Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001 11
á sama hátt. Bréfið sem konan skrifaði mér var á
þessa leið: „Ég tók ferjuna vegna þess að ég
vildi stökkva í sjóinn. Eiginnmaður minn hafði
látist og ég vildi ekki halda áfram að lifa. Allt í
einu sá ég óperuhúsið endurspeglast í sjónum.
Þá hugsaði ég með mér að ég gæti ekki fyr-
irfarið mér.“ Hitt bréfið var frá ungum manni í
fangelsi, dæmdum í lífstíðarfangelsi. Hann
skrifaði mér að hann hefði reynt að nálgast
teikningarnar af óperuhúsinu í Sydney, á bóka-
safninu en, sagði: „Ég lamdi höfðinu við múr-
steinsvegginn. Ég gat ekki fengið teikning-
arnar.“
Við höfðum marga mjög góða arkitekta sem
unnu með okkur. Byggingarmeistarinn sem
reisti grindina var líka frábær. Á meðan þeir
voru að vinna, lausir í loftinu, féll enginn. Einn
verkamannanna var heillaður af því að standa
uppréttur á grindinni án þess að vera bundinn
við neitt og með hendurnar útréttar. Við eigum
myndir af honum, og auðvitað, var hann kallaður
James Bond. Ég veit ekki hvort James Bond sé
enn á lífi, en hann var virkilega hættulegur!
Svona er lífið með byggingunni alveg stórkost-
legt. Þá er mesta upplifun arkitektsins í ferlinu.
Það var finnskur smiður sem gerði undirstöð-
urnar fyrir stóru salina. Þær voru mjög flóknar
vegna þess að þær náðu allt upp í, nákvæmlega,
sextíu metra hæð. Sneiðing undirstaðnanna var
þess vegna mjög mikilvæg. Við kölluðum þær
númer 1, og á finnsku kölluðum við þær „sisu“.
„Sisu“ er eingöngu til á finnsku. Orðið merkir
síðasti krafturinn. Þegar menn hafa gert það
sem þeir geta og geta ekki meir. Finnar hafa
auka kraft; þess vegna náðu Rússar aldrei yf-
irráðum yfir Finnlandi.
Næsta spurning!
Mikið hefur verið skrifað um uppsögn þína.
Hver var raunveruleg orsök hennar? Er það
satt að þú hafir aldrei farið til baka til þess að sjá
Óperuhúsið?
Já, það er rétt. Ég fór aldrei niður eftir til að
sjá það. Það fór bara svo. Í fyrsta lagi var það
einfaldlega vegna þess að byggingin fékk á sig
svo mikla gagnrýni. Og formaður andstöð-
unnar, Alþýðuflokksins, notaði óperuhúsið sem
dæmi um skandal, sem hafði farið fram úr öll-
um reikningsáætlunum. Það var til fjármagn.
Það voru engar takmarkanir með peninga. Þeir
voru aldrei vandamál, en síðan vildu þeir nota
fjármagnið til annarra hluta, eins og að byggja
sjúkrahús o.fl. Á hinn bóginn, var hann með
áróður og var nefndur ráðherra yfir opinber
verk og sagði, allt frá byrjun, að hann vildi losa
sig við mig. Og auðvitað, að vera laus við mig
var lítið mál. Hann gerði það á einfaldan hátt,
hætti að borga mér. Ég skrifaði að ég þyrfti á
peningum að halda. Ef ég fengi þá ekki myndi
ég ekki geta haldið áfram. Hann svaraði að ég
fengi þá fyrir páska, en hann borgaði aldrei. Ég
hefði auðveldlega getað hætt, en hélt þó áfram í
eitt ár. Þá gafst ég upp. Maður yfirgefur ekki
svona verk af fúsum og frjálsum vilja. Hann
hafði teikningarnar en bjó til allt aðra áætlun.
Aðalleiksviðið, sem byrjað var að reisa úr
brenni, reif hann niður. Hann lét gera tónleika-
rhús í stað óperuhúss og gerði þrjá sali í kjall-
aranum í stað verkstæða. Hann bjó til málað
leikhús úr óperunni. Þegar hann skipaði fyrir
um niðurrif leiksviðsins, þá fór yfirsmiðurinn
fram á að fá í hendur undirskrifaða beiðni, vott-
aða af lögfræðingum. Yfirsmiðurinn var sjálfur
sérfræðingur í niðurrifi bygginga. Það var mik-
ill uppvöxtur og margar byggingar þurfti að
rífa en hann vildi ekki vera sakaður um mistök.
Að öllu afstöðnu skrifaði yfirsmiðurinn fallegt
ljóð. Það er bréf mitt númer þrjú: fyrir hann
hafði niðurrifið verið eins og verið væri að
skera hreindýr á háls sem enn væri lifandi. Slík
voru öflin. Ég segi ykkur þetta á þennan hátt,
eitthvað sem ég hef hingað til geymt með sjálf-
um mér. Það er líka rétt að vesalings ráð-
herrann hefði getað rifið allt saman niður. Að
rífa allt saman niður hafði líka verið hugmynd,
en þrátt fyrir það, nefndi hann það öðru hvoru
að ég ætti að segja af mér. Nýlega var haft eftir
honum að „annar hvor okkar yrði að deyja,
Utzon eða ég“. Hann lifir einnþá og, á einn eða
annan hátt, þjáist hann af öllu þessu.
Við sáum lýsandi ljósmynd af arkitektanem-
um með mótmælaendaspjöld þar sem þú ert
beðinn um að koma aftur. Er ekki rétt að þú
hafir átt fylgi almennings?
Jú, það er rétt. En stjórnmálamenn eru háðir
atkvæðum sínum. Hann hafði lofað því að
stöðva þessa vitleysu og hann reyndi það. Ég
held að hann sé ekki vondur maður en lenti í
hringiðunni.
Hverjar eru þínar persónulegu ástæður fyrir
því að þú vilt ekki fara til baka að sjá bygg-
inguna?
Ég held að heilsan myndi þjást fyrir það eða,
réttara sagt, ég myndi rifna sundur af gleði.
Mér hefur verið boðið nokkrum sinnum. Síðast
kom borgarstjóri Sydneyborgar hingað með
lykil af borginni. Ég spurði hann að hverju
þessi lykill gengi en hann svaraði að hann væri
að vínkjallara ráðhússins. Hann vildi ná í okkur
Lis á einkaþotu. En flugið tekur allan daginn
og nóttina, og núna er hjartað ekki nógu sterkt
fyrir slíkt ferðalag.
Viðtal sett saman af Javier Sánchez Merina með
Halldóru Arnardóttur í Can Feliz, Mallorca (31.3.
2001).
Af hverju koma silfurskottur í
hús? Tengist það rakaskemmdum
eða leka?
Silfurskottur (Lepisma saccharina) eru
með algengari dýrum sem finnast í húsum hér
á landi. Silfurskottan telst til kögurskottanna
(Thysanura) sem taldar eru einn af elstu og
frumstæðustu ættbálkum skordýra. Silf-
urskottur eru stór skordýr á íslenskan mæli-
kvarða því að fullorðin dýr geta orðið rúmur
sentímetri á lengd. Þær eru vængjalausar og
þaktar silfruðu hreistri. Silfurskottur eru
óvenju langlífar af skordýrum að vera og geta
orðið allt að fimm ára, en að sama skapi er
frjósemin ekki mikil.
Ástæða þess að silfurskottur finnast í hús-
um hér á landi er einfaldlega sú að þær sækja
í aðstæður þar sem þeim líður vel. Í baðher-
bergjum er oft hátt rakastig sem eru kjör-
aðstæður fyrir silfurskottur og sækja þær því
gjarnan þangað, vaxa þar og tímgast. Hér má
hafa í huga að rakastig í lofti í baðherbergjum
tengist hitastiginu því að heitt loft getur tekið
í sig meiri raka en kalt. Silfurskottur eiga
mjög erfitt uppdráttar utanhúss hér á landi
vegna óhagstæðs veðurfars, en sunnar í Evr-
ópu lifa þær utanhúss.
Kvendýrið verpir eggjum víða í sprungur
og smáglufur í baðherberginu þar sem þau
loða vel við undirlagið. Verulegar líkur eru á
að fólk beri þessi egg milli húsa án þess að vita
af því, og þannig flytjast silfurskottur frá ein-
um stað til annars. Þó að silfurskottur finnist
er það engin staðfesting á því að raka-
skemmdir séu í baðherbergi, heldur aðeins að
þar sé þokkalega hátt rakastig eins og tíðkast
í flestum baðherbergjum, ekki síst ef þar er
heitt eins og áður sagði.
Silfurskottur eru ekki mikill skaðvaldur hér
á landi. Eini hugsanlegi skaðinn sem þær
valda eru minniháttar skemmdir á hlutum
sem innihalda sterkju, eins og til dæmis vegg-
fóðri eða blöðum. Smá matarmylsna á gólfi er
kærkomin búbót fyrir silfurskotturnar, svo og
dauð skordýr.
Jón Már Halldórsson.
Hvers vegna myndast kuldi þegar
salti er stráð á ís, til dæmis á
tröppum húsa, og hvers vegna
breytist ísinn þá í vökva?
Vatnssameindirnar eru á stöðugri hreyf-
ingu en þegar hitastigið lækkar hægja þær á
sér og aðdráttarkraftar milli þeirra fara að
hafa meiri áhrif. Við frostmark (0°C) fara
sameindirnar svo hægt að þær ná að festast
saman og mynda ískristal. Slíkt köllum við
hamskipti efnis eða fasaskipti og eðlisfræð-
ingar tala um að vatnið breytist úr vökvaham í
gasham.
Við þekkjum það að saltur sjórinn frýs við
lægra hitastig en ferskt vatn. Bræðslumark
íssins (eða frostmark vökvans) hefur sem sé
lækkað. Í stað þess að frjósa við 0°C getur
sjórinn haldist á vökvaformi þrátt fyrir tals-
vert frost.
Á yfirborði íss eru alltaf einhverjar vatns-
ameindir að losna úr ískristallinum („bráðna“)
og aðrar að festast í honum („frjósa“). Við
frostmark eru ís og vatn í jafnvægi; jafn-
margar vatnssameindir breytast þá úr ís í
vatn og öfugt.
Þegar salt er sett í fljótandi vatn leysist það
upp í rafhlaðnar eindir sem nefnast jónir. Sé
salti dreift yfir ís blandast það fljótandi vatn-
inu sem situr alltaf utan á ísnum, en fer ekki
inn í ísinn. Að sama skapi verður þá minna af
vatnssameindum í vökvaham á hverri flat-
areiningu á yfirborði íssins en þéttleiki sam-
einda í ísnum breytist ekki þannig að fyrr-
nefnt jafnvægi raskast; færri sameindir úr
vökvaham breytast í ís en jafnmargar fara
hina leiðina. Ísinn og vatnið þurfa því að kólna
ennþá meira til þess að jafnvægi náist og síð-
an fari að frjósa meira vatn en það sem þiðn-
ar.
Venjulegt matarsalt (NaCl) getur til dæmis
lækkað bræðslumarkið niður í -21°C en þá er
saltstyrkurinn orðinn svo mikill að vatnið er
orðið mettað. Viðbótarsalt leysist þá ekki
lengur upp heldur botnfellur. Saltvatn sem er
undir frostmarki fyrir hreint vatn er kallað
kuldablanda.
Til að breyta ísnum í vatn þarf varma sem
ísinn tekur frá umhverfinu og því má til sanns
vegar færa að það „myndast kuldi“ við þetta
eins og spyrjandi segir; umhverfið kólnar.
Samsvarandi skýring er á því að suðumark
saltvatns er hærra en fyrir hreint vatn. Saltið
gufar ekki upp með vatninu en tekur sitt
pláss. Vökvinn þarf því að hitna upp fyrir
venjulegt suðumark til þess að ná jafnvægi við
vatnsgufuna sem er alltaf fyrir hendi við yf-
irborð vatnsins. Í hefðbundinni varmafræði er
beitt hugtökum eins og gufuþrýstingi (vapour
pressure) til að leiða fram þær niðurstöður
sem hér hefur verið lýst. Þá kemur meðal
annars við sögu jafna Clapeyrons sem svo er
kölluð, en hún fjallar um breytinguna á gufu-
þrýstingi vökva með hita. Sjá til dæmis hina
sígildu bók Enrico Fermis, Thermodynamics.
New York: Dover, 1956 [upphafleg útg. 1936].
Halldór Svavarsson og Þorsteinn Vilhjálmsson
eðlisfræðingar.
Af hverju koma silfurskott-
ur í hús? Tengist það raka-
skemmdum eða leka?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um uppruna íslensku gæsalapp-
anna, hvað nanótækni er og um undirstöður talnafræðinnar. Einnig er
fjallað um það hvort ólík trúarbrögð jarðarbúa ýti undir hættuna á
þriðju heimsstyrjöldinni.
VÍSINDI
Þórarinn segir að það sem geri Pál Ólafsson
einstakan meðal íslenskra skálda sé það að
Páll er í ljóðum sínum að útmála ást til einnar
konu; eiginkonunnar, Ragnhildar Björnsdótt-
ur, og það í ótal myndum. Meðan rómantísku
skáldin voru að yrkja um ástarharma og sökn-
uð og þrá eftir ástinni sem ekki er endurgoldin
var Páll að lofsyngja ástarlífið með konunni
sem er til staðar, eiginkonunni. Ótal vísur um
kossa hennar og lítil brjóst, hvíta handleggi,
hendur og hár lýsa hlýju og ástúð, jafvel erótík
og losta, en umfram allt einlægri og skilyrð-
islausri ást hans til Ragnhildar. Þegar fundum
þeirra bar saman var Páll giftur fyrri konu
sinni, Þórunni Pálsdóttur, efnaðri ekkju sem
var talsvert eldri en hann. Björn faðir Ragn-
hildar var góðvinur Páls. Páll orti til ástkonu
sinnar í meinum í fimmtán ár, og er það nær
helmingur ástarljóðanna til hennar, en tíu
mánuðum eftir lát Þórunnar gáfust þau Ragn-
hildur hvort öðru, og hún var þá komin langt á
leið með fyrsta barn þeirra. Páll hélt áfram að
yrkja ástarljóð til Ragnhildar alla ævi, og ef
eitthvað var urðu þau heitari en áður.
Vanmetið skáld
Nokkur ljóða Páls gaf bróðir hans, Jón
Ólafsson, út í tveimur ljóðabókum um aldamót-
in. Þar voru aðeins fáein af ástarljóðunum til
Ragnhildar. Önnur ljóð Páls fóru á flakk og
týndust og fundust ekki fyrr en löngu seinna.
Margt af þessu voru ljóðabréf sem Páll hafði
sent vinum sínum. 65 árum eftir lát skáldsins
komu einnig í leitirnar ljóð sem Þórarinn telur
að Ragnhildur hafi sjálf haldið til haga, en
þetta voru eingöngu ástarljóð til hennar, ná-
lægt 500 að tölu. Ljóðasafn Páls Ólafssonar
var svo gefið út árið 1971, en Þórarinn segir að
það hafi farið frekar hljótt og því lítill áhugi
sýndur. Þórarinn segir að Páll hafi ekki verið
metinn að verðleikum. Hann var ekki mennta-
maður og átti ekki samleið með rómantísku
skáldunum sem þá voru í mestu uppáhaldi hjá
þjóðinni. Hann hafi staðið utan við strauma
samtímans og stíll hans og yrkisefni hafi lík-
lega þótt gamaldags, en í reynd hafi yrkisefnin
verið nýstárleg og stíllinn tær klassík.
Hljóðfæraleikararnir sem leika á geisladiski
þeirra Þórarins Hjartarsonar og Ragnheiðar
Ólafsdóttir eru allir landskunnir fyrir leik sinn
á ýmsum vettvangi. Útsetningar á lögunum á
diskinum voru í þeirra höndum, en Eyþór
Gunnarsson stjórnaði upptökum. Ljóð Páls
eru birt bæði á íslensku og í enskum útdrætti í
pésanum, sem einnig er prýddur fallegum
teikningum eftir son Þórarins, Þránd Þórar-
insson.
„Þannig var Páll
líka, vísurnar hans
lærðust nánast sjálf-
krafa og fyrir vikið
flaug hann svo vítt
sem hann gerði.“