Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Blaðsíða 7

landi eftir 1940. Hennar blómaskeið var liðið.
Skáldsögur Kristmanns þóttu ekki lengur nú-
tímalegar og á 6. áratugnum var hann í hálf-
gerðu stríði við módernista, einkum eftir að
hann gaf út Heimsbókmenntasögu sína (1955–
56) þar sem hann hallmælti Kafka, Joyce og
T.S. Eliot. Meðal harðra gagnrýnenda hans
voru ungu skáldin Hannes Pétursson, Sigurð-
ur A. Magnússon og Thor Vilhjálmsson. Krist-
mann virðist aldrei hafa náð neinu sambandi
við eftirstríðskynslóðina og átti sér þar aðeins
örfáa málsvara.
Ekki má heldur gleyma því að Kristmann
mótaði og þroskaði skáldsagnastíl sinn í Nor-
egi. Talsvert var um tilfinningsemi í bókum
hans en lítið um íróníu. Þá gerðist hann æ
handgengnari hvers konar dulrænu þegar hún
var með öllu horfin úr tísku meðal mennta-
manna. Kristmann var líka afar berorður um
kynferðismál og sumum þótti hann næstum
klámfenginn. Mun hann hafa gengið fram af
mörgum, einkum kvartar hann yfir fálæti mið-
aldra kvenna. Um konu eina sem lagði fæð á
hann segir Kristmann í ævisögu sinni (Ísold
hin svarta, 264): „Hún var piparmey, og af ein-
hverjum ástæðum hefur sú kventegund aldrei
getað þolað mig.“
Kristmann átti hér auk heldur enga góða
vini sem gátu komið honum á framfæri og
munaði þar miklu á honum og t.d. Gunnari
Gunnarssyni. Þannig hafði hann aðeins einu
sinni komið í Unuhús á mektardögum þess. Í
Noregi var hann hluti af bókmenntaelítunni en
hér átti hann fáa vini meðal skálda þegar hann
sneri heim.
Hin seinni ár hefur sú goðsögn skotið upp
kollinum að vinstrimenn hafi lagt Kristmann í
einelti og eyðilagt feril hans. Hún stenst þó
ekki þegar betur er gáð. Kristmann var þegar
litinn hornauga þegar hann kom heim og hafði
þá ekki lent í neinum útistöðum við vinstri-
sinnaða höfunda. Séra Gunnar Benediktsson
skrifaði um hann lofsamlega afmælisgrein í
Þjóðviljann árið 1951. Þeir Kristmann voru
raunar báðir miklir andstæðingar módernisma
í bókmenntum.
Þegar kalda stríðið skall á skipaði Krist-
mann sér framarlega í hópi þeirra höfunda
sem börðust gegn kommúnistum og mætti á
fundi hjá Heimdalli til þess að fletta ofan af
þeim ítökum sem hann taldi þá hafa í menning-
arlífinu. Í ævisögu hans kemur víða fram sú
sannfæring að til hafi verið samsæri „rauðliða“
um að ófrægja hann. Stofnuð eru samtök gegn
bókum hans, ónefndir sendiboðar kommúnista
funda með honum og lofa öllu fögru eða hóta
öllu illu. Póstþjónustan tekur þátt í samsærinu
og hefur af honum samninga við erlenda útgef-
endur með því að týna bréfum hans. Um þetta
skrifar hann síðu eftir síðu í seinasta bindi ævi-
sögu sinnar. Eins og Árni Bergmann hefur
bent á í Tímariti Máls og menningar (3. hefti,
2000) var Kristmann sjálfur harðskeyttur bar-
dagamaður í kalda stríðinu. Auðvitað tóku
vinstrimenn honum illa en það gerðu einnig
skáld sem seint verða talin mjög pólitísk.
Hannes Pétursson var þannig í hópi hörðustu
gagnrýnenda Kristmanns. Kristmann hlaut
einnig pólitíska bitlinga og skáldastyrki og var
hampað af þeim sem áður höfðu sýnt honum
fálæti. Vegur hans jókst því fremur en minnk-
aði í kalda stríðinu en fyrir stríð hafði hann að
eigin sögn verið heimilislaus í pólitík. Á hinn
bóginn óx líka úr grasi kynslóð vinstrisinnaðra
menntamanna sem höfðu pólitíska fordóma
gegn Kristmanni. Fjandskapur Íslendinga í
hans garð hafði þó byrjað mun fyrr. Þegar allt
kemur til alls réð pólitík ekki úrslitum um að
Kristmanni var ekki tekið hér jafnvel og í Nor-
egi.
Á ofanverðum sextugsaldri hóf Kristmann
ritun sjálfsævisögu sinnar sem hér hefur mjög
verið stuðst við og kom út í fjórum bindum (Ís-
old hin svarta, Dægrin blá, Loginn hvíti og Ís-
old hin gullna) frá 1959–1962. Þetta er mikið
verk, rúmar 1.330 blaðsíður, og þar nýtur frá-
sagnargleði hans sín vel, ekki síst í fyrstu bók-
inni. Ástir hans eru í öndvegi og þar koma fjöl-
margar konur við sögu. Strax frá upphafi er
píslarsögublær á frásögninni. Kristmann er
einmana, fátækur, soltinn, klæðlaus, óvinsæll,
rægður og svívirtur en hann er einnig nátt-
úrubarn, hugsuður, mikill elskhugi og kvenna-
gull. Eftir því sem líður á flokkinn aukast píslir
Kristmanns og hann lýsir þeim af stakri ná-
kvæmni og fer stundum býsna háðuglegum
orðum um landa sína. Að lokum fer að bera á
ofsóknarkennd. Greinilegt er á sjálfsævisög-
unni að Kristmann hefur verið afar sjálfhverf-
ur. Á hinn bóginn er frásögnin oftast leikandi
og skemmtileg þegar Kristmann hefur hemil á
sjálfsvorkunn sinni. Margir hafa talið sjálfs-
ævisögu hans merkasta verk hans eftir að
heim var komið og seldist hún allvel, eins og
títt er um ævisögur umdeildra manna.
Kristmann Guðmundsson var sérstæður
maður og lifði að nokkru leyti í eigin heimi,
eins og glöggt má ráða af lestri sjálfsævisögu
hans. Líf hans og skáldverk snerust um ástina,
náttúruna og dulmögn alheimsins. Það var
kannski engin furða að hann yrði jaðarmaður í
íslensku bókmenntalífi.
Íslenskir bókmenntafræðingar hafa sýnt
Kristmanni tómlæti. Saga hans er þó sérstæð
og merkileg. Velgengni Kristmanns Guð-
mundssonar erlendis var einstök og þó harm-
ræn þar sem hann kastaði henni hálfpartinn á
glæ. Um hann hefur nú allt of lengi verið hljótt.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001 7
F
YRIR réttum
50 árum hófst
þróun, sem
náði nýjum
víddum árið
1995 þegar
frumfluttur
var strengja-
kvartett fyrir fjórar fiðlur
um borð í þyrlum á flugi.
Tónleikagestir voru inni í
tónleikahúsi og var með
sjónvarpstækni miðlað af
brunni tónskáldsins Karl-
heinz Stockhausens.
Karlheinz átti ósköp eðli-
legan tónlistarferil framan
af, ef hægt er að kalla það
eðlilegt að missa foreldra
sína liðlega tvítugur í Þýska-
landi síðari heimsstyrjaldar-
innar. Það var semsagt ekkert í upphafi ferils,
sem benti til þess að hann ætti eftir að ryðja
brautina í splunkunýrri tónlistarsmíð nokkr-
um árum síðar.
Árið 1951 opnuðust augu Stockhausens fyrir
tónsmíðum af nýrri gerð. Þá var hann í heima-
landinu en fór til Parísar árið eftir og las sér til
í eðlisfræði hljóðs og lagði mjög stund á stilli-
tóna í útvarpsstúdíóum, bæði í París og síðar í
Köln.
Þetta var upphaf raftónlistarinnar; fagur-
tónlistar þar sem raforkan er ekki eingöngu
notuð til að magna tóna hljóðfæranna, eins og í
neyslutónlistinni, heldur til að finna nýja tóna,
ný hljóð, sem enginn hafði nokkurn tíma heyrt
áður.
Með auknum skilningi á eðli hljóðs og tóna
og þroska útvarps- og upptökutækni voru nú
búin til tónverk þar sem hinir þekktu tónar
nótnaskalans höfðu ekki lengur sína eðlislægu
yfirtónaröð og hljómuðu þess vegna öðruvísi
en úr nokkru þekktu hljóðfæri.
Áhrifin náðu til Íslands
Áhrif Stockhausens náðu fljótlega til Íslands
þar sem upp úr miðri síðustu öld var Atli
Heimir Sveinsson tónskáld í læri hjá honum og
raunar hafði Stockhausen einnig notað fyrsta
elektróníska verk smíðað af Íslendingi, Sam-
stirni (Constellation) eftir Magnús Blöndal Jó-
hannsson, í útvarpsþátt þar sem hann kynnti
raftónlist.
Talsvert öflugur hópur tónlistarmanna hef-
ur unnið að raftónlist hér á landi en í flestum
tilvikum hefur verið um að ræða tónlist sem
eingöngu er flutt með raftækjum.
Með tilkomu tölvunnar tók rafræn tónlist
hins vegar stakkaskiptum. Það er eins og þeg-
ar skáldin fóru að geta horft á tónana sem safn
af bylgjum á skjá hafi tónlist þeirra orðið
eyrnavænni. Minna var um að rafræn tónlist
væri einnig samin fyrir hljóðfæri eða raddir og
verulega fátítt að samin hafi verið rafræn
kirkjutónlist.
Nú ber hinsvegar svo við á fyrstu tónlist-
ardögum Dómkirkjunnar á þessum aldatug,
sem jafnframt eru 20. tónlistardagarnir, að
frumflutt verður nýtt rafrænt verk fyrir
kirkjukór og einsöngsraddir.
Tónskáldið er Þuríður Jónsdóttir. Hún býr á
Ítalíu, þar sem hún lærði tónsmíðar og flautu-
leik. Hún viðurkennir fúslega að aðdáendur
nútímatónlistar séu kannski ekki ýkja fjöl-
mennur hópur en bætir við: „Við skulum hafa í
huga að hann hefur aldrei verið mjög stór í
gegnum aldirnar, jafnvel ekki þegar mestu
meistaraverk sögunnar voru flutt á sínum
tíma. Það er því ekki við almenning að sakast.
Fólki getur ekki líkað eitthvað sem það þekkir
ekki.“
Annan sunnudag getur fólk þó kynnst þess-
um anga nútímatónlistar en þá verður verk
Þuríðar, Rauður hringur, frumflutt við setn-
ingu tónlistardaga Dómkirkjunnar.
Textar úr ýmsum áttum
Verkið er flutt af geisladiski, blönduðum kór
og einsöngvurum, en textarnir eru úr ýmsum
áttum; Predikaranum, Sálmunum, þriðja Jak-
obsbréfi og Spámanninum eftir Kahlil Gibran.
Rauði þráðurinn í textanum er hins vegar eftir
ítalska samtímaljóðskáldið Elio Pagliarani.
Það er mikil músík í ljóði Pagliaranis og
hljómblær og hljóðfall eru hans höfuðviðfangs-
efni. Hann raðar saman ákaflega einföldu efni
á flókinn en ritmískan hátt. Úr lítilli setningu
verður til langur spírall og hann hleður upp
spennu með endurtekningum orðanna, sem þó
breyta um merkingu eftir því hvar þau lenda í
setningunni í hvert skipti.
Útkoman úr þessu hringformi er „ritual“ og
efnistökin spanna frá hringrás sólar í hringrás
holdsins og að lokum í hringrás tjáningar og
merkingar.
Þessi hringrás er í andstöðu við tíðarand-
ann. Við trúum því statt og stöðugt að með til-
styrk tækniþróunar séum við sífellt að fást við
ný verkefni, sem mannkynið hefur aldrei glímt
við áður. En í verki Þuríðar er snúist gegn
þessari sjálfsupphafningu samtímans. „Ekkert
er nýtt undir sólinni,“ er stef í verki Þuríðar.
Þau orð sem skipta máli eru ósögð, „en þó fer
hljómur þeirra um alla jörðina“.
Þuríður sækir nokkur áhrif í tónsmíðum sín-
um til Ungverjans György Ligeti, en hann er
einn fárra manna sem fengist hafa við rafræna
trúartónlist. Hljómfall tungumálsins er honum
líka hugleikið.
Einn áhrifavaldinn á verk sitt þekkir Þur-
íður þó ef til vill betur en aðra. Það er kórinn
sem verkið er samið fyrir. Hún söng með Dóm-
kórnum í Reykjavík árum saman áður en leiðin
lá til Ítalíu, kórnum sem hún semur fyrir nú.
„Ég er viss um að verkið hefði orðið allt öðru-
vísi hefði það verið skrifað fyrir einhvern ann-
an kór,“ segir Þuríður. „Þau eiga heilmikið í
þessu – hvort sem þeim líkar það betur eða
verr …“
FRÁ STILLI-
MYNDARTÓNI Í
DÓMKIRKJUNA
Raftónlist verður í brennidepli á tónlistardögum
Dómkirkjunnar sem hefjast um næstu helgi.
EIRÍKUR HJÁLMARSSON stiklar á stóru í sögu þessa
tónlistarforms og segir frá verki Þuríðar Jónsdóttur
sem flutt verður í Dómkirkjunni annan sunnudag.
Höfundur er félagi í Dómkórnum.
Þuríður Jónsdóttir Karlheinz Stockhausen
– MEÐ VIÐKOMU Í FJÓRUM ÞYRLUM
„Þú ætlar ekki að sitja auðum höndum?“
„Nei, ég hef alltaf verið vinnusamur. Það er í
ættinni. Ég er hamhleypa, ef því er að skipta.
Þú veizt ég er sonur Helgastaða-Gvendar.
Hann dó úr vinnulúa hálfáttræður. Hann var
aristokrat.“
„Það getur ekki verið,“ sagði ég og virti
Kristmann fyrir mér, þar sem hann sat og borð-
aði eins og hungraður úlfur.
„Jæja, ekki það? Sástu hann nokkurn tíma?
Nei, auðvitað ekki. Þú hefur verið smákvikindi,
þegar hann var upp á sitt bezta. Hann kunni að
tala við höfðingja. Eitt sinn hitti hann séra
Bjarna, sem var að koma frá jarðarför og var
auðvitað í hempu: „Þú ert í vinnufötunum,“ seg-
ir séra Bjarni. „Mér sýnist þú vera í þeim líka,“
svaraði Helgastaða-Gvendur. Ég er af góðu
fólki kominn, það er ekki því að kenna. Mér er
samt alveg sama, ég er ekki snobb. En ég held
ég sé dálítið líkur karli föður mínum. Þú veizt
auðvitað ekkert um hann. Hann var skipstjóri
framan af ævi. Svo einn góðan veðurdag sagði
hann við sjálfan sig: „Ég er búinn að fá leiða á
þessu bölvuðu fokki“ – keypti sér smákænu og
fór að veiða, gerði ekkert annað upp frá því.“
„Veiða, já. Ég held bara þér kippi í kynið,
Kristmann.“
Það varð stutt þögn. Svo hélt hann áfram (án
þess að reiðast):
„Af Helgastaða-Gvendi stóð gustur geðs og
gerðarþokki. Móðir hans og amma mín hét
Gunnhildur hin fagra, kölluð Kjósarblómið.
Hún giftist niður fyrir sig, stórum karli og
sterkum, sem hélt Jón Jörundsson og var titl-
aður garðhleðslumaður. Okkur var aldrei vel til
vina, kannski það hafi verið nafnbótin sem fór
svona í taugarnar á mér, ég veit það ekki. Hann
þjáðist af vanmetakennd, þessum svívirðileg-
asta sjúkdómi hér á landi. Helgastaða-Gvendur
var sonur þeirra. Hann var svo gáfaður, að hann
las þyngstu læknisfræðibækur eins og aðrir
reyfara. Hann sofnaði síðast með Þokuna rauðu
á brjóstinu, og mér hefur alltaf þótt vænt um, að
hann skyldi kunna að meta góðar bókmenntir.“
„Ég held þú sért hégómlegri en karlinn var.“
„Getur vel verið. Ég held hann hafi ekki alltaf
greitt sér áður en hann fór að sofa, en það geri
ég. En er það ekki frekar hreinlæti?“
Kristmann sat þögull og horfði á mig um
stund.
Ég sagði: „Hvað er að?“
„Að?“
„Já, þú ert svo þegjandalegur, hef ég móðgað
þig?“
„Móðgað mig, iss! Ég hef sjaldan kynnzt
manni, sem ég hef borið svo mikla virðingu fyr-
ir, að hann gæti móðgað mig.“
„En af hverju ertu þá svona í framan? Þú ert
svo fölur og haustlegur í andlitinu.“
„Það er ekki að furða, búinn að sitja hér í tvo
tíma yfir þér og nautasteikinni!“
„Mér heyrðist þú segja þér þætti gott að
borða.“
Það var hávaði í salnum, því flugvallarstarfs-
menn voru nýkomnir úr „krúsjeffboði“ hjá
rússneska sendiherranum í Reykjavík.
„Sérðu hana þessa á rauðrósótta kjólnum,“
hvíslaði Kristmann, og nú breyttist svipurinn á
augabragði og það var komið vor í andlitið á
honum og hann flissaði eins og fermingarstrák-
ur.
„Ef þú horfir í augun á bláeygri konu finnst
þér lífið vera blátt,“ bætti hann svo við.
Og byrjaði svo að raula Kajam fyrir munni
sér:
Þeir spekingar og spámenn hér á fold,
sem spreyttu sig á þrasi um anda og hold,
þeir hvílast smáðir fyrir ómerk orð,
í eyðiþögn með vitin full af mold.
„Allt sem er gott er óhollt, allt sem er gaman
er bannað, og allt sem mann langar til er synd,“
bætti hann við um leið og hann tók upp veskið
og borgaði þjóninum fyrir greiðann.
Við gengum út, Kristmann auðvitað á undan,
ég á eftir og þurfti að flýta mér, en þá kom hann
auga á konu, sem sat við eitt borðið föl og
dreymin, og gekk til hennar, heilsaði.
„Það er ágætt,“ sagði ég, um leið og við
kvöddumst. „Þetta kemur þá í síðasta bindinu.“
„Ertu vitlaus,“ sagði skáldið og hló hrossa-
hlátri. „Heldurðu þetta verði samtíningur um
smáatriði? Onei, drengur minn, þetta verður
engin fjallkóngsævisaga. En ætlarðu ekki að
koma með mér? Á ég ekki að sýna þé Infernó?“
Ég þakkaði gott boð, kvaddi og sagðist
kannski mundu koma seinna. Svo skildum við
þarna í Naustinu og ég veit ekki enn, hvort hún
var björt eða svört.
(1959)