Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Side 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001 5
að „renna úr greipum okkar“ og „smjúga milli
fingra okkar“. Mikil gleði fylgir þessum frös-
um: Þvílík nautn, þvílík Sysifosarsæla þegar
hlutirnir eru ekki einræðir, þegar þeir renna
úr greipum okkar; er ekki einsog við verðum
alltaf hreinni og hreinni á höndunum af því að
handleika margræðnina? Við hreinsumst af
öllum veraldlegum og pólitískum hugmynd-
um, allir ismar hverfa, allir fordómar, loksins
verðum við hafin yfir hversdagslegt fyrirbæri
einsog skoðanir. Samt er það ekki nákvæm-
lega það að við komumst út fyrir okkur sjálf,
út fyrir tennur okkar, heldur frekar upp fyrir
okkur. Endrum og eins læðist að okkur grun-
urinn um að þó að við finnum ekki fyrir því
séum við að tyggja eitthvað eða bíta en við
hristum hann af okkur og hömpum sápunni
góðu af auknum krafti. En hún minnkar alltaf,
sápan, er það ekki? Að endingu verður ekkert
eftir af henni, það renna ekki einu sinni neinir
taumar milli fingra okkar þegar við fórnum
höndum sigri hrósandi og hefjum þær til him-
ins og hrópum „margræðni!“. Við réttum
hendur okkar til himins, þær eru tómar. Við
höfum þvegið hendur okkar af henni.
2
Fyrst er einræðni, síðan tvíræðni, svo kem-
ur margræðni og síðast hlýtur að koma
óræðni. Hvenær breytist margræðni í
óræðni?
Við breytum henni í óræðni þegar hugtakið
er orðið að yfirvarpi þess að við annaðhvort
skiljum ekki eða nennum ekki. Það er svo
margt í mörgu, sagði kallinn og átti við að það
væri svo margt í mörgu að það hefði ekkert
upp á sig að velta fyrir sér nákvæmlega hvað
væri í hverju. Það er svo margt í mörgu að
manni finnst maður knúinn til að taka það
fram að í rauninni hafi maður ekki tæmt
möguleika verks, að í reynd sé ekki búið að
bergja á bikarnum nema til hálfs eða jafnvel
rétt að dreypa á honum og að maður sé þegar
orðinn svo ölvaður af óendanleika mögu-
leikana að ekki sé annað fært en að láta fleyg-
inn ganga áfram hringinn, rétta hann næsta
drykkjufélaga.
Margt í mörgu verður ekkert í engu. Hið
endalausa sund á dýptarlausu yfirborði
mynda sem póststrúktúralisminn ógnaði okk-
ur með, flekakenning táknanna, raskaði ekki
jafnvægi okkar hið minnsta. Við fórum bara
að sörfa og seinna fannst okkur sörfið ríma
vel við skriðsundið á Netinu. Það sem áður
var ógn möguleikanna gegn einveldi takmark-
ananna varð að engu gegn einu.
3
Samband orða og hluta hefur ekki tekið
neinum eðlisbreytingum heldur hafa hug-
myndir okkar um það samband breyst. Það er
jafnvel ekki víst að þær hafi tekið jafn miklum
stakkaskiptum og menn vilja vera láta: flotið
fræga, ekki það sem er með fiski heldur það
sem er með táknum, þegar mynd vísar á
mynd sem vísar á mynd og vísunin kemst
aldrei á stig þess raunverulega, hið eilífa skrið
táknmynda, okkur hefur fundist það vera dá-
lítið seigfljótandi sósa á okkar þjóðlega fisk.
Okkur hefur verið hugsað aftur til 18. aldar
þegar samband orða við hluti var friðsam-
legra og minna um milliliði, svo ekki sé talað
um þá 17. þegar það var beinlínis magískt og
yfirnáttúrulegt.
Hvað var það sem rak 17. aldar manninn
John Wilkins til að smíða frá grunni nýtt
tungumál? Ef til vill komu til pólitískar ástæð-
ur, samrunaþörf og ekki síst húmanísk hug-
sjón. Fordómum og misskilningi á milli
manna og þjóða yrði eytt fyrir fullt og allt ef
mannkyn gæti sameinast um að tala tungu
Wilkins; hún var sprottin af sömu hugsjón og
esperantó. En umfram allt hafði hann eina
ástæðu: margræðni þess tungumáls sem fyrir
var. Með tungumáli sínu vildi hann að svo
miklu leyti sem hægt væri koma í veg fyrir
margræðni tungunnar. Tungumálið skyldi
vera röklegt, samband orða og hluta skilj-
anlegt en ekki handahófskennt og hér yrðu
ekki orð yfir hluti sem eru ekki til: músur
jafnt sem álfar heyrðu sögunni til og sögulega
séð fæli tungumál Wilkins í sér framúrstefnu-
legt rof. Tungumálasmíð Wilkins ber þess
merki að hann hafi áttað sig fyllilega á ýmsu
sem við eignum málspekingum 20. aldar þótt
hann hafi haft þveröfuga afstöðu til þess.
„Lykill“
1
Tungumál John Wilkins var tilraun til að
gera margræðnina brottræka úr veröld
orðanna og tilveruna þar með skiljanlega, orð-
um að henni komandi. Tilraunin fórst fyrir.
En hún var heiðarleg; hún var í senn ídealísk
og vísindaleg, hún var af stærðfræðilegum
ættum en ekki síður ættuð úr heimi ævintýr-
isins, draumur um að smíða einn orðalykil að
heiminum, Sesam, opnist þú, sagði Wilkins,
en ekkert gerðist.
Næsta orð sem verður fyrir okkur þegar
við flettum upp af handahófi í orðabók
ríkjandi viðhorfa er hugtakið „lykill“. Við sitj-
um uppi með lykilhugtakið misdjúpt grafið í
hugtakahaugnum þótt við höfum látið af hug-
myndinni um bókmenntir sem gátu, eða öllu
heldur: þótt bókmenntir hafi að mestu hætt
að vera gátur, því það hafa þær verið á ýmsum
tímum og ýmsum stöðum.
Við látum okkur dreyma um risavaxnar
lyklakippur eða nokkra vel sniðna master-
lykla eða fáeina þjófalykla sem gætu opnað
allar skrár. Martraðir okkar fullar af lokuðum
hurðum, löngum dýflissugöngum og í höndum
okkar aðeins einn lykill. Eitthvað við þessa
hugsun, eitthvað við venjulegan húslykil,
gengur þversum ofan í tíðarandann og ofaní
mig.
En sömuleiðis er martröð að af sjálfu leiði
að aðeins sé til eitt lykilhugtak. Að höndla það
er að höndla guðdóminn, hina altæku þekk-
ingu; sá sem nær því (og það les næstum eng-
inn skrift Guðs) missir þörfina fyrir að tjá sig,
fyrir að nota lykilhugtakið. Hann verður eng-
inn.
2
„Öðrum megin veggjarins er ég, Tzinacán
galdramaður Qaholom píramíðans, þess sama
og Pedro de Alvarado eyddi í eldi. En hinum
megin er jagúar, og fetar þar um gólfið dul-
arfullum jöfnum skrefum og mælir þannig
tíma og rúm fangavistarinnar.“ Þegar Tzinac-
án galdramaður í sögu Borgesar hefur lesið
skrift Guðs í munstri jagúarsins stendur hann
uppi með lykilhugtakið í höndunum, lykilinn
að dýflissunni. „Ég leit svo á að eins og alltaf
stæðum við á enda tímans og þau örlög mín að
ég skyldi verða hinstur helgra manna, veittu
mér þau forréttindi að ráða skriftina.“ Skrift-
in reynist ekki vera setning, einsog hann held-
ur fyrst í barnaskap sínum, heldur orð, eitt
orð.
Einsog alltaf stöndum við á enda tímans.
Okkur verður starsýnt á orðin, á einstök orð;
líkt og við hyggjumst stara þau niður, maður
og orð horfast í augu sem grámyglur tvær,
ætla að kveða hvort annað í kútinn. Ef maður
horfir nógu lengi eða síendurtekið á nákvæm-
lega sama fyrirbærið, á táknið, sagði fagur-
fræði framúrstefnunnar á sjöunda áratugn-
um, ummyndast það í ekkert, verður að
hreinu yfirborði sem ekkert býr undir. Það
hlutleysist og tilvísunarmerkið hverfur af því,
yfir okkur hellist þessi sæla tómleikatilfinn-
ing, að vera hol, sem var það sem við vorum að
sækjast eftir. Skelfing og vorkunn Aristótel-
esar fjarri góðu gamni og líka „samúðin“.
Táknið „heldur“ okkur ekki, við höldum því.
Kúgun merkingarinnar er aflétt.
Veruleikinn, það reala í hugmyndum
Baudrillards, hvarf og skildi okkur eftir með
dýptarlausa sýnd, en nú er hann kominn aft-
ur. Fjarvist hans var tímabundinn og nauð-
synlegur léttir, söguleg nauðsyn jafngild því
að ganga á vatni og þurfa ekki að kafa í und-
irdjúpin. En nú viljum við ekki lengur tæmast
heldur fyllast þar sem við störum á jagúarinn
sem æðir fram og aftur í búri sínu. Við viljum
að okkur skriki sem snöggvast fótur til að
finna að það er botnlaust hyldýpi fyrir neðan
okkur. Samt viljum við snúa bakinu í fallið og
stara á jagúarinn í leit að lyklinum, að lyk-
ilhugtakinu. Ekki algildunum, nei, þeim höf-
um við varpað fyrir róða og einmitt þessvegna
er okkur svo frjálst að sitja í dýflissunni og
leita að lyklinum en óttast þó stundina þegar
við finnum hann því þá verðum við engin.
3
Hinn heilagi gral var afmiðjaðasta fyrir-
bæri mannkynssögunnar. Hann var fyrirheit
um nýja miðju sem væri alltaf annarsstaðar.
Kirkjan hlýtur að hafa áttað sig á þessu og
fyllst samsæriskennd yfir möguleikanum á að
gralinn kæmi í stað krossins sem miðlægt
tákn, sem staðurinn sem allt sörf stefnir að og
þar sem það endar. Ef hún hefur áttað sig á
þessu brást hún hárrétt við: hún þagði. Það
var skvaldrað og skrifað um leynilega kirkju
hins helga grals en kirkjan þagði.
Hann var annarsstaðar og enginn vissi
hvar, kastalinn þar sem fiskakóngurinn þjáð-
ist af sínu ólæknandi síðusári sem einnig var
eyðilandið umhverfis kastalann. Inní honum
gralinn. Gralinn var betri miðja en krossinn; í
honum var ekkert sem mátti skilja táknræn-
um skilningi einsog blóðið í altarisgöngu
kirkjunnar sem í rauninni var messuvín. Jósef
af Arimaþeu fangaði raunverulegt — ég sagði
raunverulegt — blóð Krists í bikarinn og það
var magnaður mjöður, summan af öllum slík-
um, og eins var gralinn þess megnugur að inn-
lima öll önnur tákn í veldi sitt, djásn heim-
spekinganna, ást riddaranna, og skírlífi
munkanna, upprisuna, brotabrotið úr almætt-
inu. Það gátu allar leiðir legið til gralsins.
Hann gat verið lykillinn að öllum skrám.
Þriðja hringborðið (hafið biðlund með goð-
sagnavaðlinum), hringborð Merlins, er hring-
borð afmiðjunarinnar: hér er enginn gral. Og
nákvæmlega hér erum við stödd í dag, lykla-
laus og allslaus, umhverfis miðju sem er ann-
arsstaðar. Siege Perilous — hættulega sætið
— bíður enn síns Galahads, riddarans eina
sem ætlað var og óhætt að setjast í það, þeim
sem myndi finna gralinn. Er ekki freistandi
að fá sér sæti sem snöggvast? Tylla sér? Góði
gagnrýnandi, þér er alveg óhætt að fá þér
sæti.
Morgunblaðið/Golli
„Dýpt fræðanna byggist á því að dægurþrasið sé léttvægt og að sú andstæða skarist aldrei. Gagnrýnendum er nauðugur einn kostur að halda
áfram með ritun orðabókar ríkjandi hugmynda, þverstæðukennda, öfgafulla, uppfulla af útúrdúrum og hlykkjum.“
Höfundur er bókmenntafræðingur og fyrrverandi
bókmenntagagnrýnandi.
„Það skiptir engu máli þó bókmenntaumræða
geti verið að megninu til yfirborðskennd. Bók-
menntagagnrýni er ekki og hefur aldrei verið
neitt vandamál. Enginn vandi steðjar að
henni, það er enginn vandi að skrifa ritdóma,
segi ég og ek mér ónotalega í sætinu.“