Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. NÓVEMBER 2001
Hið tvínefnda fólk skiptist jafnt eftir kynjum,
en það er óvenjulegt á þessum tíma. Víðast
hvar voru tvínefni tíðari meðal stúlkna en
drengja.
Þá er athyglisvert hvernig tvínefnin
skiptast eftir uppruna. Framan af voru þau yf-
irleitt af framandi uppruna, hebresk, eða
grísk-latnesk, en hér eru hin germönsku (nor-
rænu) sýnu flest: germönsk 52, hebresk 32,
grísk-latnesk 19, slavn. eitt, óvíst eitt.
Nú skal grípa af handahófi ofan í nafnaskrá
Barðstrendinga 1845:
Beata er latneskt, kvenkyn af lýsingarorð-
inu beatus = sæll. Af þessum stofni eru al-
þekkt erlendis nöfnin Beatrix og Beatrice. Jó-
hanna Beata Kristjana Gísladóttir í
hann kemur fyrir í nokkrum íslenskum nöfn-
um. Best er að leita til þýsku. Þar eru nöfnin
Hunbert (verður á ítölsku Umberto) og Hun-
berta. Þjóðverjar segja að fyrri hlutinn tákni
eitthvað stórt og mikið, sbr. Hune = risi. Ekki
hef ég betri skýringu að bjóða.
Þegar leið á 19. öld, varð Húnbjörg mjög
sjaldgæft nafn hérlendis, en það hjarir aðeins,
ein í þjóðskrá síðustu árin, 1989 ein sem fædd
er 1941.
Jedorski er fjarskalega erfitt nafn. Ég hef
flett þessu upp í öllum mögulegum og ómögu-
legum nafnabókum og alfræðibókum, en finn
það hvergi. Ekkert dæmi hef ég annað en
framangreindan Tómas Jedorski Knudsen á
Vatneyri 1845. Kannski er það sami maðurinn
og Sigurður Hansen skráir Jedrosky 1855, en
ég er eftir sem áður á flæðiskeri staddur.
Nafnið virðist vera slavneskt.
Márus er hrein latína, nema stafsett þar
Maurus. Það merkir „maður frá Máritaníu,
Mári“. Oft komu Márar við sögu, einkum á
Spáni. Náskyld gerð er Máritz og verður þetta
stundum ekki aðskilið með vissu, né heldur
gerðin Moritz. Einn maður í Mýrasýslu er
bókaður Máritz 1703, en enginn Márus. Árið
1801 eru tveir skráðir Márus, en enginn Má-
ritz.
Árið 1845 voru sex Márusar á landinu öllu,
einn þeirra í Barðastrandarsýslu, hinir í Döl-
um og Skagafirði.
Nafnið hefur lifað, og er aðeins að hressast
upp á síðkastið. Í þjóðskránni 1989 eru 12.
Bækur greina frá því að Maurus komi fyrir í
nöfnum dýrlinga.
Ólína er myndað á 19. öld að dönskum hætti
af Ólafur eða Óli, eða þá tekið beint úr dönsku,
Oline. Norsk personnanmnleksikon telur að
stundum hafi þetta í Skandínavíu verið stytt-
ing úr Nikoline eða Karoline.
Þetta nafn var ekki komið til Íslands 1703,
né heldur 1801, en 1845 voru 11 og þá flestar í
Barðastrandarsýslu, eða fjórar
Í manntalinu 1910 voru langflestar Ólínur,
eða 35, fæddar í Barðastrandarsýslu, en nafnið
var miklu algengast um Vesturland og Vest-
firði. Það lifir góðu lífi, 118 meyjar skírðar svo
1921–50, og nú eru í þjóðskrá eitthvað á þriðja
hundrað.
Sakarías (Zakarías) er úr hebresku, Zech-
arja, en er þýtt á mismunandi vegu: „guð er
frægur“, „guð hefur munað“, „hugmynd eða
hugdetta guðs“. Þetta var konungs- og spá-
mannsheiti. Óvíst hversu gamalt það er hér-
lendis, en 1703 var einn: Sakarías Ólafsson
vinnumaður, 43 ára, Ási Álftaneshreppi.
Gullbr.
Síðan urðu þeir langflestir vestanlands, og
1845 voru fjórir í Barðastrandarsýslu og
hvergi fleiri nema í Ísafjarðarsýslu, sex. Nafn-
inu hefur ekki vegnað vel, en hélst helst á
Vestfjörðum. Í þjóðskrá 1989 eru sex, fimm
þeirra skráðir með Z.
Stef(f)án er mikið nafn, bæði hérlendis og
erlendis. Það er úr grísku stephanos = „blóm-
sveigur, kóróna, krans“. Nafnið hefur tekið
margvíslegum breytingum, t.d. í ungversku
Istvan, frönsku Etiénne og spönsku Esteban.
Að minnsta kosti fjórir Stefánar eru í dýr-
lingatölum, kunnastur Stefán „frumvottur“
(protomartyr), dáinn um það bil 35 eftir Krist,
sjá Postulasöguna 6–7. Messudagar eru 26. og
27. des. og 3. ágúst.
Stefán er orðið skírnarnafn á Íslandi á 13.
öld, og einn er nefndur í Sturlungu. Nafnið átti
ekki eins greiða leið að Vestlendingum eins og
flestum öðrum landsmönnum. Árið 1845 voru
komnir yfir eitt hundrað í Múlasýslum, en þá
voru aðeins sex í Barðastrandarsýslu. Þá voru
57 í hvorri, Eyjafjarðar- og Skagafjarðarsýslu.
Snemma fór að bera á þeirri framburðar-
breytingu að f-ið tvöfaldaðist. Í nafnaskrá Sig-
urðar Hansen 1855 lætur hann prenta Steffán.
Þetta er eins og þegar Sofía verður Soffía. Hins
vegar vantar skýringu á því, hvers vegna tvö-
földunin gekk til baka í Stefán, en ekki í Soffía.
Nafnið Stefán hefur náð geysimiklum vinsæld-
um, svo sem sagan og merkingin gefa efni til. Í
þjóðskrá 1989 eru 2.321, þar af síðara nafn 299.
Þórður er fornnorrænt, miklu eldri mynd er
Þórfröðr, og svo Þórröðr, „sá sem er í vinfengi
við það goðmagn sem menn nefndu Þór“, skylt
sögninni að fría sem varð frjá og merkti að
þykja vænt um. Gömlu gerðina Þórröðr má
bera saman við Kriströðr, en það nafn náði
engri táfestu. Þór virðist upphaflega hafa verið
einhvers konar frjósemdartákn, sbr. hvelfisk-
úrina sem fylgir þrumunni. En sjálft orðið Þór
er skylt sögninni að duna, sjá þýsku Donner =
þruma. Síðar varð Þór í vitund forfeðra okkar
verndari guða og manna gegn jötnum og öðru
illþýði. Nöfn mynduð af Þór eru margir tugir
og margt fólk sem hét þeim nöfnum, en Þór eitt
og sér varð ekki mannsnafn fyrr en 1893.
Fyrrmeir var Þórður meðal allra vinsælustu
nafna. Í Landnámu eru nefndir 69, og í Sturl-
ungu 89 og eru ekki önnur nöfn algengari. Síð-
an dró nokkuð úr, og 1703 er Þórður í 9. sæti
karla, 2 eða 2%. Það var lengi öllu algengara
fyrir sunnan og vestan heldur en norðan og
austan. Nú eru í þjóðskránni nær níu hundr-
uðum Þórða.
Þess má geta að um 1860 var skírður í Ak-
ureyrarsókn Þórður Hallgrímur Eggert Jón
Thorlacius.
Helstu niðurstöður:
1) Breytingar á nafnavali Barðstrendinga
voru ekki stórkostlegar 1703–1845.
2) Nöfnum af öðrum uppruna en germönsk-
um fjölgaði þó heldur, úr u.þ.b. 20% í svo sem
25%.
3) Engin fleirnefni voru 1703, en voru orðin
52 1845, þar af þrínefni tvö.
4) Engin skrípanöfn eða afkáralegar sam-
setningar tóku Barðstrendingar upp, en fyrir
koma eitt og eitt erlent heiti sem stundum er
erfitt að skýra til fulls.
5) Eins og annars staðar á landinu fjölgaði
fólki sem hét biblíunöfnum eða nöfnum sem
kóngafólk hafði borið.
6) Íslenskar fornsögur virðast engin áhrif
hafa haft á nafnavalið.
7) Ættarnöfn voru fátíð, helst Knudsen,
Kúld, Briem, Sievertsen og Thorlacius.
8) Allan tímann 1703–1845 voru Jón og Guð-
rún óumdeildir höfðingjar í nafnaríki Barð-
strendinga.
Ef menn vilja bera nöfn Barðstrendinga
saman við nöfn í öðrum sýslum, vill höfundur
geta þess að hann hefur samið alveg sambæri-
legar ritgerðir um þau. Prentað er: Um nafn-
gjafir Eyfirðinga og Rangæinga í Sögu 1989,
Nöfn Norð-Mýlinga í tímaritinu Íslenskt mál
1988–1989, Um nafngjafir Ísfirðinga í Heima er
best 1990, Um nöfn Strandamanna í Heima er
best 1990 (og aftur í Strandapóstinum 1996–
1997), Um nöfn Skaftfellinga í Heima er best
1990, Nöfn Skagfirðinga í Skagfirðingabók
1990, Lítilræði um tvínefni í Eyjafjarðarsýslu á
fyrrihluta 19. aldar í Súlum 1991, Nöfn Árnes-
inga í Lesbók Morgunblaðsins 1990, Um nöfn
Húnvetninga í Húnavöku 1995, Nöfn Þingey-
inga í Árbók Þingeyinga 1993–1995, Nöfn
Sunn-Mýlinga í Múlaþingi 1993 og Nöfn Dala-
manna í Skírni 1991.
Óprentaðar, varðveittar á Héraðsskjalasafn-
inu á Akureyri: Nöfn í Gullbringusýslu, Kjós-
arsýslu, Borgarfjarðarsýslu, Mýrasýslu, Snæ-
fellsness- og Hnappadalssýslu.
Höfundur er íslenskukennari.
Sauðlauksdal var hin eina á landi hér 1845 og
kannski hin fyrsta.
Heilög Beata dó píslardauða í Norður-Afr-
íku snemma á miðöldum. Dagur hennar er 8.
mars.
Í manntalinu 1910 er ein Beata og virðist hin
sama og áður getur. Engin mær fékk þetta
nafn hér á landi 1921–50, en í þjóðskrá 1989
eru þrjár, víst allar af erlendum toga.
Húnbjörg er norrænt nafn, en óvíst hvenær
það var gert að skírnarheiti á Íslandi. Nafnið
kemur þó fyrir í skrá sr. Odds 1646. Árið 1703
höfðu tvær Húnbjargir verið á landinu öllu,
önnur þeirra í Barðastrandarsýslu. Nú, 1845,
voru þær orðnar sjö, allar sunnan og vestan.
Fyrri hluti þessa nafns er vandskýrður, en
Fleirnefni í Barðastrandarsýslu 1845
I. Þrínefni
Nöfn Aldur Heimili Kirkjusókn
1. Anna Magdalena
Guðrún Halldórsdóttir 12 Kollsvík Breiðuvíkur
2. Jóhanna Beata
Kristjana Gísladóttir 12 Sauðlauksdal Sauðlauksdals
II. Tvínefni
1. Anna Ingibjörg Jónsdóttir 2 Fjósakoti Reykhóla
2. Anna Margrét Knudsen 30 Vatneyri Sauðlauksdals
3. Anna Jóhanna Sigurðard. 4 Girði Haga
4. Axel Friðrik Þórólfsson 54 Múla Múla
5. Árni Óli Halldórsson 15 Kollsvík Breiðuvíkur
6. Bjarni Einar Magnússon 15 Flatey Flateyjar
7. Dagur Jens Jensson 46 Flatey Flateyjar
8. Daníel Eggert Briem 2 Múla Múla
9. Einar Tómas Halldórsson 8 Kollsvík Breiðuvíkur
10. Einar Kristján Torfason 9 Hvallátrum Flateyjar
11. Friðrik Axel Axelsson 19 Múla Múla
12. Guðrún Pálína Einarsdóttir 13 Kvígindisfirði Gufudals
13. Guðrún Sólborg Gísladóttir 7 Kollsvík Breiðuvíkur
14. Guðrún Helga Joch-
umsdóttir 5 Skógum Reykhóla
15. Halldór Hallgrímur Bjarnas. 7 Garpsdal Garpsdals
16. Halldóra Mikelína Hall-
dórsd. 4 Kollsvík Breiðuvíkur
17. Hannes Kristján Ólafsson 8 Flatey Flateyjar
18. Helga Margrét Jónsdóttir 1 Bæ Gufudals
19. Ívar Ingi Gíslason 11 Mýrartungu Reykhóla
20. Jens Nicolai Knudsen 5 Vatneyri Sauðlauksdals
21. Jóhanna Friðrika Andrésd. 9 Flatey Flateyjar
22. Jóhanna Sólveig Gunnarsd. 9 Suðureyri Stóra-Laugardals
23. Jóhanna Ektalína Jónsdóttir 12 Saurbæ Saurbæjar
24. Jóhanna Ólöf Jónsdóttir 6 Fjósakoti Reykhóla
25. Jóhanna Friðrika Kúld 1 Flatey Flateyjar
26. Jóhanna Friðrika Sievertsen 47 Flatey Flateyjar
27. Jón Guðmundur Helgason 5 Reykjarfirði Otrardals
28. Jón Eggert Jónsson 2 Moshlíð Brjánslækjar
29. Jón Jósafat Jónsson 40 Bæ Reykhóla
30. Jörgen Lúðvíg Moul 11 Deildará Múla
31. Kristín Þóra Pétursd. 4 Reykjarfirði Otrardals
32. Kristjana Margrét Arad. 1 Hjöllum Gufudals
33. Kristján Jóhann Jónsson 18 Gillastöðum Reykhóla
34. Kristján Páll Jónsson 5 Lambeyri Stóra-Laugardals
35. Kristján Friðrik Kristjánss. 1 Rekstöðum Haga
36. Lárus Mikael Knudsen 5 Vatneyri Sauðlauksdals
37. Óli Kristján Ólafsson 8 Flatey Flateyjar
38. Ólína Jóhanna Friðriksdóttir 25 Svefneyjum Flateyjar
39. Ólína Guðrún Helgadóttir 5 Bíldudal Otrardals
40. Ólína Kristín Þorsteinsdóttir 18 Gröf Gufudals
41. Sigríður Pálína Bjarnadóttir 8 Miðhúsum Gufudals
42. Sigríður Lovísa Friðbergsd. 1 Skyttudal Sauðlauksdals
43. Skúli Sigurður Þorvaldss. 10 Flatey Flateyjar
44. Sveinn Samúel Andrésson 6 Gautsdal Garpsdals
45. Tómas Jedorski Knudsen 4 Vatneyri Sauðlauksdals
46. Þóra Friðrika Friðriksd. 12 Hamarlandi Garpsdals
47. Þóra Sigríður Jochumsdóttir 3 Skógum Reykhóla
48. Þórarinn Ingimundur Ólafss. 9 Otrardal Otrardals
49. Þórunn Ingibjörg Þórðard. 4 Gröf Gufudals
50. Þrúður Ingibjörg Einarsd. 3 Hofstöðum Gufudals
SÍÐASTA rit Biblíunnar er Opinberunar-bók Jóhannesar. Hún hefur í tímans rásverið umdeilt rit og ekki voru kirkjunn-ar menn á eitt sáttir um það hvort hún
ætti heima meðal annarra rita helgrar bókar.
Prestar veigra sér oft við að predika út frá text-
um þessarar einkennilegu bókar. Hún er tor-
ræð, full af kostulegum myndlíkingum og tákn-
um þar sem himinn og jörð fara hamförum og
englar þeysa milli himins og jarðar, ýmist með
sverð eða básúnur. Hún er rituð á ofsóknartím-
um Domitianusar keisara gegn kirkjunni. Skrá-
setjaranum, Jóhannesi, hefur verið varpað í
dýflissu á grísku eyjunni Patmos en hann fær
þar köllun til að færa kristnum söfnuðum upp-
örvunar- og leiðbeiningarorð.
Dómur í skýjum
Hann lýsir mögnuðum sýnum, himnarnir
opnast og hann sér hásæti Drottins, lambið og
öflin, ill og góð, birtast í stórkostlegum myndum
sem hafa orðið listamönnum óþrjótandi brunn-
ur innblásturs. Alltaf þegar þrengt hefur að
kristnum mönnum hafa þeir þó munað eftir
þessu riti og þeir hafa séð fyrir sér stríðandi
dreka, skrímsli, djöfulinn sjálfan Satan, og ridd-
ara. Fyrir miðju hásætinu og umhverfis það má
sjá verur sem minna á drekann, uxann, risann
og örninn sem skilað hafa sér inn í skjaldar-
merki íslenska ríkisins. (Opb 4. 6–8). Þekktar
eru myndir þýska sextándu aldar listamannsins
Albrechts Dürrer sem gerðar eru út frá textum
Opinberunarbókarinnar. Enn í dag er tekist á í
sölum himins og skrímsli og englar takast fang-
brögðum í ferlegum bardaga sem engan enda
virðist hafa – og Hel er í för með riddaranum og
augu hans eru sem eldslogi (Opb 6. 8; 19.12). Við
sjáum þennan bardaga á sjónvarpsskerminum
full undrunar og skelfingar en kirkjan boðar
endurkomu Krists.
Opinberunarbókin er til umræðu á allra heil-
agra messu sem fellur á 1. nóvember eða næsta
sunnudag þar á eftir. Þá minnist kirkjan sér-
staklega þeirra votta sem hafa lifað og dáið fyrir
fagnaðarerindið. Hún sameinast himneskum
herskörum í Paradís með sigursöng sem aldrei
þverr.
Sterk myndlistarsýning
Í tilefni allra heilagra messu er Opinberunar
Jóhannesar minnst á sérstakan hátt í Lang-
holtskirkju í guðsþjónustu kl. 11 og með opnun
sýningar í kirkjunni að henni lokinni. Þar sýnir
Leifur Breiðfjörð myndverk út frá textum Op-
inberunarbókarinnar sem unnin eru í pastel og
vatnsliti. Þau eru römmuð inn í svokallað fjór-
blaðaform, eða quadrofoil, sem þróaðist í kirkju-
list miðalda og býr yfir myndrænni fyllingu sem
skírskotar til íhugunar og samræmis ef marka
má listfræðinga og sálfræðinginn Carl Gustaf
Jung, sem fjallaði mikið um sammannlegt
trúarlegt táknmál í ritum sínum. Teikningar
NÝR HIMINN
Í tilefni allra heilagra messu er Opinberunar Jóhannesar minnst á sérstakan hátt í Langholtskirkju við guðsþjónustu í
dag kl. 11 og með opnun sýningar í kirkjunni á myndverkum Leifs Breiðfjörðs útfrá textum Opinberunarbókarinnar.
E F T I R P É T U R P É T U R S S O N