Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. OKTÓBER 2001
A
Ð undanteknum árunum
1332-60 var Skánn hjál-
enda Danmerkur eða allt
til ársins 1658, er land-
svæðið varð endanlega
hluti Svíþjóðar. Er í dag
mesti þéttbýliskjarni
landsins og flatlendið frá
Eyrarsundi til Eystrasalts, Höganäs til Simr-
ishavn, mikilvægasta landbúnaðarhéraðið. Á
miðöldum var Skánn sjálfstætt svæði innan
Danaveldis með eigin lög og þing. Engan veg-
inn sættu Danir sig við gang mála og gripu til
vopna á móti Svíum 1675 til að endurheimta
Skán og fleiri landsvæði sem þeir höfðu misst
1645-58. Hertóku Skán, en eftir ýmsa sigra
Svía og afskipti Frakka, áttu Danir ekki ann-
ars úrkosti en að semja frið 1676 án landvinn-
inga. Danir misstu Skán úr höndum sér í þrem
áföngum, fyrst með Hróarskeldufriðinum
1658, næst þegar þeim misheppnaðist að end-
urheimta landsvæðið 1676-79 og loksins í síð-
ustu tilrauninni 1709-10. Að hverjum pataldri
loknum, sem kostaði þúsundir hermanna lífið
og kallaði hörmungar yfir íbúana, minnkaði
áhugi þeirra skiljanlega drjúgum á sameiningu
á ný, óskuðu sér framar öllu friðar og öryggis.
Hver ófriður fyrir sig hafði í för með sér nýjar
fórnir almennings og eitt var alveg öruggt
hvort heldur það voru danskir eða sænskir
herflokkar sem ruddust yfir landsvæðið; að
hinn óbreytti skánski jarðyrkjumaður var sá
aðili sem jafnaðarlega hlaut að borga brúsann,
iðulega á vel merkjanlegan hátt.
Þetta er í fáum dráttum bókuð og skjalfest
saga héraðsins og kannski mun einhverjum
finnast táknrænt, að nú er upp rís í Málmey,
eins konar framtíðarborg meðfram ströndinni
austanverðri, virðast vel efnaðir Danir áköf-
ustu kaupendur dýrustu húsanna. En öll get-
speki þess efnis, hvort hér sé um nýja innrás
og landvinninga á öðrum forsendum að ræða,
skal þó látin liggja milli hluta. Hitt má vera
kórrétt, að lengi lifir í gömlum glæðum sem
skrifari fékk nokkra nasasjón af. Upphaflega í
ökuferð með Sæmundi Guðmundssyni lækni í
Lundi á leið til hans heima í nágrenni háskóla-
borgarinnar. Skeði um miðjan ágúst eftir að
við höfðum heimsótt húsakaupstefnuna miklu í
Málmey Bo01, ásamt Tryggva Ólafssyni og
spúsu hans. Áðum í fornum kirkjugarði mið-
leiðis, þar reisulegt guðshús svo og minjasafn í
útihúsi. Hvorutveggja því miður lokað þá
stundina en Sæmundur hér fróðleiksbrunnur.
Ýmislegt annað sýnilegt er leiddi hugann aftur
til löngu horfinna tímaskeiða og vakti upp
sterka forvitni. Þarnæst vildi svo undarlega til,
að nokkrum dögum seinna færði Alice, hin átt-
ræða ekkja góðvinar míns, danska málarans
Victors Brockdorffs, okkur Tryggva sitt hvort
eintakið af forláta bók sem fjallar um rann-
sóknarleiðangur bónda hennar, svo og sænsk-
skánska sagnfræðingsins Sven Tägil á skánsk-
ar slóðir. Skeði þó raunar eftir að við höfðum
verið gestir hennar, í því merkilega og fræga
húsi við Femvejen 2 í Charlottenlund, sem
málarinn Georg Jacobsen teiknaði. Við sagt
henni frá ferðinni á húsakaupstefnuna og bíl-
túrnum til heimaslóða Sæmundar læknis.
Mætti í garðteiti hjá Tryggva nokkrum dögum
seinna með eintökin í tuðru sinni, var að auki
hrókur alls fagnaðar heila kvöldið, líkast sem
fimmtíu ár hefðu orðið eftir til varðveislu í
heimahúsum.
Á fyrri hluta níunda áratugarins tókust þeir
félagar á hendur ferð frá Kaupmannahöfn til
Göinge á norðurhluta Skánar. Landamæra-
svæðis með sérstæða náttúru og menningu, í
eina tíð dönsk landsbyggð en þarnæst og nú í
vel þrjár aldir hluti sænska ríkisins. Hug-
myndin var að athuga hvort enn væru finn-
anlegar leifar danskrar arfleifðar eða hvort
umskiptin hefðu með tíð og tíma fullkomlega
afmáð öll spor, jafnt í náttúru sem menningu.
Málarinn og teiknarinn var útbúinn fjölda
málmplata, hverjar á hann rissaði með þartil-
gerðri nál, eitt og annað sem fyrir augu bar í
náttúru svo og húsakost. Sagnfræðingurinn
með glósubækurnar á lofti sem hann skráði í
niðurstöður rannsókna sinna, viðtöl við íbúana
og ýmsar hugleiðingar sem af þeim athöfnum
spruttu.
Niðurstöðurnar ásamt rissunum komu út á
bók í Svíþjóð 1985, sem þeir gáfu nafnið
„Gränsland - En historisk resa í skånsk-
danska gränstrakter“. Bókinni hefur trúlega
verið vel tekið, því eftir andlát Victors Brock-
dorff 1992 ákvað Alice fljótlega að hlutast til
um að hún kæmi einnig út í Danmörku og hófst
þegar handa. Eitthvað gekk ekki alveg í kór-
rétta átt með þýðinguna, sem henni var farið
að finnast full fræðileg, háfleyg og orðskrúðug.
Ákvað að taka verkið að sér sjálf, þótt hún væri
komin vel á áttræðisaldur og hefði lítið sinnt
ritstörfum! Þýddi hana á því hreina auðskilda
og skilvirka máli sem voru stíleinkenni manns
hennar sem var vel ritfær og lét eftir sig at-
hyglisverðar bækur. Kom svo loks út frá for-
lagi Pouls Kristensens, Herning 1997 en í
breyttu formi svo málmætingarnar nytu sín til
fulls.
Fjölfróði þýskættaði aðalsmaðurinn og ör-
eigavinurinn Victor (von) Brockdorff (1911-
1992) var öðru fremur málari, teiknari og graf-
ík listamaður, en einnig margt annað til lista
lagt. Var einn af stofnendum og í forystusveit
Corner-listhópsins 1932, alla tíð einn hinn virt-
asti af mörgum góðum í Danmörku. Skrifaði
veglegt rit um sögu hans er út kom í tilefni 40
ára afmælisins 1972. Einnig frumkvöðull sósí-
alraunsæisins á Norðurlöndum, sem skeði ekki
alveg að norrænum hætti, frekar fullkomlega
úrleiðis í ljósi þess að eftir seinni heimsstyrj-
öldina var hann félagi og vinur ýmissa helstu
framúrstefnu- og abstraktmálara Parísar-
borgar (!), sem þá var leiðandi í heimslistinni í
þeirri virkt.
Það merkilega við Corner-listhópinn, sem
lengstum þótti nokkuð íhaldssöm samkunda
hlutbundinna myndlistarmanna, er að eftir
nokkra ládeyðu um árabil hefur ris hans og
velgengni sjaldan verið meira en síðustu árin,
þá 70 ára afmælið er á næsta leiti. Til fróðleiks
skal getið, að Sigurjón Ólafsson myndhöggvari
sýndi sem gestur á Corner-sýningunni 1937 og
málarinn Jóhannes Geir Jónsson árið 1968, en
meira höfðu Íslendingar ekki komið við sögu
listhópsins 1972, er fyrrnefnt afmælisrit kom
út, nema að nafni Svavars Guðnasonar bregð-
ur fyrir en í öðru samhengi.
Sven Tägil er af yngri kynslóð, f. 1930, pró-
fessor í sögu við Háskólann í Lundi, varði dokt-
orsritgerð 1962, sem fjallaði um danska mið-
aldasögu „Valdemar Atterdag och Europa“. Á
seinni árum hefur hann helst skrifað um sið-
ræn og þjóðleg vandamál, einkum þau er hafa
með landamærasvæði að gera, þar á meðal
Suður-Jótland.
Um að ræða myndlýstar smáritgerðir í létt-
um dúr um allt markvert sem fyrir augu bar,
mannlífsvettvangurinn og sagan krufin jafn-
óðum eftir því sem tilefni gafst til. Eitt leiddi af
öðru varðandi þetta rót þeirra félaga í gull-
akistu fortíðar, afraksturinn fjölþætt og lifandi
frásögn af mannlífi, þjóðháttum, aðskiljanleg-
ustu fyrirbærum og herskáum konungum. Hér
er þannig fiskaður upp mikill fróðleikur, sem
þrengir sér jafn ljúflega í heilakirnu lesandans
og móselvín um æðakerfi nautnaseggsins.
Fjöllistamanninn Brockdorff þekkti ég sem
óborganlegan húmorista og hrók alls fagnaðar
og hafi sagnfræðingurinn ekki verið gæddur
þeim eiginleikum líka, hefur hann vísast smit-
ast af málaranum, í textunum kenni ég nefni-
lega iðulega þann óborganlega fróðleiksbrall-
ara ef ekki grallara. Af skapgerð hreinn og
beinn og setti ekki á sig neinar grímur, gat þó
verið jafn háalvarlegur ef við átti sem ljónfjör-
ugur æringi í góðra vina hópi og hreint konfekt
í návist lítilla barna, samanlagt eitthvað líkt
landa sínum H.C. Andersen. Hér fer saman
sænsk fræðimennska og danskur húmor, en í
báðum tilvikum er eiginleikunum haldið innan
LANDAMÆRALAND
Um aldaraðir var Skánn hluti Danaveldis, sýnileg og
ósýnileg bönd tengja fólk beggja vegna Eyrarsunds.
Landsvæðið aldrei forvitnilegra heldur en nú er brú er
komin yfir sundið. Ennþá má finna menjar búsetu
Dana á Skáni, bæði ofar foldu og þær sem klingja í
iðrum jarðar. BRAGI ÁSGEIRSSON skynjaði þetta
greinilega á ferð um hluta héraðsins og enn frekar í
bók sem honum óforvarandis áskotnaðist.
Ljósmynd/Tryggvi Ólafsson
Alice Brockdorff á heimili sínu í Charlottenlund.
Þrenningarkirkjan í Kristianstad, borginni sem Kristján fjórði lét reisa upp úr rústum hinnar
fornu nálægu verslunarborgar Vä, sem hermenn Gustavs II Adolfs rændu og brenndu til grunna
1612. Málmæting Victors Brockdorff.
Fjöllistamaðurinn ættstóri Victor Brockdorff í
garðinum í Øro 1984.
Rústirnar af Vä. Málmæting Victors Brockdorff.