Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002
BRESKI bókmenntafræðing-
urinn Terry Eagleton gaf í byrj-
un mánaðarins út bókina The
Gatekeeper, en þar rekur hann
æviminningar sínar. Eagleton er
heimsþekktur fræðimaður á sínu
sviði og gegnir lykilstöðu í
bresku háskólasamfélagi. Fræði-
rit eftir Eagleton á borð við Lit-
erary Theory og The Ideology of
the Aesthetic eru víða grunnrit í
bókmenntafræðum, auk fleiri
rita höfundarins. Fræðileg sýn
Terry Eagleton hefur frá upphafi
markast af marxískum við-
horfum og hefur hann jafnframt
lesið sig og aukið við marxíska
bókmenntafræðihefð.
Í æviminningunum sem nú eru
út komnar lýsir Eagleton upp-
vexti sínum í kalþólskri verka-
mannafjölskyldu, og uppgjöri við
þær aðstæður og þá hug-
myndafræði sem hann var alinn
upp við. Þá lýsir hann leið sinni til
mennta, en hann var meðal fárra
af verkamannastétt til að nema
við Cambridge-háskóla. Eagleton
lýsir jafnframt umgengni sinni
við hóp róttækra námsmanna, og
kemur víða við í íhugulli frásögn
sinni. Gagnrýnandi breska dag-
blaðsins The Times telur bókina í
senn heillandi og fráhrindandi,
þar sem að baki stílsnilld og hug-
myndasnilli búi mótsagna-
kenndur hroki í uppgjöri Eagle-
ton við uppruna sinn.
Nóvella frá Carol Oates
Joyce Carol Oates hefur gefið út
sína fyrstu bók þetta árið, stutta
skáldsögu sem ber heitið Beasts.
Sagan á sér stað upp úr 1970 og
lýsir frjáls-
lyndum tím-
um, ekki síst í
viðhorfum til
kynlífs og
vímuefna. Þar
segir frá hópi
háskóla-
stúlkna sem
haldnar eru
ósegjanlegri
aðdáun á
sjarmerandi og gáfuðum prófess-
or, Andre Harrow. Prófessorinn
sýnir einni af hlédrægari stúlkum
hópsins áhuga og markast brátt
samband þeirra af þráhyggju og
misbeitingu valds. Joyce Carol
Oates kafar jafnan djúpt í sálar-
fylgsni öfgafullra persóna í bók-
um sínum, sem þykja í senn grót-
eskar og heillandi. Hún hefur
sent frá sér fleiri tugi skáld-
sagna, smásagna, ljóða og ann-
arra skrifa.
Öfgar Los Angeles-borgar
BANDARÍSKI rithöfundurinn
Bruce Wagner hefur sent frá sér
nýja skáldsögu, I’ll Let You Go
(Ég sleppi þér). Þar fjallar Wagn-
er um öfgar Los Angeles-borgar,
og gjána á milli hinna yfir sig
ríku og hinna blásnauðu. Sagan
hefst með því að umboðsmað-
urinn Marcus Wiener yfirgefur
eiginkonu sína, erfingja mikils
ríkidæmis, og hverfur af yf-
irborði jarðar. Þrettán árum síð-
ar fer sonurinn Toulouse á stúf-
ana, um undir- og yfirheima
borgarinnar, að leita föður síns.
Bruce Wagn hefur vakið at-
hygli fyrir að gera myrka heima
Hollywood-ríkidæmisins að við-
fangsefni í bókum sínum. Sjálfur
er hann búsettur í Los Angeles-
borg og hefur áður sent frá sér
skáldsögurnar Force Majeure og
I’m Losing You. Kvikmyndin
Women in Film er byggð á síð-
arnefndu skáldögunni en handrit
og leikstjórn myndarinnar ann-
aðist Wagner sjálfur. Kvikmynd-
in var m.a. sýnd á Sundance-
kvikmyndahátíðinni og í Fen-
eyjum í fyrra.
ERLENDAR
BÆKUR
Æviminningar
Eagletons
Joyce Carol
Oates
U
M ÁRAMÓT er ríkjandi sú til-
hneiging að líta um öxl, rifja
upp gleði og sorgir, sigra og
ósigra og meta gengiskúrfu
ársins sem er að líða. Allir fjöl-
miðlar eru uppfullir af þessari
áráttu; yfirliti helstu frétta,
sögu stjórnmálanna, stöðunni í
efnahagsmálunum, svæsnustu fréttamyndunum,
bestu myndböndunum, íþróttaannálum, tölu lát-
inna í umferðarslysum o.s.frv. Áramótauppgjör-
inu fylgja jafnan hátíðleg ávörp helstu forystu-
manna til þjóðar sinnar. Að þessu sinni settust
þrír jakkafataklæddir karlar í þægilegan stól við
stórt eikarskrifborð með íslenskt landslag, fána
eða bóndabæ í baksýn og fluttu landsmönnum
boðskap sinn við áramót.
Fyrstur á skjáinn var Davíð Oddsson, forsætis-
ráðherra. Ávarp hans var á afleitum útsending-
artíma, þjóðin sat prúðbúin undir gnægtaborðum
og kjamsaði á veisluréttum, vín glóði í glösum og
jólaljósin skörtuðu sínu fegursta. Sumir skrúfuðu
niður í sjónvarpinu og gutu augunum aðeins endr-
um og sinnum á ráðherrann þar sem hann hreyfði
varirnar og horfði alvarlegum augum á lands-
menn. Einhverjir heyrðu þó þegar hann varpaði
fram þeirri spurningu hvort nýliðið ár væri
„hörmungarár“ og svaraði því sjálfur til að svo
væri ekki þar sem margar hörmunganna væru
mestmegnis „heimatilbúnar hrellingar“ og af því
mætti draga drjúgan lærdóm, hver sem hann nú
var. Næstur á mælendaskrá var Markús Örn Ant-
onsson, útvarpsstjóri, sem tónaði fyrir tómum
stofum því þjóðin öll var úti í garði að sprengja
upp tertur, flugelda og blys – fyrir um þrjúhundr-
uð milljónir króna. Því miður fór framhjá flestum
að „ávarp“ hans var býsna poppað. Hann lagði sig
allan fram til að brydda upp á nýjungum og þáttur
hans höfðaði bæði til heyrnar og sjónar. Síðastur
þremenninganna var forseti lýðveldisins og hefði
ræða hans inntaksins vegna kannski átt að vera á
undan hinum tveimur. Í ávarpi sínu boðaði Ólafur
Ragnar þegnunum sparnað; ekki bara í ríkis-
rekstri heldur einnig á heimilunum. Ræða hans
fór verulega fyrir brjóstið á mörgum timburmann-
inum sem á nýársdag staulaðist fram úr bólinu eft-
ir flugeldasýningu næturinnar, þrúgaður af vísa-
skuldum og viðvarandi láglaunastefnu, til að heyra
hvað nýlega skattskyldur og trúlofaður forsetinn
hefði fram að færa þessar tuttugu mínútur sem
hann ávarpar þjóð sína á ári hverju.
Ávörp forystumanna þjóðarinnar voru afar
keimlík; búningur þeirra uppskrúfaður, myndmál-
ið hefðbundið og rammíslenskt, efnið yfirborðs-
legt, landsfeðratónninn allsráðandi en ábyggilega
vel viðeigandi á slíkum stundum. Áramótaávörpin
skipa virðingarsess hefðar og hátíðleika í huga
þjóðarinnar sem sótti í þau bæði huggun, sátt og
von. Hér gefst kærkomið tækifæri til að segja eitt-
hvað merkilegt, eitthvað nýtt, eitthvað satt. En
ræðumennirnir láta það jafnan sér úr greipum
ganga og falla í klisjugildrurnar hverja af annarri.
Það er löngu ljóst hvað má tala um í ávarpi sem
þessu og hvað ekki. Hvernig væri að einstæð móð-
ir, gamall maður, nýbúi, sjúklingur, barn, búand-
karl, listamaður eða venjulegur launþegi á Dags-
brúnartaxta fengi orðið við næstu áramót? Er
ekki hægt að ganga út frá því sem vísu að nýr tónn
verði sleginn í áramótaræðunum? Og kannski
nennir þá einhver að hlusta.
FJÖLMIÐLAR
HEILÖG ÞRENNING HELDUR RÆÐU
Hvernig væri að einstæð móðir,
gamall maður, nýbúi, sjúkling-
ur, barn, búandkarl, listamað-
ur eða venjulegur launþegi á
Dagsbrúnartaxta fengi orðið
við næstu áramót?
S T E I N U N N I N G A Ó T TA R S D Ó T T I R
EIGUM við ekki að telja að mis-
góðar skáldsögur Halldórs Laxness
lifi í vitund þjóðarinnar? Hann var
ágætur rithöfundur en kannski ekki
jafngóður og sumir halda. Síbyljan
um „skáldið“, með nóbelslógói á
hverri skruddu, og endalaus söfn
tilvitnana – allt er þetta á furðulega
lágu plani og andhverft þeirri ást
sem maður kann að hafa á bók-
menntum. Það er klént hvernig lág-
kúrulegur útgefandi Halldórs hefur
reynt að selja þjóðinni verk hans
undanfarna áratugi. Í raun ætti að
liggja refsing við svo djúpstæðum
plebbaskap. Þar hefur farið saman
tækifærisleg sölumennska og af-
skaplega vond útlitshönnun. […]
Og hvað innihaldið varðar – jæja,
reynið til dæmis að mylja grjótið
sem Halldór Laxness framreiðir í
líki skáldskapar í Sölku Völku,
Heimsljósi og Sjálfstæðu fólki.
Hvernig síða rekur síðu af væmni
og ólgandi patosi! […] Ef eitthvað
einkennir Skáldatíma, og önnur
skrif Halldórs Kiljans um kollega í
rithöfundastétt, þá er það smásál-
arleg öfund og yfirgripsmikil van-
þekking á bókmenntum. […] Þann-
ig sallar hann niður Marcel Proust,
Franz Kafka, Bertolt Brecht, James
Joyce, T.S. Eliot og Thomas Mann í
þessari furðulegu bók. Geri önnur
útkjálkaskáld betur!
Egill Helgason
Strik.is
www.strik.is
Ekki Halldór heldur
Einar Jóhann
Sæll kunningi og þakka þér fyrir
allt silfrið og margt spaklegt sem
þú hefur lagt til málanna. Ég las
með athygli uppgjör þitt svokallað
við Halldór Laxness. Það er að
sönnu óvægið, hreinskilið og op-
inskátt eins og ég býst við að upp-
gjör eigi að vera. Á því er þó einn
hængur. Uppgjörið er ekki við
Halldór Laxness – það er við Einar
Jóhann Grímsson. […] Hvorki er
að finna stafkrók til lofs eða lasts
um T.S. Eliot eða Kafka í „þessari
furðulegu bók“ sem lifir í minni
þínu frá því að þú flettir henni fyrir
hundrað árum en hins vegar er
mikið tuðað um Kafka í bók Hall-
gríms sem ekki kemur á óvart þeim
sem þekkja til skoðana höfundarins
á ýmsum módernistum 20. ald-
arinnar – enn ertu sem sé að rugla
saman Einari Jóhanni og Halldóri
Laxness.
Guðmundur Andri Thorsson
Strik.is
www.strik.is
Morgunblaðið/Sverrir
Konur, barn, vagn og bíll.
UPPGJÖRIÐ
VIÐ GRIMNESS
IÍ upphafi frægrar greinar sinnar frá árinu1784, „Svar við spurningunni: Hvað er upplýs-
ing?“, varpaði þýski heimspekingurinn Immanuel
Kant fram þessari margumræddu skilgreiningu á
upplýsingunni: „Upplýsingin er lausn mannsins úr
viðjum þess ósjálfræðis sem hann á sjálfur sök á.“
Kant sagði að ósjálfræði væri „vanhæfni mannsins
til að nota eigið rökvit án handleiðslu annarra“.
Hann sagði að manninn skorti ekki hyggjuvit held-
ur „einurð og hugrekki“ til að nota það upp á eigin
spýtur. „Einkunnarorð upplýsingarinnar,“ sagði
hann, „eru því „Sapere aude!“, hafðu hugrekki til
að nota eigið hyggjuvit!“
II Upplýsingarmenn settu sér það markmið aðuppfræða alþýðu manna og bæta þannig heim-
inn. Það átti að gera hvern og einn færan um að
hugsa fyrir sig og verða þannig virkur þátttak-
andi í skoðanamyndun og ákvarðanatöku sam-
félagsins. Kant trúði því að það væri hægt að
frelsa lýðinn með þessum hætti. Hann benti á í
fyrrnefndri grein að letin og ragmennskan væru
orsakir þess „hve öðrum reynist hægt um vik að
gerast forráðamenn meðbræðra sinna. Það er
svo þægilegt að vera ósjálfráða.“
IIIÍ þessu verkefni upplýsingarinnar fólst auð-vitað ákveðin mótsögn. Það átti að frelsa lýð-
inn frá fáfræði sinni með því að innprenta hon-
um nýja hugsun, þá bóklegu þekkingu sem elítan
hafði vald á. Það átti með öðrum orðum að
steypa almúgann í mót hinna hámenntuðu (og
velættuðu), hugsanlega með þeirri afleiðingu að
hann hætti að hugsa sjálfstætt.
IVVerkefni upplýsingarinnar byggðist á ofurtrúá hinu ritaða orði en bókin var aðalmiðill
og -vopn upplýsingarmanna. Á bak við þessa trú
á textann var hugmyndin um óvirka neytandann,
að almúginn tæki gagnrýnislaust við því sem fyrir
honum væri haft. Þessi hugmynd lifir enn góðu
lífi og er ástæða þess að menningarvitarnir hafa
stöðugar áhyggjur af því að svokölluð lágmenning
hafi slæm áhrif á almenning og sé að fella alla í
sama mótið. En rétt eins og nú þá voru lesendur
ekki þöglir, hlutlausir og aðgerðalausir neytendur
á upplýsingaröld, heldur tóku þeir virkan og per-
sónulegan þátt í sköpun textans. Þessa má sjá
stað í alþýðumenningu, jafnt fyrr á öldum sem
nú. Í henni birtist oft heimsmynd sem stangast á
við viðurkennda þekkingu, jafnvel í þeim til-
fellum þar sem hún er úrvinnsla á„opinberum“
textum.
VVerk alþýðufræðimanna á borð við Gísla Kon-ráðsson og Sighvat Grímsson, sem Davíð
Ólafsson fjallar um í Lesbók í dag, eru gott dæmi
um þetta. Á undanförnum árum hafa íslenskir
sagnfræðingar einmitt lagt síaukna áherslu á að
rannsaka heimildir um líf og störf slíkra manna.
Þessar rannsóknir hafa fyllt talsvert upp í þá mynd
sem saga hinna ýmsu „stofnana“ samfélagsins hef-
ur dregið. Af þeim má sennilega einnig draga
þann almenna lærdóm að sjónarhornin eru aldrei
of mörg, að sagan öll verður seint sögð, hvorki
saga fortíðar né samtíðar. Á upplýsingaöld opnast
reyndar ýmsir nýir möguleikar en það er eigi að
síður mikilvægt að hafa í huga hvaðan bróð-
urparturinn af upplýsingunum kemur.
NEÐANMÁLS