Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001 3
REISI HÖFUÐ
AF KODDA
reisi höfuð af kodda köttur með bjöllu og
hamingjan góða sjá þessar dúfur á greinunum fyrir
utan gluggann sól og koma hvítklæddar með brosum
að þvo mig í bensíni og nudda með pappír úr
sandi kurrið eins og herðist brim um hausinn friðsæll
og góðan daginn bolli af ótrúlegu kaffi og klukkur
sem hringja í nálægri kirkju glamra bollarnir við
skálarnar eða ældi ég gleri í klósettið úr fínlegu
postulíni var það antik framundir morgun ég verð að
stilla mig temja mér handstillu og slípa framkomuna
eins og löngu höggvin slípuð og mærð stytta á
stalli á eilífum torgum og láta fara lítið fyrir mér að
fyrir lítið fara mér
Ljóðið er úr væntanlegri ljóðabók er nefnist Ljúgðu, Gosi, ljúgðu og kemur út á vegum
bókaútgáfunnar Bjarts.
K
RISTNIHALD undir Jökli
eftir Halldór Laxness kom
út árið 1968. Þar segir frá
séra Jóni Prímus, sem er
íslenskur sveitaprestur
undir Snæfellsjökli. Í upp-
hafi sögunnar fær lesandi
að vita að biskup landsins
er ekkert ákaflega hrifinn af því hvernig
Jón rækir embætti sitt. Hann kvað ekki
hirða neitt um helgisiði og formsatriði og
láta kirkjuna drabbast niður. Þegar líður á
söguna kemur í ljós að stofnanir og valda-
kerfi kirkjunnar koma honum ekki við og
hann gerir grín að guðfræðilegum lærdómi
og fræðikenningum um yfirnáttúrulegan
veruleika. Í stað þess að sinna venjulegum
prestverkum gerir hann við prímusa, bil-
aðar skrár og jafnvel heilu frystihúsin.
Hann járnar líka hross – neglir undir stóð
fyrir utansóknarmenn.
Séra Jón: Margir finna mér til foráttu að
ég skuli bera moð fyrir ókunnuga gadd-
hesta og járna utansóknarstóð. Ég spyr:
hvað er utansóknarstóð og hvað er inn-
ansóknarstóð? (Kristnihald undir Jökli,
1968, bls. 81.) Við fyrstu sýn virðist séra
Jón bara dálítið skrýtinn íslenskur sveita-
karl. Manni dettur jafnvel í hug að hann sé
eitthvað ruglaður. En við nánari kynni
verður lesanda ljóst að í öllum þeim fjöl-
skrúðuga mannsöfnuði sem Halldór lýsir í
Kristnihaldinu er enginn jafn laus við að
vera ruglaður og Jón Prímus. Mér skilst að
fólk sem þekkt hefur ágæta presta í Ólafs-
vík og víðar um land sjái ýmis líkindi með
þeim og aðalpersónu Kristnihaldsins. Vel
má vera að Jón Prímus eigi sér að ein-
hverju leyti íslenskar fyrirmyndir. Ég held
samt að hans helsta fyrirmynd hafi alið ald-
ur sinn í Galíleu fyrir 2000 árum og Kristni-
haldið sé, eins og söngleikurinn um Jesus
Christ Superstar (sem var frumfluttur
1970) tilraun til að túlka söguna um Jesú
fyrir blómabörn af „68-kynslóðinni“.
Fjórum árum áður en Kristnihaldið kom
út sendi Halldór frá sér smásagnasafn sem
heitir Sjöstafakverið. Í þeirri bók er sagan
um Jón í Brauðhúsum. Bæjarnafnið Betle-
hem merkir brauðhús og sá Jón sem sagt
er frá átti lærisveina sem hétu Filpus og
Andris. Sagan gerist eftir að meistarinn er
látinn. Lærisveinarnir hittast á förnum
vegi og taka tal saman.
Andris: Hvernig stendur á því að þetta
skyldi koma fyrir okkur? Hefur heimurinn
ekki staðið í meira en þúsund ár og á hann
ekki eftir að standa lengi enn? Samt hefur
einginn lifað neitt merkilegt nema við þess-
ir nauðaómerkilegu menn. ... Nú langar
mig að spyrja þig um dálítið sem ég hef svo
oft verið að reyna að muna, Filpus: Hvern-
ig voru lit í honum augun? Voru þau ekki
áreiðanlega blá? Filpus: Nú geingur fram
af mér Andris, hvernig getur þér dottið í
hug að segja að augun í honum hafi verið
blá! ... Manstu ekki lengur hvað augun í
honum voru hlý og djúp og brún? Andris:
En svart var þó á honum hárið.
Filpus: Svart? ... Hann sem hafði þetta
mikla rauða hár! (Sjöstafakverið, 1964, bls.
165-6.) Eitthvað gengur lærisveinunum
erfiðlega að sjá meistarann í sama ljósi.
Það eina sem þeir virðast sammála um er
að kynni sín af honum séu það merkileg-
asta sem nokkru sinni hefur gerst.
Andris: Heldurðu Filpus að það sé nokk-
uð hæft í því að eitthvert fólk sé að hugsa
um að stofna félag í minníngu hans? Ég
mundi vilja ganga í svoleiðis félag. Hvaða
fólk ætli þetta sé? Filpus: Ekki mundi ég
ganga í það félag. Þeir sem hvorki sáu hann
né heyrðu skulu ekki koma til mín að fræða
mig um hann. Sá maður sem aldrei las bók
meðan hann lifði og gerði sér ekki aðeins
óskrifandi menn að félögum, heldur ein-
hverja þá mestu asna sem sögur fara af,
einsog okkur, hann trúði hvorki á bækur né
félög. (Bls. 167.) ...
Andris: Þú ert þó ekki búinn að gleyma
hvað hann sagði þegar hún Mæa þar sem
við leigðum fór að halda framhjá kallinum
sínum.
Filpus: Já og hvað sagði hann? Andris:
Hann sagði henni að syndga ekki framar.
Filpus: Þessu hefur áreiðanlega einhver
logið upp. ... Um ekkert held ég honum hafi
staðið jafnmikið á sama og það, með hvaða
fyrirkomulagi fólk yki kyn sitt. ... Hann hló
með þessari léttu skríkju að öllum hégóma.
(Bls. 168-9.) Jón Prímus er svo nauðalíkur
þeim Jóni sem Filpus man eftir að það get-
ur ekki verið nein tilviljun. Ættarmót hans
og Jesú frá Nasaret er líka augljóst og væri
það jafnvel þótt við hefðum ekki Jón í
Brauðhúsum til að brúa bilið milli þeirra.
Eins og Jón Prímus gaf Jesús forms-
atriðum og guðfræðilegri þrætubók langt
nef. Báðir tilheyra þeim fámenna hópi
manna „sem eru svo ríkir að þeir hafa efni
á að vera fátækir“ (bls. 302). Báðir lifa á
fiski og brauði sem þeim er gefið og geta
þrátt fyrir allsleysi sitt ævinlega miðlað
öðrum af þessum kræsingum. Jón Prímus
mettar að vísu ekki þúsundir manna en
þegar hungrið sverfur að Umba (umboðs-
manni biskups) á presturinn pottbrauð
(bls. 86), lúðurikling (bls. 163) eða hákarl
(bls. 293) að gefa honum með sér.
Kenningar og fræðilegar útlistanir eru
jafn fjarri Jóni Prímus og meistaranum frá
Nasaret. Það litla sem þeir segja um
himnaríki og almættið þræðir eitthvert ein-
stigi milli ljóðrænu, kímni og djúprar speki.
Í aðra röndina finnst manni að enginn heil-
vita maður geti tekið fullt mark á þeim en
hefur samt eins og grun eða hugboð um að
þetta sé ef til vill það eina sem er þess virði
að vera tekið alvarlega. Það er haft eftir
Jesú að himnaríki sé eins og mustarðskorn.
Jón Prímus sagði að almættið sé eins og
snjótittlingur sem öll veður hafa snúist
gegn. (Bls. 112.)
Umbi: Hvernig vitið þér að fuglinn sé al-
mættið en ekki vindurinn? Séra Jón: Af því
frostbylur er sterkasta afl á Íslandi en
snjótittlingur vesalastur af öllum hug-
dettum guðs. (Bls. 113.) Í Kristnihaldinu er
fulltrúum ýmissa trúarkenninga stillt upp
kringum Jón Prímus. Við kynnumst Dr.
Sýngmann, sem hefur, eins og Dr. Helgi
Pjeturss, búið til hátimbraðar kenningar
um sálnaflakk í himingeimnum. Hann er
málpípa spíritisma og annarra furðufræða
og mesti spjátrungur og grautarhaus.
Umbi er ímynd lúterskrar guðfræði. Guð-
rún Sæmundsdóttir (öðru nafni Úa) er
brúður klerksins og persónugervingur kaþ-
ólsku kirkjunnar (sem er brúður Krists).
Hún er öruggari með sig en Umbi og ekki
eins ráðvillt. Samt fór hún á flakk með
furðufræðingnum Sýngmann og villtist frá
Jóni sínum. Þetta fólk sem þykist vita eitt-
hvað meira um almættið en að það sé eins
og snjótittlingur á það sammerkt að botna
ósköp lítið í Jóni. Hann gerir góðlátlegt
grín að ruglinu í því og heldur áfram að að-
stoða nágranna sína við hversdagslegt
amstur, eins og að járna hross og dytta að
biluðum tækjum.
JÓN PRÍMUS
OG JÓN Í
BRAUÐHÚSUM
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
a t l i @ i s m e n n t . i s
FORSÍÐUMYNDIN
Forsíðumyndin er af styttu Ólafs Thors í Hljómskálagarðinum við Tjarnar-
götu. Ljósmynd/Kjartan Þorbjörnsson.
Enska skáldið
William Wordsworth gerði Vatnahéraðið í
Kumbríu á Englandi að baksviði margra
sinna fegurstu ljóða. Freysteinn Jóhanns-
son fór á slóðir skáldsins í sumar.
Tónlist fyrir alla
býður íslenskum skólabörnum til tónleika
einu sinni til tvisvar á ári. Þar koma fram
margir okkar bestu tónlistarmanna. Berg-
þóra Jónsdóttir fór á tónleika Tónlistar
fyrir alla í Árbæjarskóla.
Árið 1703
voru langflest nöfn Íslendinga af ger-
mönskum uppruna. Nær óþekkt var að
skíra fólk tveimur nöfnum. Gísli Jónsson
kannar nöfn Barðstrendinga árin 1703–
1845 og að nokkru leyti fyrr og síðar.
Danski arkitektinn
Jörn Utzon er þekktastur fyrir að hanna
óperuhúsið í Sydney í Ástralíu. Hann hefur
búið á Mallorka síðustu 35 ár. Halldóra
Arnardóttir heimsótti hann fyrr á þessu ári.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI