Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. DESEMBER 2001
F
YRSTU ljósmyndirnar sem vitað
er til að hafi verið teknar á Ís-
landi eru daguerreótýpur af
Reykjavík. Ljósmyndarinn var
Frakkinn Alfred des Cloizeaux.
Árið var 1845, og erindi des
Cloizeaux var vísindaleiðangur
sem farinn var til að rannsaka
silfurberg í námu í Helgustaðagili við Reyð-
arfjörð.
Það eru einkum erlendir ljósmyndarar sem
mynda Ísland og Íslendinga á þessum fyrstu
árum. Flestir eru þeir í rannsóknarleiðöngrum
og myndefnið þar af leiðandi landslag og stað-
arhættir, þótt ein og ein þjóðlífsmynd slæðist
með.
Inga Lára Baldvinsdóttir, deildarstjóri
myndadeildar Þjóðminjasafns Íslands, hefur
nýverið sent frá sér bókina Ljósmyndarar á Ís-
landi 1845–1945. Bókin er afrakstur áralangr-
ar vinnu sem hófst með cand. mag. ritgerð
Ingu Láru er fjallaði um ljósmyndara hér á
landi á árunum 1846–1926, árið sem Ljós-
myndarafélag Íslands var stofnað. Vinnunni
lauk þó ekki með ritgerðinni, heldur vatt verk-
efnið upp á sig þar sem æ fleiri heimildir komu
fram í dagsljósið.
„Þetta er í eðli sínu alveg gríðarlegur
sparðatíningur,“ eru fyrstu orð Ingu Láru um
rannsóknarvinnuna. „Það höfðu ekki farið
fram neinar frumrannsóknir og á litlu að
byggja þannig að í sjálfu sér hefur tíminn unn-
ið með verkefninu.“ Fyrst var talið að elstu
ljósmyndir sem teknar hefðu verið hér á landi
væru frá 1846, en nú er vitað það var ári fyrr.
„Á þessum tíma frá 1984, þegar ég klára rit-
gerðina, hefur komið töluvert af nýjum upplýs-
ingum fram. Þetta er svo nýtt rannsóknarsvið.
Það er svo mikið af nýju efni sem er orðið að-
gengilegt og vitneskjan er sífellt að breytast.
Við getum nefnt sem dæmi það efni sem Æsa
Sigurjónsdóttir hefur verið að vinna í Frakk-
landi, en þekking okkar á þessum erlenda efni-
viði hefur aukist til muna.“
Töluvert vantar þá á að til séu viðhlítandi
frumrannsóknir á einstökum hérlendum ljós-
myndurum líkt og algengt er erlendis, en slík-
ar rannsóknir liggja ekki fyrir á nema örfáum
íslenskum ljósmyndurum. Nefnir Inga Lára
sem dæmi ritgerð Einars Fals Ingólfssonar
sem skrifuð var í tilefni af aldarafmæli Jóns
Kaldal og úttekt Æsu Sigurjónsdóttur á störf-
um Sigríðar Zoëga.
Engar frummyndir eru til eftir fyrstu ís-
lensku ljósmyndarana, þá Helga Sigurðsson
og Siggeir Pálsson, sem störfuðu á fimmta og
sjötta áratug 19. aldar. Eftirtökur hafa þó ver-
ið eignaðar þeim, m.a. mynd af séra Guttormi
Pálssyni sem líkur benda til að sé eftir Siggeir.
Fyrstu íslensku ljósmyndararnir sýna þá port-
rett-myndum hvað mestan áhuga, enda var
það að sögn Ingu Láru „aðalviðskiptagrund-
völlurinn sem atvinnuljósmyndarar störfuðu
við“.
Ljósmyndin er ein af örfáum tækninýjung-
um sem Íslendingar tileinka sér á 19. öld, enda
mættu ljósmyndararnir ýmsum erfiðleikum
fyrstu árin. „Ljósmyndin er í eðli sínu þétt-
býlisfyrirbæri í útlöndum og þéttbýli var ekki
fyrir hendi á Íslandi. Það var ekki hefð fyrir
því að fólk léti gera af sér mannamyndir, líkt
og víða tíðkaðist í Evrópu,“ útskýrir Inga Lára
og bætir við að ljósmyndin sé í raun eins konar
framhald þessara mannamynda. „Hér urðu
menn að skapa þessa hefð og fátækt, dreifbýli
og skortur á portrett-myndahefðinni stóð í
veginum.
Við eigum góðar og nákvæmar lýsingar á
ferli Siggeirs Pálssonar, sem stóð í bréfasam-
bandi við bróður sinn sem hélt bréfum hans til
haga. Þar lýsir hann erfiðleikum sínum, en Sig-
geir lærir ljósmyndun í Noregi og stendur síð-
an frammi fyrir þeim vanda að enginn sýnir
þessu áhuga. Þá er svo dimmt hér stóran hluta
ársins að hann getur í raun ekki fengist við
ljósmyndunina nema örfáa mánuði á ári vegna
slakra birtuskilyrða og auk þess lendir hann í
erfiðleikum með efnin sem hann þarf að nota af
því að þau skemmast í rökum húsakynnum og
annað slíkt.“
Inga Lára segir minna vitað um viðbrögð al-
mennings við ljósmyndinni, en samkvæmt
hennar heimildum myndar Siggeir aðeins
örfáa einstaklinga á starfsárum sínum frá
1858–60. Staðan er strax önnur hjá Tryggva
Gunnarssyni (1864–70), sem virðist ferðast
töluvert milli staða á norðausturlandi og taka
myndir. Þeim fjölgar þannig hægt og bítandi
sem láta mynda sig, þótt efnameiri fjölskyldur
séu að sjálfsögðu í meirihluta þar sem aðrir
höfðu illa efni á slíkum munaði. Inga Lára
nefnir sem dæmi verðupplýsingar sem birtust
í auglýsingu danska ljósmyndarans Rasmus
Peter Hall, sem hóf störf í Reykjavík 1861.
Myndin hjá Hall, einum fárra ljósmyndara
sem gefa upp verð, kostaði þá 10 mörk og er
það samkvæmt þágildandi verðlagsskrám
jafnvirði tuttugu para af sjóvettlingum. „Þetta
var því ekki á færi hvers sem er, enda er ljós-
myndin í eðli sínu yfirstéttarfyrirbæri.“
Sprenging upp úr 1890
Bókin Ljósmyndarar á Íslandi skiptir ljós-
myndasögunni fyrstu öldina í fjögur tímabil og
verða fyrstu kaflaskiptin upp úr 1860 með
komu þeirra Sigfúsar Eymundssonar og
Tryggva Gunnarssonar, nokkrum árum áður.
„Sigfús er í raun fyrsti íslenski ljósmynd-
arinn sem við eigum eitthvað af myndum eftir
sem sýna annað heldur en fólk. Hann hóf strax
annars konar framleiðslu og var mikill braut-
ryðjandi og frumkvöðull. Þannig er hann ekki
bara fyrsti ljósmyndarinn sem tekst að hafa
ljósmyndunina að lífsstarfi, heldur bryddar
hann líka upp á mörgum nýjungum í grein-
inni.“ Inga Lára nefnir sem dæmi stereóskóp-
LJÓSMYNDIN Í EÐLI SÍNU
ÞÉTTBÝLISFYRIRBÆRI
Ljósmyndin er fastur þátt-
ur ýmissa lykilviðburða
sem verða á lífsleiðinni,
sem og skráningarmiðill
sögulegra viðburða. Það
var þó ekki fyrr en um
miðja 19. öld að fyrstu
ljósmyndirnar voru tekn-
ar hér á landi. ANNA
SIGRÍÐUR EINARS-
DÓTTIR fræddist um upp-
hafsár ljósmyndarinnar
hjá Ingu Láru Baldvins-
dóttur, sem nýlega gaf út
bókina Ljósmyndarar á
Íslandi 1845–1945.
Ljósmynd/Jón Guðmundsson
Portrett-myndir af fólki fyrir framan bæi sína,
eða á hestbaki, eru séríslenskt fyrirbæri.
Myndin er af Jóhannesi Þórðarsyni pósti.
Ljósmynd/Gunnhild Thorsteinsson
Fiskverkakonur er meðal þeirra mynda Gunnhild sem settar voru á póstkort. Lítið af plötusafni hennar hefur varðveist og á hver mynda hennar því
stóran þátt í þeirri heildarmynd sem veitt er af vinnu hennar. Myndin, líkt og aðrar myndir sem hér eru birtar, er í eigu Þjóðminjasafns Íslands.
Ljósmynd/Guðbjartur Ásgeirsson
Hvíld frá síldveiðum 1938. Guðbjartur var matsveinn á togara og skapaði sér sérstöðu með ein-
stæðum ljósmyndum af sjómennsku, lífi og starfi um borð og af skipastól landsmanna. Hann rak
jafnframt framköllunarþjónustu í Hafnarfirði ásamt konu sinni, Herdísi Guðmundsdóttur.