loginn hvíti, bls. 163). Vera kann þó að hann
hafi vanmetið Lampann sem er sálfræðileg
spennusaga og að mati sumra ein besta bók
hans.
Að mati Kristmanns sjálfs bar hæst tvær
bækur hans frá árunum í Noregi. Sú fyrri var
Det hellige fjell (1932) sem nefnist Helgafell í
íslenskri þýðingu. Um hana segir Kristmann
(Loginn hvíti, bls. 36): „Fjallið helga var erfið
bók, og ég lagði mig allan fram við að gera
hana þannig úr garði, að hún stæðist ströng-
ustu gagnrýni. Hef ég hvergi verið lastaður
fyrir hana nema á Íslandi, og víðast hefur hún
hlotið mikið lof. Þung er hún og erfið aflestrar,
það skal játað, enda var ekki ætlun mín að
skemmta fólki með henni. Ég ætlaði mér að
gera sálfræðilegt bókmenntaverk um landnám
Íslands og fæðingu íslenzku þjóðarinnar,
byggt á sögulegri og sálfræðilegri rannsókn
[…] Flestir helztu gagnrýnendur Evrópu
töldu, að mér hefði tekist þetta. Landar mínir
hafa aftur á móti látið eins og þessi bók væri
ekki til, en ég hef engan veginn talið mér það
til lasts og mun ekki gera.“
Hér kemur fram ákveðið sambandsleysi
Kristmanns við íslenska lesendur. Kristmann
hélt á vit landnáms- og sögualdar og Íslend-
ingar hafa gjarnan verið gagnrýnir á slíka við-
leitni. Efnistök bókarinnar voru svipuð og í nú-
tímasögum hans. Stíllinn var auk heldur
margorður og býsna frábrugðinn meitluðum
stíl Íslendingasagnanna sem hefur haft mikil
áhrif á aðra íslenska skáldsagnahöfunda.
Kristmann var á hinn bóginn fremur undir
áhrifum frá erlendum skáldsögum. Í ævisögu
sinni nefnir hann engin íslensk sagnaskáld sem
hafi verið fyrirmyndir sínar.
Seinasta bók Kristmanns á norsku var Gud-
innen og oksen (1938) sem var þýdd um svipað
leyti á íslensku undir nafninu Gyðjan og uxinn.
Þessi bók hafði verið lengi í smíðum og Krist-
mann segist sjálfur ekki hafa átt í meiri örð-
ugleikum með nokkra bók en þessa. Hann
gekk þess ekki heldur dulinn að þetta yrði
hans meistaraverk (Loginn hvíti, bls. 201):
„Þetta var stórt og margslungið verk, þar sem
mikið var lagt ósagt að baki hins sagða og milli
línanna. Ég þóttist vita, að þessi saga myndi
aldrei verða vinsæl meðal almennings, og við
því var ekki að búast, það varð svo að vera.“
Hann lýsir bókinni þannig: „Grunntónn verks-
ins er móðurþrá og móðursöknuður, en út-
færslan bæði sálfræðileg og táknræn … tákn-
ræn og táknin víða tví- og þrígild, ef svo má að
orði kveða, margt lagt á milli línanna og bak
við orðin“ (sama rit, bls. 227). Eins og sjá má er
Gyðjan og uxinn að hluta sjálfsævisögulegt
verk eins og fleiri skáldverk Kristmanns, þó að
hún gerist á eynni Krít fyrir þrjúþúsund árum.
Eitt helsta umfjöllunarefni verksins er að sögn
Kristmanns sú úrkynjun sem stafar af óheil-
brigðu lífi. Þó að hann lýsi fornu samfélagi ætl-
aði hann þeirri úttekt að hafa almenna skír-
skotun.
Áhyggjur Kristmanns af velgengni bókar-
innar reyndust ástæðulausar. Hún hlaut mikið
hól erlendis og þar á meðal í Bandaríkjunum.
Þrjár bækur Kristmanns voru þýddar á ensku
á fjórða áratugnum: Brúðarkjóllinn, Morgunn
lífsins og Gyðjan og uxinn sem hét á ensku The
Winged Citadel og kom út árið 1940. Var hon-
um sérstaklega hælt fyrir það hversu efnistök
hans væru nútímaleg og aðgengileg þó að efnið
væri fornt. Á Íslandi var henni hins vegar illa
tekið og hún seldist sama og ekkert, fyrst þeg-
ar hún kom út. Um hríð hafði Kristmann í huga
að skrifa framhald bókarinnar en gaf það síðar
frá sér.
Rithöfundarferill Kristmanns í Noregi virð-
Morgunblaðið/Ól.K.M
Kristmann Guðmundsson
fylgir því mikil ábyrgð að umgangast penna og
blek. Það er ekki sama, hverju sáð er í þær sálir
sem bækurnar ná til. Og ef skrifað er um sam-
band kynjanna verður að gera það á listrænan
máta. Maður má ekki skíta út heiminn í kring-
um sig. Annars mótar persónuleg reynsla
skáldsins afstöðu hans til kynlífsins. Og ég held
að skáldin þurfi yfirleitt ekki að kvarta í þeim
sökum. Mér hefur ekki skilizt það.“
(1956)
Það er ljóta bókin, sem ég hef verið að lesaað undanförnu,“ sagði Kristmann, þeg-ar ég hitti hann í Austurstræti.„Hvaða bók?“ spurði ég.
„Kompaníið. Ég hef aðeins hitt einn góðan
sjálfstæðismann, sem hefur sagt að það sé
skemmtileg bók. Það var þó eitthvað skárri
bók, sem ég var að lesa prófarkir af í nótt.“
„Hvaða bók er það?“
„Sjálfsævisaga mín.“
„Jæja, þú líka! Afskaplega hlýtur það að hafa
verið erfitt verk að skrifa hana.“
„Af hverju heldurðu það?“
„Nú, mér skilst að þú eigir sjö líf eins og kött-
urinn og það hlýtur að vera erfitt að tengja þau
öll saman í eina heild.“
Kristmann yppti öxlum og fékk sér ópal.
„Alltaf sama hljóðið í þér,“ sagði hann, „fáðu
þér ópal. Það er gott við þorsta.“
Svo gengum við upp í Naust að borða kvöld-
verð, því Kristmann var ákveðinn í að eyða
þeim hluta ritlaunanna, sem hann hafði ekki
lagt inn á bók í Iðnaðarbankanum. Þetta var
engin smáupphæð, eins og sést á því, að skáldið
sat á hattinum sínum, þegar líða tók á kvöld.
„Hvað heitir ævisagan?“ spurði ég.
„Ísold hin svarta,“ svaraði hann.
„Það minnir á miðaldirnar.“
„Já, auðvitað minnir það á miðaldirnar. Við
lifum á miðöldum.“
„Engin tilviljun að ævisaga þín skuli heita
kvenmannsnafni. Var hún svört?“
„Nei, hún var hvít – ja kannske dálítið svört
líka – en hvern fjandann kemur þér það við,
karl minn? Þú átt ekki að tala um konur. Það
erum við, sem eigum að tala um konur.“
„Við? Við hverjir?“
Hann strauk augabrúnirnar með grönnum
vísifingri hægri handar, og sökkti augunum
niður í kinnbeinin eins og djúpsprengju, leit svo
upp og sagði glottandi:
„Það er gott að borða, já, gaman að borða. –
Maður á að vera sterkur eins og naut. Það er
það eina sem konur skilja í þessu lífi, að vera
sterkur eins og naut.“
„Eins og holdanaut,“ sagði ég og fór að tala
um Gyðjuna og uxann.
„Gyðjan og uxinn er skratti góð bók. Það eru
kaflar í henni sem gerðust á ströndinni við Os-
tende. Þar voru fallegar konur. Það voru un-
aðslegir dagar. Þá var sandurinn heitur við Os-
tende. Þá logaði eldur á hverjum fingri.“
„Þér finnst gott að borða.“
„Já, ég hef orðið nógu hungraður til þess að
þykja gott að borða. Ég hef komizt í miklar lífs-
hættur, og ég hef nærri verið dauður úr hungri,
svo það er fátt sem bítur á mig úr þessu. Ég hef
aldrei verið mikill peningamaður. Samt hef ég
alltaf einhvern veginn skrimt. En veiztu hvað
ég hef gott vit á peningum? Í stríðinu þegar lá
við hungri hjá mér byggði ég mér hús fyrir 100
þúsund krónur. Og ég gerði meira, karl minn.
Ég fékk þetta allt saman lánað. Af því geturðu
séð, að ég hef einhvern tíma haft lánstraust.“
„Hungur, sagðirðu.“
„Já, ég sagði það. Ævisagan verður saga um
hungur og návígi við fátækt. Ég hef fulloft séð í
hvíta augað á dauðanum, og þekki hann of vel
til þess að óttast hann. Ég er enginn heimaaln-
ingur, eins og þú veizt.“
„Um baráttu og hungur, já! Ég sem hélt
þetta væri ástarsaga, Ísold hin svarta?“
Nokkrar bóka Kristmanns.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
SJÁ NÆSTU SÍÐU