Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001 7
Á
STRALSKI rithöfundurinn
Peter Carey hlaut nýverið
hin virtu Booker-verðlaun
fyrir bók sína True History
of the Kelly Gang, sögulega
skáldsögu um ástralska
goðsagnapersónu, útlag-
ann Ned Kelly. Þetta er í
annað sinn sem Carey hreppir þessi eftirsóttu
verðlaun; árið 1988 hlaut hann þau fyrir bókina
Oscar and Lucinda sem einnig fjallar um ár-
daga hvítra í landinu neðra. Segja má að þessar
verðlaunabækur hans séu nokkurs konar Ís-
landsklukkur Ástralíu. Nýlendan gamla er því
farnin að skrifa herraþjóðinni með góðum ár-
angri en skrif úr þeirri átt hafa ekki alltaf átt
upp á pallborðið hjá Bretum.
Carey hefur True History of the Kelly Gang á
frægri tilvitnun í William Faulkner þess efnis að
fortíðin sé ekki dauð, hún sé ekki einu sinni liðin.
Þessi orð bandaríska suðurríkjahöfundarins
gætu sem best verið einkunnarorð andfætlings-
ins Careys því höfundarverk hans er að miklu
leyti helgað samhenginu milli nútíðar og for-
tíðar; fortíðin er sprelllifandi í verkum hans.
Hjá Faulkner þeystu riddarar þrælastríðsins
um héruð, hjá Carey er krökkt af misvönduðum
landnámsmönnum, nú eða misvel höldnum eft-
irkomendum. Annað skegg, skylt hökunni,
sprettur vel í verkum Careys en það eru sam-
skipti Ástralíu við umheiminn, ekki síst við fyrr-
um herraþjóð, Bretland, og þá þjóð sem kannski
getur talist arftaki þess sem herraþjóð, Banda-
ríkin.
Gullkálfurinn Carey
Peter Carey fæddist í Bacchus Marsh í Vikt-
oríuríki árið 1943. Hann stundaði nám í efna-
fræði og dýrafræði við Monash-háskóla í Mel-
bourne en gekk úr skaftinu án þess að ljúka
prófi. Þá sneri hann sér að auglýsingagerð, hon-
um varð mjög vel ágengt í þeim bransa og hann
rak um tíma sína eigin auglýsingastofu. Fyrstu
tvær bækur Careys voru smásagnasöfn, The
Fat Man in History (1974) og War Crimes
(1979), og með því síðarnefnda byrjaði hann að
vinna sér inn gullmedalíur eins og heppinn gull-
grafari á landnámstímanum. Hann hefur t.d.
unnið Miles Franklin-verðlaunin, virtustu bók-
menntaverðlaun Ástrala, í þrígang, auk þess að
hafa þrisvar verið tilnefndur til Booker-verð-
launa en að Nóbelnum frátöldum þykja þau
toppurinn í landinu neðra. Það er engu líkara en
maðurinn megi ekki setja staf á blað án þess að
ástæða þyki til að verðlauna hann fyrir.
Fyrsta skáldsaga Careys, Bliss, kom út árið
1981, síðan kom Illywhacker 1985, Oscar and
Lucinda 1988, The Tax Inspector 1991, The
Unusual Life of Tristan Smith 1994, Jack
Maggs 1998 og True History of the Kelly Gang
2000. Þá hefur hann samið eina barnabók, The
Big Bazoohley (1995), ritið A Letter to Our Son
(1995) og handrit að kvikmynd Wims Wenders
Until the End of the World (1991). Nýjasta verk
hans er bókin 30 Days in Sydney (2001) en þar
er á ferðinni persónuleg og afar skemmtileg
ferðahandbók um þá góðu borg.
Þó að Carey fáist mikið við Ástralíu í verkum
sínum hefur hann verið búsettur í New York frá
1989 og kennt ritsmíðar við New York-háskóla.
Ekki fer sögum af því hvort hann hafi hlotið
verðlaun fyrir kennsluna þar en eitthvað virðist
skáldjöfurinn vera farinn að lýjast á verðlauna-
stússinu því að hann komst í fréttirnar fyrir
skömmu fyrir að nenna ekki til Bretadrottn-
ingar þegar hún vildi heiðra hann; vildi koma
næst þegar hann ætti leið um. Beta var víst ekki
par hrifin.
Sem rithöfund skortir Peter Carey ekki
kjarkinn heldur. Ekki er annað að sjá en hann
hafi unun af því að taka áhættu í verkum sínum.
Óhræddur eltir hann nýstárlega og glannalega
hugmynd í allt að 500 blaðsíður. Í Bliss býr hann
til karlinn Harry Joy og drepur hann þrisvar
sinnum. Jack Maggs er endurskrifuð persóna úr
Great Expectations eftir Charles Dickens. Her-
bert Badgery í Illywhacker er 139 ára lygalaup-
ur. Oscar Hopkins siglir með glerkirkju inn í
land. Ned Kelly er látinn segja sína eigin sögu
kommulaust, 424 síður takk fyrir.
Í smásögum sínum kom Peter Carey fram
sem magnaður fantasíuhöfundur. Einhvern
tíma hefði verið sagt hástemmdum rómi að þar
hefði kveðið við nýjan tón. Að vísu á sá tónn svo-
lítið skylt við Kafka, Cortázar, Marquez, Beck-
ett, Orwell, Auster og fleiri spunakarla en þó
væri mikil goðgá að kalla Carey apakött. Nær
væri að halda því fram að hann skrifi eins og
Cortázar eða Kafka hefðu skrifað ef þeir hefðu
fæðst í Bakkusarmýri árið 1943 enda mikið fyrir
hamskipti. Í smásögum hans breytast persón-
urnar í forljóta dverga og akfeita karla sem éta
foringja sína, aðrar hverfa, verða blámenn eða
jafnvel safngripir. Allar þessar umbreytingar
spegla löngun mannskepnunnar til þess að
ganga fyrir gafl en þá blasir einungis við annar
gafl; fagnaðarerindið virðist ekki vera fólgið í
breytingunni einni og sér enda er hún iðulega
sprottin af fáránlegum sögulegum aðstæðum,
s.s. alls kyns kreddum sem nútíminn vill tengja
sig við hverju sinni og arfleiðir síðan komandi
kynslóðir að. Þar beinir Carey t.d. spjótum sín-
um að auglýsingamennsku og nýaldar-
predikurum sem heita fólki heill og hamingju ef
það lætur rétta fúlgu af hendi rakna.
Sumir hafa notað tækifærið til að núa Carey
því um nasir að hann sé nýstárlegur og uppá-
finningasamur höfundur með íhaldssöm gildi.
Kannski er það illskárra en að vera íhaldssamur
höfundur með nýstárleg gildi. Eplið fellur nú
ekki langt frá ömmu sinni, eins og múrarinn
sagði.
Rómantíkerinn Carey
Hvað sem kommum líður þá á Ned Kelly
aldrei möguleika. Hann er Robin Hood, hann er
Fjalla-Eyvindur, hann er Grettir og Bjartur.
Hann er maður sem sáir í akur óvinar síns og
verður beygður í duftið hvað sem hann gerir, ef
ekki af mönnum, þá af draugum. Það er nefni-
lega vitlaust gefið – samfélagið, þar á meðal lög-
reglan, er spilltara en sakamennirnir.
Sagan af Ned Kelly hefur heillað Ástrala í
rúma öld. Hann fæddist fyrrverandi sakamanni
árið 1855 og virðist hafa verið vel gerður.
Snemma komst hann þó í kast við lögin, var
dæmdur til sex mánaða þrælkunarvinnu þegar
hann var einungis 15 ára og eftir að hafa átt þátt
í að skjóta þrjá lögreglumenn til bana var hann
gerður útlægur og tókst honum að komast hjá
handtöku í næstum tvö ár, ekki síst sökum
þeirrar samúðar sem óbyggðafólkið hafði með
honum. Hann náðist síðan árið 1880 og var tek-
inn af lífi. Sagt er að síðustu orð hans hafi verið:
„Such is life.“ Svona er lífið. Þau orð urðu síðar
titill á frægri ástralskri skáldsögu.
En Ned Kelly hefur lifað góðu lífi með þjóð-
inni allar götur síðan, um hann er til fjöldi
kvæða og bóka. Ástæðan fyrir þessu er talin
vera samúð almúgans með þeim sem áttu á
brattann að sækja. Kelly var af fátækum kom-
inn, fólki sem sat ekki við sama borð og þeir efn-
aðri við úthlutun lands, hann var sonur írsks
sakamanns og hann og fjölskylda hans fórnar-
lömb miskunnarlausra hegningarlaga.
Carey klæðir þessa goðsögn í viðeigandi
larfa. Það er Kelly sjálfur sem skrifar söguna á
flóttanum og stílar hana á dóttur sína sem hann
nær aldrei að kynnast; hún er framtíðin, frá-
sögn hans fortíð hennar. Þetta er sumsé saga
um tilurð áströlsku þjóðarinnar, þeirrar hvítu
vel að merkja, um sakamannaupprunann sem
Carey segir hafa haft mikil og að mörgu leyti
góð áhrif á ástralskt samfélag. Það vekur at-
hygli í þessu sambandi að Carey gefur Kelly
ödipusduld, lætur hann elska móður sína jafnvel
heitar en konu sína og reyna hvað hann getur að
vera henni innan handar. Hann er trúr sínum
uppruna að því leyti. Það kemur þó á óvart, og
hefur vakið spurningar, hversu ótvíræð hetja
Ned Kelly er í meðförum Careys. Þetta er allt
að því rómantísk bók um mann sem var þó all-
tént morðingi. Af bókinni að dæma er góður
drengur rekinn út í afbrot af illskeyttu heims-
veldi. Kannski Carey hafi valið þessari skáld-
sögu sinni þetta heiti til að benda á það, þetta sé
sannleikurinn um Ned Kelly.
Ég býst við að þessi bók geti talist töluvert af-
rek, þó ekki sé nema fyrir stílgaldurinn. Hér
býr Carey til rödd sem virkar afar trúverðug
fyrir 19. aldar mann á borð við Ned Kelly, sam-
töl eru vel gerð og margar senur listavel útfærð-
ar. Carey hefur svo sannarlega tekist að blása
nýju lífi í fortíðina.
Arftakinn Carey
Þegar allt kemur til alls virðist Peter Carey
halda áfram því verki sem Patrick White, eini
nóbelsverðlaunahafi Ástrala í bókmenntum til
þessa, var atkvæðamestur við: að skrifa ástr-
ölsku þjóðina ef svo má segja, reyna að átta sig á
hverjir Ástralar eru og hver staða þeirra í heim-
inum er. Það er úr mörgu að greiða, s.s. saka-
mannaarfleifðinni og meðferðinni á frumbyggj-
unum, sem lýsir sér í samviskubiti ástralskra
menntamanna eins og Carey kemur inn á í 30
Days in Sydney. Eitt stærsta viðfangsefnið er
þó eftirlendustaða Ástrala, uppgjörið við gömlu
herraþjóðina, og í seinni tíð bandarísku áhrifin.
Þetta eru ekki ný viðfangsefni, hvorki í Ástr-
alíu né í öðrum löndum sem eins er ástatt um, en
Carey nálgast þau með sínum hætti. Sögur hans
eru í senn kunnuglegar og framandlegar,
spaugilegar og óhugnanlegar. Hann býr til nýj-
an heim í hverri sögu, heim sem lýtur sínum eig-
in lögmálum en skírskotar þó ævinlega til þess
sem kunnuglegt er og það gerir þær oft og tíð-
um sérlega áhrifamiklar. Kannski er þetta bara
heimurinn sem blasir við okkur á hverjum
morgni; tveir turnar í dag, enginn á morgun; nú
eða öfugt ef vel tekst til. Alltént er hér á ferðinni
höfundur sem býr yfir ómældum skáldþrótti.
Hann er galdrakarlinn frá Oz en það orð hafa
Ástralar iðulega um land sitt.
GALDRA-
KARLINN
FRÁ OZ
Reuters
Peter Carey kampakátur eftir að hafa hreppt hin eftirsóttu Booker-verðlaun.
Höfundur er rithöfundur.
E F T I R R Ú N A R H E L G A V I G N I S S O N
Dürrers eru á sinn hátt raunsæjar og yfirþyrm-
andi útfærslur sýnanna. Stíll hans er markviss og
myndmálið formfast. Maður skynjar í teikningum
hans bæði liti og hreyfingu, ekki síst tindrandi
ljósið, og hið stórkostlega drama frásagnanna
lifnar og verður eftirminnilegt. Samtímamenn
Dürrers þurftu nákvæma leiðsögn enda höfðu
þeir fæstir Biblíuna við höndina. Leifur notar
aðra aðferð. Textinn sem liggur til grundvallar
myndunum er á spjaldi við hverja mynd fyrir
hvern og einn að lesa. Myndirnar verða áhorf-
endum eins konar afurð textans. Myndmál Leifs
er bæði markvisst og trúverðugt og samspil for-
ma og lita leikandi létt um leið og það krefst inn-
lifunar. Hver mynd er á sinn hátt trúarreynsla
sem opnar þessa merkilegu bók. Við opnun sýn-
ingarinnar heldur Pétur Pétursson prófessor er-
indi um Leif Breiðfjörð og kirkjulist hans.
Nýr söngur um vonina
Sýning Leifs, sem áður hefur verið sett upp
m.a. í Skálholtsskóla, myndar umgjörð nútíma-
kirkjukantötu fyrir kór, hljómsveit og einsöngv-
ara sem byggist einnig á Opinberunarbókinni og
ber heitið Víst mun vorið koma. Heiti hennar
skírskotar þannig til þeirrar vonar sem ber uppi
kristna trú á að vorið sé í nánd þótt helkuldi sé í
heimi. Þessi kantata var fyrst flutt á Íslandi á
Skálholtshátíð í sumar sem leið við frábærar und-
irtektir. Verkið er eftir Norðmanninn Sigvald
Tveit sem er prófessor í tónlistarfræðum við Tón-
listarháskólann í Osló og hefur samið fjölda tón-
verka af ýmsu tagi, m.a. fyrir kvikmyndir. Hann
starfaði um árabil sem tónskáld og stjórnandi við
norska ríkisútvarpið en hefur einnig stundað tón-
smíðar og kennslu í öðrum löndum, m.a. við há-
skóla í Bandaríkjunum. Hann er án efa eitt þekkt-
asta núlifandi tónskáld Norðmanna. Verkið er
spannar ýmis svið tónlistar. Þar má finna þjóðlög,
djass og popp og tónskáldið lætur gríska tóna
leika um það til að undirstrika uppruna textans.
Umfram allt er það gleðin sem ber verkið uppi og
það er óhætt að fullyrða að hinn torræði texti Op-
inberunarbókarinnar opnast áheyrendum. Þeir
verða þátttakendur í þeirri gleði og dýrð sem
fanginn upplifði í dýflissunni er hann sá hásæti
Drottins og himneska herskara í hvítum klæðum.
Söngtextarnir, sem eru þrettán ljóð, eru nú-
tíma túlkun á boðskap Opinberunarbókarinnar
og eru þeir eftir Eyvind Skeie og Jan Arvid
Hellström og þýðinguna gerði séra Árelíus Níels-
son heitinn.
Fimmta ljóðið sem heitir Þú kemur vinur minn
túlkar á nútímamáli þá eftirvæntingu sem krist-
inn maður ber í brjósti í þrengingum. Það hefst
þannig:
Dómurinn, hvítt hásæti í himnum og bók-
unum er upp lokið. Hinir dauðu dæmdir eftir
verkum þeirra. Hafið og Hel skila hinum
dauðu. (Opb. 20.11–13).
Höfundur er prófessor í kennimannlegri guðfræði
við Háskóla Íslands og fyrrverandi rektor
Skálholtsskóla.
Ég sé þig nálgast.
Ó, hve heilög hyldjúp þrá
brennur þér í augum.
Ég horfi hærra.
Ég finn hve ljúft þú vekur
ástúð, er þú lítur á mig.
Ég hlýt að syngja – hlæja.
Ég hlýt að hefja fagnaðaróp.
Hjarta mitt hoppar af gleði.
Og vangar mínir vökvast tárum.
Þú kemur til mín vinur.
Verkið er flutt af Skálholtshátíðarkórnum
ásamt einsöngvurunum Páli Rósinkrans og
Maríönnu Másdóttur og hljómsveit Carls Möll-
er. Söngstjóri er Hilmar Örn Agnarsson. Það
verður flutt í Langholtskirkju laugardaginn 10.
nóvember kl. 16 og í Þorlákskirkju í Þorláks-
höfn kvöldið áður kl. 20.30. Á milli ljóðanna eru
lesnir textar úr Opinberunarbókinni. Í
tengslum við opnun sýningarinnar á morgun
flytur Kammerkór Suðurlands undir stjórn
Hilmars Arnar Agnarssonar verk eftir Gunnar
Reyni Sveinsson. Þeir tónleikar hefjast kl. 17.