Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. DESEMBER 2001
brögð hans bendi til að hann sé það. Að lokum
hverfur hann næstum sporlaust úr sögunni.
Tveir niðursetningar
Niðursetningurinn Salka hefir hlutverki að
gegna í Heiðarbýlinu. Hún er vangefinn
krypplingur á framfærslu sveitarinnar. Jón
Trausti kynnir hana með þessum orðum: „Út
úr bænum heyrðist ómur af undarlegum hljóð-
um. ... Eftir því sem innar kom í göngin, skýrð-
ust óhljóðin og voru líkust öskrum í villidýri. –
– Í rúminu lá stór strigapoki, úttroðinn af ein-
hverju, og var bundið fyrir opið. ... Þaðan komu
óhljóðin.“
Þess er áður getið að gagnrýnendum þótti
Ásta vitlausa eiga lítið erindi í sögu Ólafs Jó-
hanns. Hún er að vissu leyti áþekk Sölku, og
kemur inn á sögusviðið með líkum hætti og
Salka: „Mjór, skrækur og rykkjóttur söngur
barst gegnum þokuna, lækkaði eitt andartak,
en hófst í næsta vetfangi upp í hvellt og sker-
andi blístur, sem minnti á langdregið kvalaóp.“
Báðum hefir verið misþyrmt; Margrét á
Brekku gengur að rúmfletinu, tekur óþyrmi-
lega á stærsta gúlnum sem stendur út úr pok-
anum og skipar Sölku að hætta þessum óhljóð-
um. Hún virðist skilja hvað við hana er sagt og
býst til varnar, en breytist í villidýr þegar
hræðsla eða reiði grípur hana. Í Heiðar-
hvammi kemst hún svo til þroska að hún er
fermd. Salka strýkur að heiman og verður úti
sömu nóttina og Halla bjargast með naumind-
um niður í Hvamm. Tveir menn leita hennar og
finna hana látna.
Meðferðin á Sölku og Ástu vitlausu á sitt-
hvað sameiginlegt. Ástu er svo lýst að hárið
hangir í kleprum ofan á mórauðan hálsinn.
„Hún var bogin og jafnbola, virtist hvorki hafa
mitti né mjaðmir, þaðan af síður brjóst. ... hún
líktist hræddu dýri, sem býr sig undir varn-
arbardaga.“
Að eigin sögn hefir hún sætt illri meðferð,
verið bundin á bás úti í fjósi og svelt eða látin
nærast á óæti. Öfugt við Sölku hafði hún staðið
fremst fermingarsystkina sinna í barnalær-
dóminum. Sigurlaug á Rauðalæk, fermingar-
systir hennar, óttast að hún villist á heiðinni og
verði úti. Tveir menn leita hennar og finna
hana og flytja heim bundna á hvítan hest. Viku
seinna berst andlátsfregn hennar. Hún hafði
látist í fjósinu.
Ferðir Hildar og Herdísar
Hvergi er jafn margar hliðstæður að finna
og þegar segir af ferðum Höllu og Herdísar
eftir að bændur þeirra eru látnir. Hundur
Höllu ber sig illa þegar hann hefir orðið var við
Sölku annaðhvort lífs eða liðna í hríðinni. Svip-
uð er hegðun hundsins á Hamri þegar hann
kemur heim eftir að Guðmann hefir svipt sig
lífi. Frásögnin af því hvernig Halla brýst til
bæja í stórhríðarbyl eftir að Ólafur er látinn og
skilur börnin ein eftir í bænum hjá líkinu hefir
áður verið rakin. Hún býr sig út eftir bestu
föngum þegar hún leggur af stað. Fjárhundinn
lætur hún fylgja sér. Herdís fer að sækja varn-
ing í kaupstað vegna jarðarfarar bónda síns.
Heimanbúnaði hennar er lýst af nákvæmni.
Hún fór í buxur utan yfir pilsið, klæddist úlpu
og batt á sig skó og hafði snæri meðferðis og
dró hettu niður fyrir eyru. Gullpening sem
henni var gefinn þegar hún fór frá Fossi hefir
hún meðferðis. Um leið og hún kvaddi dreng-
ina bað hún þá að hafa ljós í baðstofuglugg-
anum þar til hún kæmi. Á sleða sem hún hafði
meðferðis voru rjúpur í poka og Snati fylgdi
henni. Af ferðum hennar er það að segja að
hún komst í kaupstaðinn heilu og höldnu. Gull-
peningurinn kom í góðar þarfir þegar átti að
taka út hjá kaupmanninum. Hún var komin
langleiðina að Rauðalæk á heimleið þegar
norðvestanbylur skellur á. Hún grillir í Snata
sem er faðmslengd á undan með trýnið við
jörðu og rekur slóð þeirra frá því um morg-
uninn. Þegar þreyta og svefn fer að sækja á
hana, sér hún sýnir, fyrst vorkomu, þá snigil í
götu, síðan fóstru sína sem brosir við henni.
Við það stendur hún á fætur dofin og stirð af
kulda.
Þessari lýsingu svipar mjög til ferðar Höllu
niður að Hvammi eftir að Ólafur var látinn eins
og áður hefir verið rakið. Hún sér ofsjónir og
heyrir ofheyrnir. Gamla prestsfrúin og Jó-
hanna birtast henni og síðast kemur Salka
fljúgandi. Halla sér háan og herðabreiðan
mann ganga á undan sér á móti hríðinni. Hún
hrekkur upp af hálfgerðu móki við ýlfur í
hundinum, og sér eitthvað sem líktist eldglær-
ingum í fjúkinu.
Sú gullvæga regla að setja ljós í glugga til að
vísa mönum á húsaskjól í illviðrum kemur fyrir
á báðum sögunum. Í Heiðarbýlinu segir frá
Jósep í Heiðarhvammi sem lætur alltaf loga
ljós í baðstofuglugga þegar óveður var í aðsigi
og bjargar mörgum með því. Herdís biður Þor-
stein litla að hafa ljós í baðstofuglugganum þar
til hún kæmi aftur. Ólafur Jóhann getur þess
tvívegis í frásögninni. Samt verður ljósið ekki
til að vísa Herdísi veginn síðasta spölinn heim.
Öðru máli gegnir með ljósin í Hvammi.
Gullpeningurinn sem Herdís hefir með sér í
kaupstaðarferðina kemur að góðu gagni þegar
átti að synja henni um úttekt. Hann kemur við
sögu þegar í upphafi sögunnar og hann breytir
öllu þegar til kaupmannsins kemur. Hann á sér
hliðstæðu í Heiðarbýlinu, þar sem eru spesíur
Ólafs sauðamanns sem hann særði út úr sr.
Halldóri án vitundar Höllu. Með tilstyrk þeirra
gat hún hafið nýtt líf. Í báðum tilfellum skipta
þessir peningar sköpum fyrir söguhetjurnar í
sögulok.
Grenjaskytturnar
Þorsteinn Egilsson, grenjaskyttan, kemur
mikið við sögu í Heiðarbýlinu. Hann er eðl-
isskyldur móðurbróður sínum Pétri á Kroppi
og örlög beggja harmsöguleg. Hjá Ólafi Jó-
hanni er Sigurbergur í Dal refaskyttan, og
hann fæst við smíðar eins og Þorsteinn. Sig-
urbergur getur helst ekki um annað talað en
refi og refaveiðar.
Þorsteinn særir tófuna þegar hún kemur út
úr greninu. Sigurbergur skýtur sína tófu hins
vegar þegar hún kemur að greni með fugl í
kjaftinum. Í báðum sögunum ná grenjaskytt-
urnar refnum með brögðum. Þorsteinn og
Sveinn binda hvolpana á streng og láta þá ýlfra
til að lokka refinn að greninu. Sigurbergur
hermir hins vegar eftir gaggi tófunnar og lokk-
ar refinn þannig í skotfæri. Báðir refirnir eru
með dauðan fugl sem þeir draga með sér eða
bera í kjaftinum og leggja hann frá sér annað
slagið þegar þeir nálgast grenið. Hjá Jóni
Trausta hallar refurinn undir flatt, en hjá Ólafi
Jóhanni veltir hann vöngum. Hér er margt
keimlíkt, en myndirnar hjá Jóni Trausta eru
miklu skýrari og þær benda til að hann hafi
einhverntíma á ævinni reynt eitthvað áþekkt.
Smærri hliðstæður
Lýsingarnar á drykkjuskap Þorsteins og
Guðmanns má einnig líta á sem hliðstæður.
Sama má segja um samskipti Höllu og Þor-
geirs verslunarstjóra og Herdísar og Þórarins
á Laxabakka. Báðir eru viljasterkir og fálátir í
fyrstu, en hafa engu að síður hugsað úrræði
þeim til handa þó að ólíkar hvatir búi undir.
Eitt áhrifamesta atriði í Heiðarbýlinu er
þegar Jóhanna elur barn sitt og blæðir síðan
út. Lakið með blóðflekkjunum notaði Halla síð-
an sem vopn á Borghildi. Hin dramatísku átök
sem Jón Trausti skapaði kringum þennan at-
burð rísa sennilega hæst í gjörvöllu Heiðarbýl-
inu.
Í sögu Herdísar er enginn jafn tilþrifamikill
atburður. E.t.v. liggja samt einhverjir þræðir
frá Heiðarbýlinu til sögu Ólafs Jóhanns þegar
fósturláti Herdísar er lýst. Þorsteinn sonur
hennar verður var við að einhver ótíðindi eru
að gerast um nóttina. Um morguninn eftir sér
hann móður sína í rúminu föla og máttvana og
blóðflekki á sængurveri hennar og þjáist af
ótta við að missa hana. Menn geta svo velt því
fyrir sér hvort það sé tilviljun að drengurinn
sem lýst er í sambandi við þennan atburð heitir
einmitt Þorsteinn.
Í Heiðarbýlissögunum er aftur á móti eng-
inn áþekkur atburður sem jafnast á við baráttu
Herdísar við Jakobínu í Hamarskoti geðveika,
þar sem minnstu munar að Jakobína gangi af
henni dauðri. Hjá Jóni Trausta er helst að
nefna árás Sölku á Þorbjörn til mótvægis, því
að hvorki Salka né Jakobína eru andlega
heilar. Hins vegar kemur aldrei til beinna
handalögmála milli Höllu og Borghildar þó að
við liggi, svo að hér er hæpið að tala um rit-
tengsl.
Margt smálegt og almenns eðlis, svo sem
veðurlýsingar, er áþekkt í þessum verkum:
Sólsetrið á kyndilmessu, sem lýst er í Þorra-
dægrum, boðar langvinnar hríðar og harðindi,
þegar renningskófið vestur á heiðunum var
orðið að eldi. Hjá Ólafi Jóhanni kveikti sól-
arlagið í loðnum skýjabólstrum, „sem urðu
rauðir eins og blóðlifrar“. Í báðum tilvikum
veit þessi litadýrð á ill.
Sú kynslóð, sem var í blóma lífsins þegar
skáldsögur Jóns Trausta komu út, drakk þær í
sig. Árni Pálsson sagði um þær að Jóni hefði
tekist það, „sem engu íslensku skáldi hefir
heppnast, að lýsa heilu byggðarlagi svo, að les-
andinn þykist þekkja þar nálega hvern mann
og hverja bæjarleið“.
Heiðarbýlissögurnar voru lengi vinsælt les-
efni allrar alþýðu og þannig fór fyrir fleirum.
Erlendur Jónsson rithöfundur minnist þess
frá menntaskólaárum sínum að haust eitt þeg-
ar nám skyldi hefja varð Halla og Heiðarbýlið
þess valdandi að önnur og hagnýtari lesning
varð að víkja. „Og lengi síðan varð mér fátt
hugstæðara en þetta tröllaukna skáldverk.
Töfrar þess eru ótvíræðir,“ bætir Erlendur
við. Engum sögum fer af því að Ólafur Jóhann
hafi hrifist af Jóni Trausta með sama hætti og
Erlendur. Engu að síður virðist sú örlagasaga
sem Jón Trausti skrifaði um lífsbaráttu og ör-
lög þeirra sem byggðu heiðarbýlin hafa
brennst inn í vitund hans á æsku- og unglings-
árum og komið óboðin upp á yfirborðið þegar
hann valdi sér það viðfangsefni að skrifa um
áþekkt söguefni.
Höfundur er bókmenntafræðingur og
fyrrverandi skjalavörður á Þjóðskjalasafninu.
E
NGEY hefur oft orðið mönnum
að umræðuefni. Í Lesbók
Morgunblaðsins 12. ágúst síð-
astliðinn birtist til dæmis grein
þar sem ýmsan fróðleik er að
finna um síðustu ábúendur í
Engey um miðja nýliðna öld.
Hér á eftir verður stiklað á
stóru um sögu eyjarinnar en einkum staldrað
við 19. öldina sem kalla má blómaskeið í byggð-
arsögu hennar. Þá bjuggu þar nafnkunnir
bátasmiðir og sjósóknarar auk þess sem
myndarbúskapur var þar rekinn. Hið svokall-
aða Engeyjarlag á bátum snertir nýjungar í
bátasmíði á þessum tíma. Engeyjarættin svo-
nefnda á rætur að rekja til þeirra sem þarna
bjuggu þá og reyndar miklu fyrr því að skv.
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín
var Erlendur Þórðarson ábúandi á 1⁄6 hluta eyj-
arinnar árið 1703. Hann var langafi Snorra
Sigurðssonar sem kallaður var hinn ríki og oft
hefur verið nefndur ættfaðir þeirra sem
kenndir hafa verið við Engey í seinni tíð.
Snorri fæddist í Engey 1754 og lést þar fjör-
gamall árið 1841. Hann „var svo heppinn mað-
ur til sjáfar að honum brást varla fiskur, þó ei
feingi aðrir, og svo var um allt, að hvað sem
hann tók fyrir, þá var sem heppnin fylgdi hon-
um hvervetna,“ sagði dómkirkjupresturinn
Helgi G. Thordersen, síðar biskup, um Snorra
látinn.
Hallgerður langbrók og Engey
Margt er þoku hulið um eignarhald og bú-
setu í Engey. Nafn eyjarinnar gæti bent til að
upphaflega hafi hún verið nytjuð frá landi,
einkum sem slægjuland, engi. Njáls saga
greinir frá því að eftir að Glúmur gekk að eiga
Hallgerði langbrók hafi bróðir hans, Þórarinn
Ragabróðir (lögsögumaður 950–969), látið
honum eftir Varmalæk en farið sjálfur í Laug-
arnes. „Engey skulum við eiga báðir saman ...
en ef eg lifi þér lengur, þá ætla eg mér Varma-
læk.“ Eftir víg Glúms skiptu þau Þórarinn og
Hallgerður um bústaði, og fluttist hún „suður á
Laugarnes“. Hvað þá varð um Engey kemur
ekki fram en ekki er ólíklegt að sú fræga kona
hafi að minnsta kosti fengið hana hálfa í sinn
hlut. Ýmsir hafa velt fyrir sér hvernig á því
standi að Engey (og Laugarnes) skuli hafa
gengið úr greipum ættmenna Ingólfs Arnar-
sonar svo snemma og hefur sú tilgáta komið
fram að Óleifur hjalti, faðir Glúms og þeirra
bræðra, hafi átt dóttur Ingólfs og fengið þessi
lönd með henni. En slíkra mægða er hvergi
getið og verður það að teljast undarlegt. Önn-
ur hugmynd er sú að Ragi sem nefndur er í
Egils sögu og Landnámu sem Ragi „í Laug-
ardal“ hafi verið tengdasonur Þorsteins Ing-
ólfssonar; hann hafi dáið ungur og bræður
hans erft hann. Þessi getgáta strandar helst á
því að vitað er að Ragi átti afkomendur sem
hafa þá verið réttbornir erfingjar hans.
„Engey brosir á móti þér“
Lengra verður ekki haldið í þessum leik en
geta má þess að Engey og Laugarnes fylgdust
löngum að, virðast hafa verið í sömu eign um
aldir. Það er ekki fyrr en um 1800 að breyting
verður þar á þegar ábúandinn í Engey, fyrr-
nefndur Snorri ríki, kaupir eyna. Rúmum
þremur áratugum síðar selur hann hana (þó
hann búi þar enn) gullsmiðnum á Bessastöð-
um, Þorgrími Tómassyni, föður Gríms Thom-
sen. Kona Þorgríms, Ingibjörg Jónsdóttir,
skrifar Grími amtmanni bróður sínum 12.
mars 1833: „Við höfum í vetur eignast Engey.
Þú manst víst eftir henni. Hún varð feikna
dýr.“ Eftir lát Þorgríms árið 1849 virðist Grím-
ur Thomsen sonur hans hafa lagt áherslu á það
við móður sína að Engey yrði ekki seld enda
þótt miklar skuldir hvíldu á henni. „Ekki skal
selja Engey,“ segir hún í bréfi til hans árið
1850. Svo er jafnvel að sjá sem hvarflað hafi að
Grími að setjast að í Engey er tímar liðu. Guð-
rún systir hans nefnir þetta tvívegis við bróður
sinn og segir í bréfi til hans 4. mars 1851: „Svo
er Engey á sama stað og brosir á móti þér og
bíður þín og þinnar ákvörðunar, hana snertir
enginn maður.“ Þetta var á uppgangstímum
Gríms í dönsku utanríkisþjónustunni. Ekki
settist hann að í Engey svo sem kunnugt er.
En það er ekki fyrr en árið 1905 að eyjan fer úr
eigu fjölskyldu hans.
Engeyjarlagið
Þegar Snorri ríki gerist hrumur af elli verð-
ur tengdasonur hans, Pétur Guðmundsson frá
Uppdráttur af Engey frá árinu 1878 sem Sveinn Sveinsson búfræðingur teiknaði. Uppdrátturinn
er í vörslu Guðnýjar Halldórsdóttur í Háteigi í Reykjavík.
„ENGEY
BROSIR Á
MÓTI ÞÉR“
NOKKUR ORÐ UM ENGEY
E F T I R B A L D U R H A F S TA Ð