Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001
E
YJAN heillaði hann svo mikið að
hann byggði sér þar síðar sum-
arhús fyrir fjölskylduna. Það
var við Miðjarðarhafið ofan á
klettabelti í grennd við Porto
Pietro og nefndi hann það eftir
konu sinni, Lis. Árið 1994, fann
Utzon sig tilneyddan að flytja
burtu vegna þess að húsið hafði orðið að píla-
grímsstað fyrir arkitekta. Hann byggði sér
annað hús, Can Feliz, líka á Mallorca, en í þetta
sinn er staðsetningu hússins haldið leyndri.
Til þess að fá viðtal við Jørn Utzon höfðum
við samband við afkomendur hans. Þeir skýrðu
okkur frá því að húsið þar sem foreldrar þeirra
bjuggu, en hann er nú kominn á eftirlaun, væri
í skjóli milli fjalls og fjöru. Húsið er athvarf sem
næstum ómögulegt er að nálgast, jafnvel með
hjálp korta. Eina leiðin til þess að ná tali af Ut-
zon var að fara til Mallorca, hringja í hann og
biðja hann vinsamlegast um að sækja okkur í
nálægt þorp. Skilyrðið fyrir að fá símanúmerið
var að lofa þeim að hringja í hann aðeins eftir
að við værum komin á eyjuna. Ef við myndum
reyna að gera ráðstafanir um viðtalið fyrirfram
myndum við einfaldlega fá góðlátlega neitun.
Við fylgdum leiðbeiningunum og hringdum í
Utzon við lendingu og jú, hann féllst á að hitta
okkur. Við mæltum okkur mót við knatt-
spyrnuvöll þorpsins, þar sem hann og kona
hans, Lis, komu akandi til móts við okkur.
Utzon er orðinn áttatíu og þriggja ára gamall
en við gátum auðveldlega þekkt hann frá lýs-
ingu Peters Rice, verkfræðings óperuhússins í
Sydney á töfrum hans: „Utzon var hár, vel til
fara og mjög heillandi.“ Hann leiðbeindi okkur
um krókótta leiðina milli trjánna þangað til,
loksins, húsið birtist, gert úr sandsteini frá
staðnum. Okkur var boðið inn í stofu. Þar var
hátt til lofts og hvít motta á gólfi sem algjör
synd hefði verið að stíga á. Við settumst niður í
ruggustólana og horfðum á sígrænu grenitrén
sem náðu niður að sjónum. Glugginn var stór
og var karmur hans falinn að utanverðu þannig
að maður hafði það á tilfinningunni að engin
rúða væri í glugganum.
Það vakti undrun þína við upphaf starfsfer-
ilsins að heyra um dánarorsök Gunnars Asp-
lunds. Hann dó aðeins fimmtíu og sex ára úr of-
streitu. Áður en hann dó hafði Asplund spurt
son sinn Hans, sem einnig var arkitekt, hvort
allt þetta erfiði hefði verið þess virði. Hvernig
túlkar þú þessi ummæli, núna þegar þú ert
kominn á eftirlaun?
Svo er sagt að arkitektar setjist aldrei í helg-
an stein. Ég á tvo syni sem báðir eru arkitekt-
ar, og þeir halda starfinu áfram miklu betur
heldur en faðirinn gerði, vegna þess að unga
fólkið gerir alltaf betur en fyrri kynslóðir. Ef
svo væri ekki myndum við enn búa í hellum.
Synir mínir reka arkitektastofuna, en ég hug-
leiði enn byggingarlistina og nýt hennar í rík-
um mæli þótt ég stundi hana ekki.
Ég þekkti son Asplunds. Hann þjáðist mikið,
held ég, vegna föður síns. Í fyrsta lagi, bjó fað-
irinn yfir eiginleikum sem ekki var hægt að
standa jafnfætis við. Hann var stórkostlegur
maður, byrjaði með Sýningunni í Stokkhólmi
árið 1930 þar sem hann breytti algjörlega
stefnu byggingarlistarinnar. Síðar varð stefnan
kölluð norræn mannúðarstefna. Ég þekkti
Asplund ekki persónulega. Hann dó árið 1942,
rétt áður en ég fór til Svíþjóðar að vinna á með-
an á stríðinu stóð. Ég hef aðeins hlustað á einn
fyrirlestur með honum, haldinn í Akademíunni.
Ótrúlegt en satt, þá hélt Asplund fyrirlesturinn
um stærðfræði. Þið vitið að stærðfræði er um
samsetningar. Ein af myndunum sem hann
sýndi, ég man það vel, var frá útvarps-
samkomusal í Bandaríkjunum. Þar sýndu kon-
ur dans sem var mjög í stíl hermanna. Hann
sýndi líka mynd af hermönnum Hitlers með
þráðbeina fætur, alveg nákvæmlega eins. Síðan
sýndi hann mynd af hermönnunum og stúlk-
unum saman. Þau voru öll saman í veislu, sum-
ar sitjandi í költu hermannanna og aðrar dans-
andi. Hann sagði að ekki væri hægt að öðlast
mannlega húsagerð út frá einum staðli, út frá
einu kerfi. Það er samsetningin sem gefur
lausnina fyrir alla þá ótal möguleika sem segja
til um aðstæður skjólstæðingsins, það sögusvið
sem hann lifir í. Asplund vann hörðum höndum
allt frá því snemma á morgnana. Hann kom
stanslaust með nýjar lausnir. Þegar hann dó
var hann mjög veikur. Mátti rekja það til vinnu
hans við hönnun Líkbrennsluhússins. Hann tók
sér hlé í tvo mánuði, vegna streitu og ágrein-
ings við prestinn, skjólstæðing sinn. Eftir það
kom hann aftur, en var ennþá svo örmagna að
hann dó með þau orð á vörum að allt þetta erfiði
hefði verið tilgangslaust. En fyrir okkur hafði
það tilgang.
Þið getið rétt ímyndað ykkur að margir stór-
kostlegir arkitektar hafa dáið vegna of mikillar
streitu. Arkitekt Vínaróperunnar dó daginn
fyrir vígslu hennar. Ég held að það hafi verið
vegna streitu – að ljúka fyrir tiltekna dagsetn-
ingu. Þrátt fyrir að einn arkitektanna sagði
mér að það hefði verið vegna þess að hann hefði
haldið að inngangurinn væri of lágur. Hann var
dauðhræddur um að horfa upp á fimm þúsund
manns koma að svo lágum inngangi. Svo dó
hann.
Frægur arkitekt, Larsson, vann fyrstu verð-
laun fyrir byggingu í Kanada. Arkitekt, sem
var heimamaður og vann fyrir hann tækni-
teikningarnar, bætti við röð af skrifstofum og
eyðilagði þar með hugmyndina. Þá dó Larsson.
Þetta eru sorglegar sögur.
Danski arktektinn sem hannaði Bogann í La
Défense-hverfinu í París, vildi halda áfram við
hönnun smáatriðanna. Arkitektarnir sem unnu
fyrir ráðuneyti opinberra framkvæmda, vildu
það ekki svo honum var sagt upp. En hann var
vongóður um að koma aftur þegar þeir myndu
átta sig á því að þeir þyrftu á honum að halda.
Hann flutti því arkitektastofuna með stórum
vörubílum til landamæra Belgíu, Belgíumegin,
og þar beið hann þar til hann dó.
Svo vinsamlegast, allir stórkostlegir við-
skiptavinir framtíðarinnar, ekki drepa arki-
tektinn!
Haft er eftir Alvar Aalto að ekki sé hægt að
dæma byggingarlist fyrr en liðin eru fimmtíu
ár. Hvaða skýring er þá á því að Óperuhúsið í
Sydney, bygging frá fimmta áratugnum, er í
dag ein vinsælasta nútímabygging heims?
(Augu Lis og Jørn Utzon geisla af gleði.)
Ástæðurnar eru margar. Í fyrsta lagi, var
það forsætisráðherrann sem gerði Sydney-
búum kleift að fá ósk sína uppfyllta um að eign-
ast hús fyrir tónlist og óperu, ósk sem var mjög
heit. Hann vildi leggja nafn sitt við óperuhúsið.
Þetta er einn af kostum stjórnmálamanna. Þeir
vilja gera það sama og konungarnir gerðu forð-
um.
Staðsetningin var við höfnina. Maður gat séð
hana frá gömlu götunum, og nú sér maður hana
frá skýjakljúfunum. Þetta er falleg höfn. Hún
liggur á skaga þar sem margir skýjaklúfar eru
og ég vissi að allt í kring sigldu seglbátar. Ég
vildi gera skúlptúr. Einn af þeim sem hafði ver-
ið meðlimur dómnefndarinnar í samkeppninni
sagði mér í London að hann yrði að vera hvítur,
hvítur skúlpúr sem endurvarpaði birtunni.
Byggingin okkar var kennd við samtímann,
gríðarstórt verkefni sem leiddi af sér geysi-
mikla möguleika líkt og fyrir þá skjólstæðinga
sem byggja dómkirkjur. Miklar kröfur voru
gerðar til okkar sem sýndi sig mest þegar við
vorum önnum kafnir við vinnu, þá fundum við
fyrir sérsökum krafti og tilfinningum frá tón-
listar- og söngfólkinu. Við vorum undir álagi að
gera eitthvað alveg sérstakt. Byggingin varð
hötuð fyrir það, fyrir þann gífurlega kostnað
sem fór fram úr öllum áætlunum.
Ég hef fengið fjölmörg bréf. Tvö þeirra stað-
festa að ég á einstaka eiginkonu og að ég sé
heilbrigður maður vegna þess að ég hef ekki
hálsbrotnað við bygginguna sem mér var hent
út úr. Þessi tvö bréf hafa haft mikil áhrif á mig.
Annað þeirra var frá konu sem skrifaði þegar
ég var að fara í gegnum versta tímabilið.
Stjórnvöldin höfðu skattað mig og mér hafði
verið sagt upp án þess að vera borgað fyrir síð-
ustu ellefu mánuði, og gat því ekki haldið áfram
Eftir að hafa sagt skilið við óperuhúsið í Sydney árið 1966, sem
ennþá var í byggingu, ákvað danski arkitektinn Jørn Utzon að
hafa stutta viðkomu á eyjunni Mallorca á Spáni.
Jørn Utzon í Can Feliz (1994).
DANSKI ARKITEKTINN
JÖRN UTZON
MESTA ástarskáld 19. aldar á Íslandivar Páll Ólafsson, bóndi austur áHéraði.“ Þetta skrifar ÞórarinnHjartarson sagnfræðingur í pésa
með geisladiski, þar sem hann, Ragnheiður
Ólafsdóttir og tónlistarmennirnir Hjörleifur
Valsson fiðluleikari, Reynir Jónasson harmón-
ikkuleikari, KK gítarleikari og Birgir Braga-
son bassaleikari flytja lög við ljóð Páls. Þór-
arinn og Ragnheiður gefa diskinn sjálf út, en
Edda –miðlun sér um sölu og dreifingu.
Heilmikil ljóðanáma, óátekin
Ragnheiður Ólafsdóttir, sem syngur með
Þórarni á diskinum, er flutt til Ástralíu, og það
kemur því í hlut Þórarins að segja frá tilurð
disksins. „Ég gerði útvarpsþætti fyrir nokkr-
um árum um Pál Ólafsson. Ég var á þeim árum
að syngja í Minjasafnskirkjunni á Akureyri
þjóðlegt vísnaprógramm með Ragnheiði og
Rósu Kristínu Baldursdóttur. Þar söng ég
meðal annars lagið Án þín, eftir Hörð Torfason
við ljóð Páls. Ég hafði rekist á ljóð Páls í Ís-
lenskum úrvalsljóðum í samantekt Kristjáns
Karlssonar. Það blasti mjög beint við að þessi
ljóð buðu sig til söngs, meira en annað sem ég
hef rekist á í íslenskri ljóðagerð. Þegar ég fór
að skoða þetta betur gróf maður sig inn í heil-
mikla námu, óátekna. Það voru til fáein lög eft-
ir Inga T. Lárusson við ljóð Páls – við erum
með tvö þeirra þarna – og svo auðvitað lagið
hans Harðar. Við fórum út í það að fá höfunda
til að semja lög og létum þá hafa ýmist ljóða-
bækurnar eða stök ljóð sem okkur þótti fýsi-
legt að syngja. Við leituðum fyrst til Hróðmars
I. Sigurbjörnssonar, sem bjó þá fyrir norðan,
og hann samdi strax fjögur lög fyrir okkur.
Ragnheiður samdi tvö lög meðan við vorum
að vinna að útvarpsþáttunum, þar sem hún las
með mér og flutti ljóð Páls. Við sungum líka og
kváðum við íslensk þjóðlög og gamlar útlendar
sálmadruslur, þannig að það varð svolítið
söngprógramm úr þessu. Þetta gekk vel og var
mjög gaman, þannig að við ákváðum að halda
áfram og safna fleiri lögum. Stuttu seinna var
haldin þjóðlagahátíð á Akureyri sem ég tók
þátt í, og þar sungum við ljóð Páls, og síðar á
Hallormsstað og í Reykjavík. Þá hafði bæst í
sarpinn, bæði lög eftir hana og Eirík Bóasson.
Undir lokin fengum við svo þrjú lög í viðbót;
frá Hróðmari, Heimi Sindrasyni og Árna
Hjartarsyni bróður mínum.“
Léttkvæðar vísur sem
bjóða sig til söngs
Alls eru 26 lög á geisladiskinum,
bæði þau nýju, lög Inga T. Lárussonar
og loks gamlar stemmur sem þau
Ragnheiður og Þórarinn völdu við ljóð-
in eftir andblæ þeirra og formi. Þór-
arinn segir að vísur Páls hafi verið svo
léttkvæðar og legið vel á tungu að auð-
velt hafi verið fyrir fólk að læra þær,
þetta geri það líka að verkum að gott sé
að syngja þær. „Ég held að þetta fari
oft saman; ljóðin eru svo létt á tungu og
bögglast ekkert uppi í manni, þannig
að það er létt að syngja þau, – þannig
var Páll líka, vísurnar hans lærðust
nánast sjálfkrafa og fyrir vikið flaug
hann svo vítt sem hann gerði, – hann
var mjög vinsælt lausavísnaskáld. Þar
að auki er innihaldið líka áhrifamikið,
ástríðuhitinn í ljóðunum hvetur líka til
söngs. Það er ekki tilviljun hvað margir
kjósa að semja lög við ástarljóð. Páll
var þannig, hann orti í stemmningu og
hrifningu og ástarbríma.“
LÖG VIÐ LJÓÐ PÁLS ÓLAFSSONAR SEM ORTI 500 LJÓÐ TIL EINNAR KONU
SÖNGUR RIDDARANS
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Þórarinn Hjartarson.