Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001
Í VIKUNNI kom út á ensku
fræðiritið Acts of Religion
(Trúarlegar gjörðir) og er þar
um að ræða safn skrifa franska
heimspekingsins Jacques Derr-
ida um trúarleg efni. Í heim-
speki sinni hefur Derrida hreyft
við viðteknum hugsunarhætti í
nútímasamfélögum. Sjálfur hef-
ur hann lýst reynslu sinni af
fordómum og flóknu trú-
arumhverfi á uppvaxtarárum
sínum sem alsírskur gyðingur í
Frakklandi og dregur heim-
spekingurinn jafnan fram
áleitnar spurningar í skrifum
sínum þar sem trú, hefð og
helgi eru skoðaðar í heim-
spekilegu og pólitísku ljósi.
Í safninu er að finna fyrri
skrif Derrida um trúmál, auk
tveggja ritgerða sem ritstjóri
bókarinnar Gil Anidjar hefur
þýtt á ensku. Ritgerðirnar tvær
hafa ekki áður verið birtar á
opinberum vettvangi.
Bætist í vampíruhópinn
Bandaríski hrollvekjuhöfund-
urinn Ann Rice hefur bætt nýrri
skáldsögu í vampíruröð sína, og
ber hún titilinn Blood and Gold
(Blóð og gull).
Þar er sjónum
beint að
vampírunni
Marius the
Wanderer,
eða Maríusi
gangandi,
sem brugðið
hefur fyrir í
öðrum sögum.
Sá er kenndur
við hinn einmana, tregafulla og
hjartsjúka, enda harmar hann
enn brotthvarf sitt úr heimi
manna fyrir tvö þúsund árum.
Vampíruannálar Rice (The
Vampire Cronicles) eru löngu
orðnir frægir, en vinsæl sam-
nefnd kvikmynd var gerð eftir
fyrstu skáldsögunni í röðinni,
Interview With the Vampire, en
aðrar sögur raðarinnar eru The
Vampire Lestat, The Queen of
the Damned, The Tale of the
Body Thief, Memnoch the Devil
og The Vampire Armand. Í
bókaröðinni vinnur höfundur
með sagnahefð og táknheim
vampírunnar, auk þess að lýsa
aðalpersónum (eða aðalvamp-
írum) sagnanna í tilvistarlegu
ljósi.
Ævi J.H.O. Djurhuus
Út er komin ævisaga Hanus
Kamban um færeyska ljóð-
skáldið J.H.O. Djurhuus hjá Há-
skólaútgáfunni í Óðinsvéum.
Verkið sem ber heitið J.H.O.
Djurhuus: En litterær biografi
er það fyrsta sem skrifað er um
ævi og feril ljóðskáldsins.
Djurhuus (1881–1948) er í huga
margra Færeyinga fyrsta stór-
skáld landsins, þó svo að aðrir
tengi færeyskar bókmenntir
fyrst og fremst nöfnum á borð
við William Heinesen og Jørgen
Frantz Jacobsen. Djurhuus
fæddist og ólst upp í Þórshöfn í
Færeyjum, en settist að í Dan-
mörku eftir að hann hélt þang-
að til lögfræðináms í Kaup-
mannahöfn og bjó lengst af í
Árósum og Fjerrisslev. Djur-
huus gaf út sitt fyrsta ljóðasafn
Yrkingar, árið 1914, og lagði
stund á skáldskapinn samhliða
starfi sínu sem lögmaður.
Ævisagan veitir að sögn út-
gefenda í senn bókmennta-
fræðilega og sálfræðilega inn-
sýn í líf skáldsins, sem
jafnframt er sett í samhengi við
menningarlegar hræringar í
Færeyjum og Danmörku á fyrri
hluta 20. aldar.
ERLENDAR
BÆKUR
Derrida
og trúmál
Anne Rice
Í
KJÖLFAR hryðjuverkanna 11. september
síðastliðinn hefur pólitískur rétttrúnaður
nokkuð verið í umræðunni í Bandaríkjun-
um. Hugtakinu hefur á síðustu árum fyrst
og fremst verið beitt sem skammaryrði af
hægrisinnuðum íhaldsmönnum á Vestur-
löndum og í þeirra búningi hefur það öðl-
ast vægi. Það hefur gjarnan verið notað
sem samnefnari fyrir þær „vafasömu“ félagslegu
umbætur sem jaðarhópar boða, hvort sem þeir
berjast fyrir réttindum kvenna, stöðu svartra,
samkynhneigðra, fatlaðra eða annarra minni-
hlutahópa.
Pólitískur rétttrúnaður í samtímalegri mynd
sinni nær líklega fótfestu á Vesturlöndum seint á
sjöunda áratugnum og leiddar hafa verið að því
líkur að hugmyndina megi rekja til kenninga Mao
Tse-tung en í ritum hans má finna ríka þörf fyrir
að greina milli réttra og rangra hugmynda. Að
mati formannsins heldur „lýðræði“ sósíalismans
aðeins velli ef lögð er áhersla á að kenna fólki rétta
hugsun. Lesendum til fróðleiks má nefna greinina
„Um leiðréttingu rangra hugmynda í flokknum“
og kaflann „Nokkrar rangar hugmyndir um eðli
menningar“ úr ritinu Nýtt lýðræði.
Þrátt fyrir vafasaman uppruna hugtaksins og
söguleg tengsl þess við vinstri hreyfingar á Vest-
urlöndum var aðferðafræðin strax í upphafi gagn-
rýnd af frjálslyndum menntamönnum sem vöruðu
við því að ganga of hart fram í uppreisn gegn vest-
rænum valdakerfum enda væri þá hætta á að nýr
rétttrúnaður tæki við af þeim gamla. Það er því
firra að ætla að samstaða hafi nokkru sinni ríkt
meðal þeirra hópa sem hægrimenn kenna gjarnan
við pólitískan rétttrúnað og aðeins örlítið brot
þeirra hefur prédikað svo einstrengingslega lífs-
gildum sannindum og sögð þjóna öllum án tillits
til samfélagsstöðu.
Ráðandi kerfi er lagt að jöfnu við almenna vel-
sæld án þess að farið sé í saumana á því hvort
nokkur fótur sé fyrir slíkum staðhæfingum. Þeir
sem leyfa sér að gagnrýna kerfið eru gerðir að
tortryggilegum fulltrúum minnihlutahópa fremur
en að vera talsmenn heildarinnar. Þeir eru sagðir
pólitískir í stað þess að ganga fram af sanngirni
og svona mætti lengi telja. „Pr“-stimpillinn er því
fyrst og fremst notaður til að þagga niður í and-
stæðingum og loka á lýðræðislega umræðu með
því að vefengja hana í nafni hlutleysis. Andmæl-
endur pólitísks rétttrúnaðar þykjast gjarnan vera
hafnir yfir dægurþras og segjast fulltrúar heil-
brigðrar skynsemi. Af þessum sökum hefur um-
ræðan einnig snúist um sannleikshugtakið, en
pólitískur rétttrúnaður er sagður ógna málfrelsi,
list- og bókmenntahefðinni, vestrænum gildum,
menntakerfinu og sannleikanum sjálfum.
Í gagnrýni á fjölhyggju ná marxistar og hægri-
sinnaðir íhaldsmenn saman.
Íhaldsmennirnir sjá í henni afstæðishyggju og
siðleysi sem leiði að lokum til hruns allra góðra
gilda, á meðan marxistar telja hana gjarnan af-
sprengi síðkapítalisma og mikilvægt vopn í bar-
áttunni gegn hinum vinnandi stéttum.
Þeir telja fjölhyggju drepa umræðunni á dreif
með því að horfa til ótal minnihlutahópa. Þannig
veiki hún stéttahugtakið og styrki kapítalísk öfl í
sessi. Hjá þessum tveimur hópum liggur að mínu
mati hinn raunverulegi rétttrúnaður.
Þegar allir eru hættir að hugsa, hugsa allir
eins.
sýn.
Í rétttrúnaðarásökuninni liggur forvitnileg
þversögn. Í Bandaríkjunum hefur þessi skilgrein-
ing fyrst og fremst verið notuð á þá sem vilja opna
umræðuna með því að boða vaxandi afstæðis-
hyggju í mati á vestrænni menningu og gildum.
„Pr“-stimplinum er því gjarnan beint að fulltrú-
um fjölhyggju, einstaklingum sem vilja hvetja til
umræðu fremur en að halda í boðorð sem hvorki
má gagnrýna né ræða af alvöru. Með því að hvetja
til gagnrýni og almennrar umræðu um stöðu vest-
rænnar valdastéttar hafa þeir þannig verið
tengdir þeim rétttrúnaði sem þeir leitast við að
uppræta.
Í lýðræðislöndum hefur opinber mismunun
sjaldan þótt góður siður og í iðnríkjum nútímans
liggur valdbeitingin á mun óræðara sviði. Franski
félagsfræðingurinn Pierre Bourdieu hefur vísað
til þessarar samfélagsstjórnunar sem „symbólsks
ofbeldis“. Með henni er sýn ráðamanna tengd al-
FJÖLMIÐLAR
PÓLITÍSKUR RÉTTTRÚNAÐUR
Í rétttrúnaðarásökuninni ligg-
ur forvitnileg þversögn. Í
Bandaríkjunum hefur þessi
skilgreining fyrst og fremst ver-
ið notuð á þá sem vilja opna
umræðuna með því að boða
vaxandi afstæðishyggju í mati
á vestrænni menningu og gild-
um.
G U Ð N I E L Í S S O N
viðkomustaður. Smáralind sem
einskonar útlönd. Fólk að leggja
uppí langferð þangað, hringja það-
an. Útlönd í miðri Reykjavík. Ætli
útlandahugmyndin sem auglýsing-
arnar leika með sé einskorðuð við
eyríki? Einskorðuð við lönd þaðan
sem fólk þarf að fara langan veg til
að komast í önnur lönd. Auglýsing-
arnar vísa í verslunarferðir Íslend-
inga til stórborga í Evrópu. Auðvit-
að er þekkt að farið sé yfir
landamæri til að versla. Spánverjar
yfir til Portúgal til að kaupa jóla-
gjafir, stundum líka fyrir helgar; allt
ódýrara handan landamæranna.
Kannski þó ekki eins mikið „hér“ og
„þar“ á ferðinni. Og engum dytti í
hug að auglýsa „veljum spænskt“
eða að það að borða ekki tiltekna
pylsugerð sé nánast daður við föð-
urlandssvik. Enda svo mörg „hér“
og mörg „þar“ innan svo stórra
ríkja.
Hermann Stefánsson
www.kistan.is
BÓKMENNTAVEFUR Borg-
arbókasafns Reykjavíkur hefur nú ver-
ið opnaður í nýrri og breyttri mynd.
Hér má finna upplýsingar um íslenska
samtímahöfunda; skáldsagnahöf-
unda, ljóðskáld, barnabókahöfunda
og leikskáld. Vefurinn mun stækka
hratt en ætlunin er að höfundum hafi
fjölgað í u.þ.b. 90 um mitt ár 2002.
Vefnum er ætlað að kynna og auka
áhuga á íslenskum samtímabók-
menntum innan lands og utan en vef-
urinn verður allur þýddur á ensku.
Kynningarnar eru ítarlegar, lesa má
nýjar yfirlitsgreinar bókmenntafræð-
inga um höfunda, persónulega pistla
sem höfundar skrifa fyrir vefinn, ævi-
atriði, ritaskrár og brot úr verkum
höfunda. Einnig má hlusta á höfunda
lesa úr verkum sínum.
www.Bókmenntir.is
Smáralind eins
konar útlönd
Ekki er hægt annað en að dást að
auglýsingunum frá Smáralind: NýrMorgunblaðið/ÁsdísKlæddur eftir veðri.
NÝR OG BREYTTUR
BÓKMENNTAVEFUR
IÞÁ ER Harry Potter komin í íslenskar bókaversl-anir og löng bið íslenskra aðdáenda á enda; hægt
að fara heim með Potter og hafa það gott lengi, því
bókin er nærri 700 síður og tekur tímann sinn að
lesa hana. Það þykir sönnum Potteraðdáendum
ekki slæmt því margir segja það verstu tilfinn-
inguna við lestur Potterbókanna að vita að ólesnu
blaðsíðunum fækkar eftir því sem líður á bókina.
Harry Potter er einstakt fyrirbrigði í nútíma-
bókaútgáfu; barnabók sem höfðar jafnt til barna,
unglinga og fullorðinna; söguþráðurinn spunninn
úr ótal mörgum þekktum þráðum en jafnframt
frumlegur, orðfimi og stílgáfa höfundarins er óum-
deilanleg þótt aðalstyrkur hennar sé fólginn í frá-
sagnargáfunni, Rowling er sögumaður í sérflokki.
IIHarry Potter hefur endurvakið trú manna álestraráhuga barna og unglinga og greinilegt
að 10–12 ára krakkar víla ekki fyrir sér að hefja
lestur 700 síðna bókar. Dæmi eru um að íslensk
börn á þessum aldri hafi stautað sig í gegnum
frumútgáfurnar á ensku aðeins til þess að að geta
státað sig af því í vinahópnum að hafa lesið þær á
undan hinum. Það er ekki ónýtt að búa einn í heilt
austurlenskum bardagaíþróttum og nær sér ekki
niðri á andstæðingunum með barsmíðum. Þó er
Harry Potter engan veginn laus við ofbeldi en það
er ofbeldi ævintýranna, ofbeldi þjóðsagnanna, þar
sem illviljaðir galdramenn leysast upp í frum-
eindir sínar og hinir góðu beita töfrabrögðum til
að ná sínu fram. Það er leyfilegt. Eins og í
Grimmsævintýrum þar sem pilturinn dvelur næt-
urlangt í höllinni og niður um eldstæðið rignir lík-
amspörtum sem raða sér svo saman í mannsbúka
og halda mikla veislu á hverri nóttu.
IVHarry Potter á margt sameiginlegt meðsagnaarfi þjóðanna og líklega þess vegna hef-
ur hann fundið sér svo greiða leið að lesendum
sínum. Heimur Harry Potters er heimur ævintýr-
anna þar sem hinni frumstæðu löngun mannsins
til að yfirvinna náttúrulögmálin er fengin útrás;
að verða ósýnilegur, geta flogið og gert andstæð-
inga sína að steini með því að benda á þá með
kræklóttu priki. Þegar þessi frumstæða löngun fær
útrás í veruleikanum hjá þjóðarleiðtogum er fyrst
hætta á ferðum. Það er ekki Harry Potter að
kenna.
ár yfir vitneskju um hvað kemur fyrir Harry Potter
í fjórðu bókinni. Enskukunnáttan eflist um leið og
þótt leggja eigi áherslu á íslenskukunnáttuna á
undan enskunni fer ekki hjá því að áhugi af þessu
tagi skili sér á fleiri vegu en einn.
IIIHarry Potter er nánast hafinn yfir gagnrýni.Hvaða tilgang hefur það að gagnrýna bækur
sem selst hafa í 160 milljón eintökum? Það er
ótrúlegt en satt. Sagan um höfundinn Johanna
Kathleen, sem átti ekki málungi matar og skrifaði
fyrstu bókina á kaffihúsum í Edinborg af því að
hún hafði ekki efni á að kynda híbýli sín, er orðin
að öskubuskuævintýri sem á sér varla hliðstæðu
nema þá í Harry Potter. Sagan segir jafnframt að
útgefendurnir hafi ráðlagt henni að skammstafa
skírnarnöfn sín svo að ekki mætti sjá af nafninu
hvort höfundurinn væri karlkyns eða kvenkyns.
Getur verið að þeim hafi þótt sem það myndi
draga úr sölumöguleikum fyrstu bókarinnar ef höf-
undurinn væri kvenkyns. Að strákar myndu síðar
treysta bók um strák eftir konu. Kannski er kven-
legi þátturinn fólginn í því að Harry Potter er
snjall fremur en sterkur. Hann er ekki snillingur í
NEÐANMÁLS