Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2001, Blaðsíða 11

nútímalist loksins hefjast skuli þær snúast um
þjóðhollustu og þjóðlega list annars vegar og
innflutt áhrif hins vegar.
En hvar liggur íslenskan í myndlistinni í
dag, hvernig lítur hið þjóðlega rými út? Þótt
enginn hafi getað sýnt fram á hið nákvæma
prósentuhlutfall sem ríkir milli erfða, um-
hverfis og áunninna eiginleika við listsköpun
er sjálfsagt að gera ráð fyrir því að listaverk
nærist á umhverfi og kringumstæðum, að ís-
lenskur myndlistarmaður búi þar af leiðandi
við sérstök tilvistarskilyrði sem eru hluti af vit-
und og sjálfsmynd hans. Í víðustu merkingu
eru því öll verk íslenskra myndlistarmanna
þjóðleg.
Eða eins og ung myndlistarkona orðaði það
þegar hún var spurð út í sérkenni verka sinna:
„Verkin mín eru íslensk af því að þetta eru mín
verk. Þess vegna koma þau kunnuglega fyrir
sjónir.“
Áhugi á að skapa sér sérstöðu í fjölmenning-
arlegu samfélagi samtímans hefur að auki leitt
til þess að margir myndlistarmenn hafa með-
vitað lagt sig eftir spurningum um þjóðleg sér-
kenni. Fjöldi myndlistarmanna sækir árlega
framhaldsnám til útlanda þar sem dvalið er um
lengri eða skemmri tíma. Sjónarhorn verk-
anna er þess sem hefur farið utan og séð land
sitt í nýju, „útlensku“ ljósi og nýrri fjarlægð.
Líkt og fjarlægðin í verkum aldamótamálar-
anna var tákn fyrir aðskilnað frá Íslandi bera
verk aldarlokalistamannanna það oft með sér
að þeir hafa tveggja heima sýn á íslenska
menningu.
Í grein í bandaríska listtímaritinu Art in
America í september árið 2000 fjallar mynd-
listargagnrýnandinn Gregory Volk um ís-
lenska samtímalist. Eitt helsta auðkenni ís-
lenskrar myndlistar telur hann vera hversu
margir íslenskir myndlistarmenn vinna með
Ísland – í einni eða annarri mynd – í verkum
sínum. Og skiptir þá litlu hversu alþjóðlegir
myndlistarmennirnir eru að öðru leyti í aðferð-
um sínum og hugmyndafræði.
Ísland sé stöðugt nálægt, innbyggt í mynd-
hugsun verkanna, oft á táknrænan hátt sem
greining á sérkennum og tilvistarskilyrðum
lands og þjóðar, venjum, hefðum, sögu, sjálfs-
ímynd og sérvisku og síðast en ekki síst menn-
ingarlegum tengslum eyjunnar við útlönd.4)
Sjálfsagt má skoða fullyrðingu myndlistar-
gagnrýnanda Art in America um auðkenni ís-
lenskrar myndlistar að einhverju leyti í ljósi
þeirra andstæðu póla sem áberandi eru í list-
heiminum í dag; annars vegar þess sem kennt
er við alheimsvæðingu („globalisation“) og
hins vegar þess afturhvarfs til staðbundinnar
menningar („localisation“) sem m.a. getur fal-
ist í notkun rótgróins handverks eða annars
konar skírskotunar til eigin menningararf-
leifðar þar sem gamlar hefðir og siðvenjur eru
settar á stall, sbr. nýlegar áherslur í matar-
menningu víða um heim. Þannig getur alda-
mótaleitin „inn á við“ stundum kennd við ald-
arlokarómantík, t.d. falið í sér táknrænt
afturhvarf til æskunnar. Afturhvarf til hins
sanna og upprunalega getur líka leitt bæði til
meðvitaðs naívisma og ýmissa spurninga varð-
andi þjóðlega sjálfsímynd.5) Það kann að vera
að íslenskir myndlistarmenn séu með Ísland á
heilanum, en í samræmi við útþenslu myndlist-
arrýmisins inn á nánast öll svið mannlegs lífs
sl. áratugi má fullyrða að hugtakið „Ísland“
sem ímynd þjóðlegs rýmis hafi mörg andlit í
heimi myndlistarinnar. Lítum á fáein nýliðin
dæmi af handahófi úr safni hins séríslenska
myndlistarveruleika. Magnús Sigurðarson
sendi á dögunum frauðplaststorm inn í nátt-
úruljóðrænu og lognkyrru íslensks myndlist-
arheims, Landabruggsamstæða var framlag
Ásmundar Ásmundssonar á sýningunni Full-
veldið í fjórtánda veldi, viðfangsefni Þorvalds
Þorsteinssonar með gjörningi sem hófst í land-
kynningarbás í útlöndum og endaði í túrista-
ferð þýsks pars á Íslandi var ímyndin, draum-
urinn og veruleikinn Ísland,
fjölmenningarsamfélagið birtist í hnotskurn í
vídeóverki Jóníar Jónsdóttur þar sem hún
fléttaði saman íslenska þjóðsöngnum og jap-
önsku brúðuleikhúsi og ósættanleiki tungu-
máls og myndmáls var viðfangsefni verksins
Thjodlegt.is eftir Daníel Magnússon sem sýndi
stækkaða póstkortaljósmynd frá Þingvöllum
með ofangreindum texta. Hallgrímur Helga-
son heldur áfram að velta fyrir sér ýmsum
myndum íslenska hversdagsdraumsins í Grim-
myndum sínum, Anna Líndal vinnur með
ósýnilega þræði íslenskrar kvennamenningar
og Hulda Hákon spyr í einu verka sinna ein-
kennisspurningar fámennisins: Hverra manna
ertu? Mörg verkanna, ekki hvað síst eftir karl-
menn, vitna um kaldhæðni gagnvart eigin til-
vistarskilyrðum og mátulega léttúð gagnvart
því sem Íslendingum er viðkvæmt í eigin
sjálfsímynd. Við erum ekki bara fá og smá,
heldur líka svolítið hallærisleg og útúrboruleg,
rífum okkur úr öllum fötum í smásólarglennu
og stöndum eftir sjálflýsandi hvít á nærbuxum
og í svörtum sokkum í skónum, líkt og bensín-
afgreiðslumaðurinn á sjötugsaldri í einum af
blaðapistlum myndlistarmannsins og rithöf-
undarins Hallgríms Helgasonar.
Hið „þjóðlega“ þarf ekki lengur að vera upp-
hafið eða háleitt, líkt og í verkum brautryðj-
endanna, heldur getur menningarleg sérstaða
allt eins skapast af vöntun eða skorti, fátækt
og einangrun, ekki síður en af þeim auði sem
liggur til grundvallar mörgum helstu menn-
ingarverðmætum sögunnar.
Með því að vinna með þá myndrænu arfleifð
sem býr í alþýðlegri handverkshefð byggða-
safnanna; útskurði, prjóni, útsaumi og öðrum
verkum sem kenna má við alþýðulist nafn-
lausra hagleiksmanna, má segja að margir ís-
lenskir samtímalistamenn tengi meðvitað fram
hjá landslagsarfleifð listasafnanna. Sem dæmi
má taka verk Birgis Andréssonar sem m.a.
hefur lagt sig eftir að skoða hvernig þjóðin kýs
að tákna sig út á við á ólíkum tímum og vinnur
verk sín á grundvelli þess, lágmyndir Huldu
Hákon sem minna um margt á útskornar töflur
fyrri tíma, prjónaða og heklaða skúlptúra
Hildar Bjarnadóttur, m.a. gólfblúnduna Svan-
hildi, og fagurlega útskorin tréverk Hannesar
Lárussonar, svo sem ausur, bækur, endur,
fálka og lóur, svo vísað sé til nokkurra tákn-
mynda verka hans í gegnum tíðina. Mörg
verka Hannesar fjalla beinlínis um „tilvistar-
skilyrði Íslendings“ og „ástand menningarinn-
ar“ sem hann segir markaða „af einangrun,
blekkingum og goðsögnum sem við þrífumst
á“.6) Verk ofangreindra myndlistarmanna
byggjast á því að tefla markvisst saman tákn-
um íslenskrar alþýðumenningar og alþjóðleg-
um samtímalisthugmyndum, skírskotunum í
söguna og eigin samtímaveruleika, táknmynd-
um lágmenningar og hámenningar, konsepti
og handverki og kryfja samstuð þessara
tveggja heima. Það má orða það sem svo að
myndlistarmennirnir sýni okkur séríslenskan
menningararf í nýju ljósi eða nýrri „nálægð“,
svo vísað sé til hugtaks sem Birgi Andréssyni
er tamt að nota í vinnu sinni, m.a. sem heiti á
sýningarskrám og sýningum.
Árið 1995 dró Birgir að húni á fánastöng við
íslenskan sýningarskála bíennalsins í Feneyj-
um verk sitt Þjóðarþel, handprjónaðan lopa-
fána í sauðalitunum. Stærð, formi og reita-
skiptingu í krossmynstri íslenska fánans var
fylgt nákvæmlega eftir í prjónlesinu. Það var
þó tæplega hægt að segja að fáninn hafi blakt í
feneysku sumarmollunni heldur hékk hann
niður, þungur, moldarlitaður og heimaalnings-
legur, ekki ósvipað og baðstofuloftið þar sem
Íslendingar sátu við handverk sitt um aldir.
Brúntónar sauðalitanna hafa í meðförum
myndlistarmannsins orðið tákn alls hins þjóð-
legasta sem þjóðin hefur alið með sér í gegnum
tíðina. Íslendingar hafa hins vegar lítið gert af
því að flíka margþættu sambýli sínu við lífs-
björgina í gegnum aldirnar og síst af öllu á er-
lendum vettvangi. Nægir að minna á ýmis nei-
kvæð orð og orðatiltæki tengd sauðkindinni og
illa til fundnar samlíkingar við þjóðarlund. Sá
sem er „sauður“ er ekki bara utangátta og vit-
grannur heldur líka sá sem hefur þröngan
sjóndeildarhring, hefur fátt séð og upplifað og
er illa að sér í samtímanum, í stuttu máli allt
sem Íslendingur vill ekki vera.
Þegar horft er til þess að íslensku fánalit-
irnir eru jafnframt litir fjölmargra annarra
þjóðfána, m.a. þess bandaríska, breska og
franska, þá fær bæði banalismi náttúrulitanna
og litleysi lopafánanna aðra og stærri merk-
ingu. Segja má að við séum þar komin langa
vegu frá Þórarni B. Þorlákssyni sem skipaður
var í fánanefndina árið 1913 sem sérfræðingur
í litgreiningu himins, elds og íss. Það segir sitt
um ólíkt þjóðareðli að hjá Frökkum stendur
litaþrenna þjóðfánans fyrir hugsjónir bylting-
arinnar: frelsi, jafnrétti og bræðralag, sbr. lita-
trílógíu kvikmyndaleikstjórans Kieslowskis;
Blár, Hvítur og Rauður. Rökrétt framhald
fánahugmyndar Birgis var að útfæra fleiri
þjóðfána heims á „sauðslegan“ máta. Næstur á
eftir íslenska fánanum var sá bandaríski – að
öllum stjörnunum meðtöldum, prjónaður í
fullri stærð og þannig úr garði gerður að draga
megi að húni á fánastöng. Og nú nýlega hefur
Birgir Andrésson gengið enn lengra í útþenslu
menningarheimsveldis hinnar íslensku bað-
stofu og vinnur að því að láta prjóna fána öfl-
ugustu hervelda heims, NATO-ríkjanna, í
sauðalitunum.
Tilvitnanir:
1) Hannes Lárusson myndlistarmaður. Erindi á mál-
þingi um myndlist í Gerðubergi 23. mars 1992. Málþing um
myndlist. Breytt viðhorf til aðferða og hugsunarháttar í
myndlist eftir 1970. Gerðuberg 1992.
2) Þorvaldur Þorsteinsson. Erindi á málþingi um mynd-
list í Gerðubergi 23. mars 1992. Málþing um myndlist.
Breytt viðhorf til aðferða og hugsunarháttar í myndlist
eftir 1970. Gerðuberg 1992.
3) Jónas Jónsson frá Hriflu í Landvörn, 15. tbl. 1949.
4) Art in America. Nr. 9, september 2000. Gregory Volk;
„Art on Ice“, bls. 40–45.
5) Nánar er fjallað um þau efni í grein í franska list-
tímaritinu Art Nordique, nr. 5 2001/2002. Auður Ólafs-
dóttir: A la quête d’une identité insulaire.
6) Sjónþing Hannesar Lárussonar, 31. október 1998.
Sérrit Gerðubergs.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. DESEMBER 2001 11
Hver er sagan á bak við aðventu-
ljósin, af hverju eru þau sjö og
hvað tákna þau? Eru þau ekki
gyðingaljós?
SVAR: Kaupsýslumaður einn í Reykjavík
hét Gunnar Ásgeirsson, ættaður úr Önund-
arfirði. Hann átti mikil skipti við sænsk fyr-
irtæki og flutti til að mynda bæði inn Volvo
og Husquarna. Á einni verslunarferð sinni í
Stokkhólmi fyrir jól kringum 1960 rakst
hann á einfalda trépíramíta með sjö ljósum
og ýmislega í laginu. Hér var um að ræða
nýjung í Svíþjóð; lítt þekktir smáframleið-
endur voru að reyna að koma föndri sínu á
framfæri í jólavertíðinni.
Hugmyndin um ljósin sjö er komin úr
Gamla testamentinu þar sem sjö arma ljósa-
stikan var mikill helgidómur í musterinu.
Þar virðist ljósastikan þó hafa verið lárétt og
var ekki á almannafæri. En þannig má til
sanns vegar færa að þessi ljós tengist Gyð-
ingum.
Þessi framleiðsla sló ekki í gegn í Svíþjóð
og hefur mér vitanlega aldrei gert. Gunnari
datt hinsvegar í hug að þetta gæti verið snið-
ugt að gefa gömlum frænkum sínum, handa
hverjum menn eru oft í vandræðum með að
finna gjafir. Hann keypti held ég þrjú lítil
ljós og þau gerðu mikla lukku hjá frænk-
unum og vinkonum þeirra. Gunnar keypti
því fleiri ljós næsta ár til gjafa sem hlutu
sömu viðtökur. Þá fyrst fór hann að flytja
þetta inn sem verslunarvöru og smám saman
þótti það naumast hús með húsi ef ekki væri
slíkt glingur í gluggum.
Þetta fyrirbæri hefur vakið mikla athygli
útlendinga sem hingað koma um jólaleytið,
enda mun Reykjavík skera sig nokkuð úr
öðrum borgum að þessu leyti. Þjóðminja-
safnið eða ég sjálfur fáum oft upphringingar
utan úr heimi vegna þessa og margir bibl-
íufróðir spyrja hvort gyðingdómur sé mjög
rótgróinn á Íslandi. Það þykir sannast sagna
heldur snautlegt þegar upplýst er hversu of-
ur ung og veraldleg þessi skreyting í raun-
inni er.
Árni Björnsson þjóðháttafræðingur.
Hafði eyjan sem Sírenurnar í
grísku goðafræðinni bjuggu
á eitthvert nafn?
SVAR: Ekki virðist vera til eitthvað nafn á
eyjunni sem Sírenurnar voru sagðar búa á.
Þó er minnst á það í frásögnum grísku goða-
fræðinnar að þær hafi byggt sér hof við
Sorrento sem stendur á nesi við Napólí á
Ítalíu.
Sírenunum er lýst í grísku goðafræðinni
sem verum sem eru til helminga konur og til
helminga fuglar. Þær eru oft sýndar á mynd-
um sem fuglar með konuhöfuð eða í kvenlík-
ama en með fuglsfætur.
Sírenur voru alræmdar fyrir að reyna laða
menn til sín með undirfögrum söng og bana
þeim síðan. Söngur þeirra var sagður svo
fagur að sjómenn sem sigldu fyrir eyjuna
þeirra köstuðu sér í sjóinn og reyndu að
synda til þeirra eða stefndu skipum sínum í
átt til eyjunnar. En þó söngurinn væri und-
urfagur var mikil hætta á ferðum því að Sír-
enurnar átu þá sem þeim tókst að lokka til
sín og sagt var að bein fórnalambanna lægju
í hrúgum kringum þær.
Margar útgáfur eru til af sögunum um Sír-
enurnar eins og svo algengt er með þjóðsög-
ur. Ein frægasta frásögnin um Sírenurnar er
án efa sú sem má lesa í Ódysseifskviðu eftir
hið fræga gríska skáld Hómer sem var uppi
um 800 fyrir Krist. Ódysseifskviða segir frá
hrakningum og ævintýrum sem Ódysseifur
lendir í á Miðjarðarhafinu á leið heim til sín
til eyjarinnar Íþöku í Adríahafi eftir lok
Trójustríðsins um 1200 fyrir Krist.
Þegar Ódysseifur sigldi framhjá eyjunni
sem Sírenurnar bjuggu á greip hann óseðj-
anleg löngun til að heyra söng þeirra. Búið
var að vara hann við Sírenunum og til að láta
ekki glepjast af ómþýðum söngnum brá
Ódysseifur á það ráð að láta áhöfnina setja
vax í eyrun á sér en sjálfur batt hann sig fast-
an við mastur skipsins.
Í annarri frásögn um Sírenurnar segir frá
ferðum skipsins Argo sem einnig átti leið
framhjá eyjunni. Áhöfnin á Argo taldi fimm-
tíu manns en auk hennar var söngvarinn
Orfeus um borð en hann þótti hafa yfirnátt-
úrlega sönghæfileika. Þegar skipið nálgaðist
eyjuna hófst söngur Sírenanna en skipti þá
engum togum um að Orfeus hóf einnig upp
raust sína. Söngur Orfeusar yfirgnæfði lokk-
andi söng Sírenanna og áhöfnin á Argo gat
ekki annað en hlustað hugfangin á söng hans.
Sagt er að Sírenurnar hafi horfið af eyjunni í
kjölfarið. Ein útgáfan af sögunni er sú að Sír-
enurnar hafi drekkt sér í sjónum af von-
brigðum en samkvæmt annarri útgáfu eiga
Sírenurnar að hafa orðið að steini.
Í Ódysseifskviðu eru Sírenurnar sagðar
vera tvær en ekki eru þær nafngreindar þar.
Í seinni tíma sögum hafa þær ekki einungis
fengið nafn heldur eru þær orðnar mun fleiri.
Moeolpe, Aglao-fónos, Þelxiepia, Parþenope,
Ligeia og Lenkosia eru dæmi um nöfn sem
Sírenunum hafa verið gefin. Öll nöfnin eru á
einhvern hátt lýsandi fyrir sönghæfileika
þeirra, til dæmis þýðir Aglaofónos „ljómandi
rödd“ og Moeolpe þýðir „söngur“. Móðir Sír-
enanna er talin vera sönggyðjan Melpomene
en faðernið er nokkuð á reiki og koma árgoðið
Achelous og hafgoðið Forcys báðir til greina.
Sírenunum fannst þær sjálfar hafa falleg-
ustu söngraddir sem um gat. Þær voru svo
sjálfsöruggar að þær skoruðu á sönggyðj-
urnar í söngkeppni. Það hefðu þær betur látið
ógert því að sönggyðjurnar sigruðu og plokk-
uðu í kjölfarið vængi Sírenanna af þeim svo
þær urðu ófleygar. Skömmin var svo mikil
eftir tapið í söngkeppninni að þær fóru í felur.
Sumir segja að þær hafi dvalist í klettum við
suðurströnd Ítalíu nálægt Napólí og Caprí
áður en þær fluttu sig um set til eyjunnar þar
sem Ódysseifur heyrði í þeim. Enn aðrir
segja að Sírenurnar hafi dvalist á eyju nálægt
suðvesturströnd Sikileyjar eða á norðurhluta
Sikileyjar við Messína.
Sagan um Sírenurnar virðist hafa þróast úr
gamalli austurlenskri mýtu eða goðsögn um
konu sem var hálfur fugl og hálf manneskja
og táknaði sálir hinna dauðu. „Fuglskonan“
var nokkurs konar vængjaður draugur sem
hrifsaði til sín lifandi fólk og færði það dauð-
anum.
Ódysseifskviðu má nálgast í íslenskri þýð-
ingu Sveinbjarnar Egilssonar í Kviðum Hóm-
ers sem Menningarsjóður gaf út árið 1973.
Helga Sverrisdóttir og Ulrika Andersson.
HVER ER SAGAN
Á BAK VIÐ AÐ-
VENTULJÓSIN?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um vetni sem framtíðarorkugjafa
á Íslandi, hvort kettir eða hundar séu gáfaðri, hver sé hæsti aldur sem
fyrirfinnst í dýraríkinu, hvers vegna rökfræði sé svona erfið og hver hafi
verið hugsun George Orwells á bak við söguna Dýrabæ svo fátt eitt sé
nefnt.
VÍSINDI
Höfundur er listfræðingur og kennari við Háskóla
Íslands og Listaháskóla Íslands.