Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. NÓVEMBER 2001
Þ
EGAR Íslendingar héldu upp á
þúsund ára afmæli Alþingis og
hins íslenska lýðræðis árið 1930
buðu þeir fulltrúum fjölmargra
erlendra þjóða til landsins. Ræða
eins þessara fulltrúa skar sig frá
hinum að því leyti að hann hélt því
sérstaklega fram að saga lands
síns líktist mjög sögu Íslands. Þetta var tékk-
neski þingmaðurinn Jan Malypetr en hann sótti
landið heim sem fulltrúi lýðveldisins Tékkóslóv-
akíu sem stofnað hafði verið 1918, sama ár og Ís-
land varð fullvalda þjóð. Ekki er það markmið
mitt hér að skera úr um hvort Malypetr þessi
hafði að einhverju leyti rétt fyrir sér varðandi
líkindi í sögu þessara þjóða en að sjálfsögðu er
þar margt með mjög ólíkum hætti. Hins vegar
vil ég halda því fram að þjóðernishugmyndir
þjóðanna tveggja séu mjög líkar. Einnig tel ég
að þessi líkindi geti kennt okkur margt um
tengslin milli „Íslands“ og „útlands“ eða með
öðrum orðum, íslensks þjóðernis og erlends
þjóðernis.
En hvernig má það vera að þjóðernishug-
myndir þessara tveggja þjóða séu svo líkar eins
og hér er haldið fram, er það ekki einmitt þjóð-
ernið sem greinir þjóðirnar að og sem sýnir
svart á hvítu að „við“ erum ólík „útlendingum“?
Að „Ísland og útland“ er tvennt ólíkt og að þjóð-
ernið er einmitt það sem sannar sérstöðu okkar?
Þegar þjóðernishugmyndir Íslendinga eru born-
ar saman við þjóðernishugmyndir annarra þjóða
er þetta þó ekki endilega niðurstaðan. Svo þver-
sagnakennt sem það kann að hljóma, þá virðist
þjóðernisstefnan einmitt tengja þjóðirnar sam-
an, því það sem við drögum sérstaklega fram til
að sýna hvað geri okkur sérstök og ólík öllum
öðrum virðist oft vera mjög líkt frá þjóð til þjóð-
ar. Samanburður á þjóðernisstefnu Tékka og Ís-
lendinga sýnir þetta kannski óvenju skýrt en
margt af því sem við Íslendingar höfum löngum
talið að geri okkur einstök meðal þjóða veraldar
nota Tékkar einnig til að sanna sérstöðu sína í
heiminum.
Í tilfelli Íslendinga og Tékka er mikilvægt að
hafa í huga að sögulegur uppruni þjóðríkjanna
tveggja á sér ákveðnar hliðstæður. Þjóðirnar
tvær eiga það þannig sameiginlegt að hafa mót-
að hugmyndir sínar um sjálfar sig í sjálfstæð-
isbaráttu gegn gömlu herraveldi á 19. og 20. öld;
Íslendingar gegn Dönum og Tékkar gegn
þýskumælandi yfirstétt innan Austurríska keis-
aradæmisins. Sömuleiðis var hér um að ræða
þjóðir sem á 19. öld höfðu tilfinningu fyrir því að
vera samfélagslega vanþróaðar samanborið við
þau ríki þar sem hugmyndir nútímans um þjóð-
ríki og lýðræði urðu til, ríki á borð við Bretland,
Frakkland og Ameríku. Þegar Íslendingar og
Tékkar áttu í sjálfstæðisbaráttu gegn hinum
gömlu herraveldum á 19. öld blómstruðu sagn-
fræði-, bókmennta- og málfræðirannsóknir í
þjóðernisrómantískum anda um alla Evrópu. En
þjóðernishugmyndir beggja þjóðanna eiga ræt-
ur sínar í slíkum rannsóknum. Fræðimenn hafa
sagt að rannsóknir þessar hafi verið pólitískar
fremur en fræðilegar, þær hafi átt að leggja
grunninn að sjálfsmynd þeirra þjóðríkja sem
voru í mótun um alla álfuna á þessum tíma. Með
þeim hafi verið skapaðar þjóðernisgoðsagnir en
það hugtak hefur verið skilgreint þannig að í
þeim sé fortíðin endurrituð og endursköpuð,
ekki með fræðilegt markmið í huga heldur það
pólitíska markmið að hún verði fyrirmynd fram-
tíðarinnar. Þannig rituðu menntamenn 19. aldar
og jafnvel þeirrar 20. mikil fræðirit þar sem
raunverulegar heimildir um sögu þjóðanna voru
lagaðar að pólitísku markmiði samtímans, því að
stofna nútímaþjóðríki og leggja grunninn að
þjóðernisvitund þjóðanna. Fræðimenn á borð
við breska félagsfræðinginn Anthony D. Smith
og ástralska félagsfræðinginn John Hutchinson
hafa haldið því fram að það beri að líta á mennta-
menn þessa sem pólitíska goðsagnahöfunda
fremur en fræðimenn í eiginlegri merkingu því
að hlutverk þeirra hafi fyrst og fremst falist í því
að gefa þjóðum sínum nútímalega sjálfsmynd.
Ennfremur að þeir hafi fengið sérstaka þýðingu
meðal ýmissa smærri þjóða Evrópu á borð við
t.d. Finna, Íra og Tékka sem mótuðu hugmyndir
sínar um sjálfar sig í baráttu gegn gömlum
herraveldum. Allt bendir til að Íslendingum
megi bæta í þann hóp.
Þjóðernisgoðsagnir innihalda almennt nokkr-
ar meginhugmyndir og leiðarstef. Grunnhug-
mynd þjóðernisgoðsagna er sú að þjóðirnar eigi
sér náttúrulegt þjóðareðli og þjóðarsál sem sé
einstök og birtist sérstaklega í tungumálinu sem
þær tala. Hugmynd þessi hefur verið rakin til
þýska heimspekingsins Johanns Gottfried Her-
ders (1744–1803) sem skrifaði um hana mikil
fræðirit og hafði gríðarleg áhrif um alla Evrópu.
Meðal annarra leiðarstefja þjóðernisgoðsagna
má nefna hugmyndir um skiptingu sögunnar í
gullöld, niðurlægingartímabil og endurreisnar-
tímabil sem svo vel er þekkt úr íslenskri sögu. Á
gullöld lifði þjóðin í samræmi við sitt sanna eðli,
þjóðin var „hún sjálf“. Hins vegar þýðir þetta, að
þjóðin sé hún sjálf, gjarnan nokkurn veginn það
sama frá þjóð til þjóðar. Það þýðir að hún var
sjálfstæð, sterk og glæst, tungumál hennar var
óspillt, hetjur riðu um héruð, sterkir konungar
réðu ríkjum. Síðan kemur niðurlægingartíma-
bilið en það er tengt erlendum yfirráðum. Þá
hnignaði tungumáli þjóðanna og þær lágu í
eymd og vesöld en síðan kemur endurreisnar-
tímabilið þegar þjóðirnar vöknuðu af „löngum
svefni“ og hreinsuðust af erlendri afskræmingu.
Meginlærdómurinn sem ber að draga af þessari
skiptingu er sá að það er frumskylda að þjóð-
irnar ráði sér sjálfar og að erlend yfirráð hafi
haft hörmulegar afleiðingar í för með sér. Vafa-
laust er enginn sem velkist í vafa um hvaða tíma-
bil í íslenskri sögu hefur verið álitið gullöld ís-
lensku þjóðarinnar. Einn áhrifamesti höfundur
íslenskra þjóðernishugmynda, sagnfræðingur-
inn Jón Aðils (1869–1920), gaf raunar út bók með
heitinu Gullöld Íslendinga sem fjallar eins og
hann sjálfur sagði um fornöld Íslands. Í öðru riti
hans, Íslenzku þjóðerni, segir einnig á eftirfar-
andi leið: „Fyrsti þátturinn eða tímabilið í lífi
þjóðarinnar, sem nær yfir rúm 300 ár, frá 930–
1262, er sjálfstjórnar- eða þroskatímabilið ...
Hvar sem litið er, blasir við augum þjóðlíf, svo
ríkt og fagurt og glæsilegt, að hvergi hefur átt
sinn líka á fyrri öldum nema hjá Forn-Grikkjum
á þeirra hæsta þroskastigi, en þar hefur fornald-
arlífið náð hæstum blóma, svo menn viti til.“
Þessi tilvitnun í Jón er ágætt dæmi um að þegar
höfundar þjóðernisgoðsagna voru að „endur-
uppgötva“ hina þjóðlegu fortíð þá gerðu þeir það
í þeim ákveðna tilgangi að gefa þjóðunum sjálfs-
mynd. Þannig enduruppgötvuðu þeir ekki hvað
sem er úr sögu sinni heldur völdu þeir úr ákveð-
in tímabil og ákveðin tákn sem þeir töldu vel til
þess fallin að sýna eins og þeir sögðu hið sanna
og rétta eðli þjóðarinnar. Það sem hjá Jóni tákn-
ar sérstaklega hið sanna þjóðareðli eru íslensku
fornritin og mjög mikilvægt er í hans fræðum að
þau eru ávöxtur af hinu rétta eðli íslensku þjóð-
arinnar.
Í tékknesku þjóðernismýtunni er að finna
svipaðar hugmyndir en áður en út í þær er farið
vil ég fara örfáum orðum um þjóðernisbaráttu
Tékka. Í byrjun 19. aldar áttu Tékkar ekkert
eigið ríki og höfðu engin stjórnmálaleg réttindi.
Þeir voru hluti hins Austurríska keisaradæmis
og lutu stjórn þýskumælandi yfirstéttar. Á mið-
öldum var Bæheimur hins vegar konungsríki og
hafði tékkneskt ritmál þá blómstrað. Tékknesk
„þjóðarvakning“ á fyrri hluta 19. aldar var sam-
tvinnuð við sögulegar rannsóknir sem blómstr-
uðu í Bæheimi eins og annars staðar á þessum
tíma en Tékkar eiga það sameiginlegt með Ís-
lendingum að eiga góðar ritaðar heimildir um
miðaldasögu sína. Tékkinn Frantisek Palacký
(1798–1876) gegndi lykilhlutverki í að skapa
tékkneskar þjóðernishugmyndir og þjóðernis-
stefnu og er talinn einn áhrifamesti þjóðernis-
sinnaði sagnfræðingur Mið-Evrópu. Helsta og
þekktasta verk Palackýs sem raunar er ritað á
þýsku ber heitið Saga Bæheims (Geschichte von
Böhmen) og var gefið út á árunum 1836–65.
Tékkar hafa talað um að með því hafi hann leitt
tékknesku þjóðina til skilnings á hinni raunveru-
legu, tékknesku þjóðarsál en nútímafræðimenn
benda hins vegar á að það sé nær sannleikanum
að segja að Palacký hafi í verki þessu lagt drögin
að eða skapað hina tékknesku þjóðarsál. Há-
punktur tékkneskrar gullaldar hjá Palacký er
tími hins tékkneska prests og endurbótasinna
Jan Huss og hinna svokölluðu Hússíta. Jan Huss
var, eins og kunnugt er, trúarlegur leiðtogi sem
boðaði siðbót innan kaþólsku kirkjunnar og var
fyrir vikið brenndur á báli árið 1415. Hreyfing
Hússítanna hefur fengið svipað hlutverk í tékk-
neskri þjóðernismýtu og fornbókmenntirnar
hafa fengið hjá okkur. Eins og t.d. Jón Aðils áleit
að fornbókmenntirnar væru sprottnar úr kjarna
þjóðarinnar, hennar innsta eðli, þá leit Palacký
svo á að hreyfing Hússítanna sýndi kjarna tékk-
nesku þjóðarinnar, þjóðina eins og hún væri í
eðli sínu. Og Tékkar kölluðu sig oft Þjóð Húss,
svipað og við köllum okkur Söguþjóðina. Á eftir
gullöld Íslendinga og Tékka kemur síðan í báð-
um tilvikum niðurlægingartímabilið en orsök
þess var samkvæmt þjóðernisgoðsögnum
beggja þjóðanna ein og aðeins ein, þ.e. þær
misstu sjálfstæði sitt. Hjá báðum þjóðunum
voru talin lítil takmörk fyrir þeim hörmungum
sem þetta leiddi af sér enda er í íslenskri sagna-
ritun hefð fyrir því að líta svo á að þetta tímabil,
þessi nær 700 ár frá því að Íslendingar gengu
Noregskonungi á hönd og þar til íslenska lýð-
veldið var stofnað árið 1944 hafi verið einn alls-
herjarinnar biðtími eftir sjálfstæðinu. Jón Aðils
skiptir þessu tímabili í tvennt, hið fyrra byrjar
1262 en þá afsalar þjóðin sér sjálfsforræðinu.
Síðara tímabilið hefst samkvæmt Jóni árið 1550
með siðaskiptunum og varir til 1750 en þá „held-
ur konungsvaldið, útlenda valdið, innreið sína í
landið“.
Hvert sem augað leit blasti við hnignun og aft-
urför og allt þetta átti þjóðin „að meira eða
minna leyti upp á danska konungsvaldið. Það
hafði að vísu frelsað hana úr klónum á kirkju-
valdinu, en aðeins til að ná sjálft á henni helj-
artökunum. Þetta voru álíka umskifti fyrir þjóð-
ina eins og að koma úr hreinsunareldinum í
helvíti sjálft“. En niðurlægingartímabilið sýnir
einnig hvað verður um sjálft tákn íslensku þjóð-
arinnar ef hún er ekki sjálfstæð: „Bókmentirnar
urðu sífellt ófrumlegri, málið er orðið spilt og
dönskuskotið og útlend áhrif ... ryðja sér meir og
meir til rúms.“ Upphaf niðurlægingartímabils-
ins í þjóðernissinnaðri sagnaritun Tékka er árið
1620 og líkist það stöðu ársins 1262 í íslenskri
sagnaritun. Það sem markar upphafið var hinn
svokallaði bardagi á Hvítafjalli þegar tékkneskir
ÞVERSAGNIR Þ
ÍSLAND – ÚTLAND
LÍKINDI Í ÞJÓÐERNISHUGMYND-
UM ÍSLENDINGA OG TÉKKA
E F T I R S I G R Í Ð I M AT T H Í A S D Ó T T U R
Hér hefst greinaflokkur Lesbókar um þjóðernishyggju og þjóðarímynd Íslendinga
við aldamót. Íslendingar eins og flestar þjóðir sköpuðu sér þjóðarímynd úr sögu
sinni. Er þetta að breytast? Eru Íslendingar ekki lengur þjóðernissinnar? Eru þeir
meiri þjóðernissinnar? Hverju skipta aukin samskipti við útlönd og útlendinga í því
samhengi? Hvað með alþjóðavæðinguna? Hvað með sameiningu Evrópu? Ísland
hefur verið eins konar útland í landfræðilegum skilningi. Er það að verða útland í
einhverjum öðrum skilningi? Leitað verður svara við þessum spurningum og fleiri.
Íslendingar eins og fle