Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002 7
1.
F
yrsti fundurinn sem ég átti með
ritnefnd Tímarits Máls og
menningar líður mér sennilega
seint úr minni. Þetta var í sept-
ember 1993, ég hafði verið rit-
stjóri tímaritsins í rúman mán-
uð og var staðráðinn í að fríska
ærlega upp á þetta gamla og
rótgróna tímarit. Ég var (og er) nokkru
yngri en flest ritnefndarfólk og fannst
skipta miklu máli að standa mig sæmilega
vel á fundinum, ekki síst vegna þess að rit-
nefndin var skipuð rithöfundum, skáldum og
bókmenntafræðingum sem ég mat (og met
enn) afar mikils.
Að loknum (að mér fannst...) glæsilegum
og gáfulegum inngangsorðum mínum og vin-
samlegum umræðum fram og til baka fór ég
að kynna fyrirhugaðar breytingartillögur
mínar fyrir ritnefndinni. Þau hlustuðu af
kostgæfni á mál mitt og ég færðist allur í
aukana, sagðist vera með hugmyndir um að
skipta um pappír og nota „kremaðri“ pappír
eins og það er kallað, skipta um uppsetn-
ingu og leturgerð og fleira. Ég útskýrði líka
fyrir þeim að ég áformaði að draga úr veru-
lega fræðilegri slagsíðu tímaritsins, minnka
pólitískt argaþras um keisarans skegg, opna
það betur fyrir erlendum menningar- og
bókmenntastraumum í samtímanum, vinna
meira í því að fá höfunda til að koma efninu
skýrt og skilmerkilega frá sér og margt
fleira sem síðan var hrint í framkvæmd. En
einkum og sér í lagi, og ég lagði alveg sér-
staka áherslu á þetta atriði, þá yrðum við
snarlega að hætta að birta ritdómana í lok
hvers heftis. Ástæðan var sú að þeir voru að
mínum dómi oft ekki nógu vel skrifaðir, og
ekki nóg með það, heldur voru þeir slík
tímaskekkja að það jaðraði við að vera fá-
ránlegt. Ég sagði að mér fyndist hreinlega
út í hött að birta ritdóm um ljóðabók og
skáldsögu einu eða einu og hálfu ári eftir út-
komu bókarinnar. Ég hefði því ákveðið í
krafti ritstjóravalds míns að leggja þessa
ritdóma af.
2.
Þögn sló á nefndarfólk um stund. Síðan
byrjuðu þau, ósköp hógværlega og elsku-
lega, að setja fram mótrök gegn þessum
áformum mínum um að leggja bókmennta-
gagnrýnina niður. Þau sögðu að nú sem
aldrei fyrr væri brýn þörf fyrir að halda úti
bókmenntagagnrýni í tímaritinu vegna þess
að gagnrýni í dagblöðum og ljósvakamiðlum
færi minnkandi og versnandi með hverju
ári. Að gagnrýnin væri það fyrsta sem les-
endur tímaritsins læsu og þetta væri afar
vinsælt efni sem fólk væri vant að ganga að
aftast í hverju hefti. Að það væri einmitt
mjög gott frá bókmennta- og menningarlegu
sjónarmiði að birta gagnrýni nokkrum mán-
uðum og jafnvel nokkrum árum eftir út-
komu bókar vegna þess að þá væru lesendur
tímaritsins búnir að lesa viðkomandi bók og
mynda sér sínar eigin skoðanir. Gagnrýni í
bókmenntatímariti væri þannig nokkurs
konar samtal tveggja vitsmunavera, öfugt
við einhliða gagnrýni dagblaða- og ljósvaka-
gagnrýnenda sem vildu umfram allt þröngva
skoðunum sínum upp á lesendur, segja þeim
hvað þeim ætti að finnast. Að öfugt við
blaðagagnrýni væri gagnrýni í bókmennta-
tímariti oft notuð í kennslu, bæði í mennta-
skólum og háskólum. Það benti til þess að
hún væri einhvers virði, entist sæmilega og
væri gagnleg við að halda bókmenntaum-
fjöllun og -kennslu á sómasamlegu plani í
landinu. Og að þeim fyndist sem höfundum
mjög miður að leggja af einn örfárra staða
þar sem birt væri sæmilega metnaðarfull
gagnrýni, en ekki afgreiðslupistlar eins og
víðast hvar annars staðar.
3.
Þar sem ég var nýbyrjaður sem ritstjóri
tímaritsins var ég í hálfgerðri varnarstöðu,
en fannst þau óneitanlega hafa nokkuð til
síns máls. Ég sagði því (eins mynduglega og
mér var unnt...) að ég myndi punkta þetta
hjá mér og íhuga málið.
Síðan íhugaði ég, velti vöngum og bræddi
þetta vandlega með mér, og komst auðvitað
að þeirri niðurstöðu að þetta var hárrétt hjá
þeim. Og það er skemmst frá því að segja,
að í þau ár sem ég ritstýrði Tímariti Máls
og menningar, frá ágúst 1993 til febrúar
2001, héldum við (fyrir tilstuðlan þeirra)
áfram að rækta og reyna að efla þessa
ágætu hefð: birta í hverju hefti gagnrýni
sem leitaðist í senn við að vera læsileg, vits-
munaleg og notalega úr takti við tímann. Og
það var ekki fyrr en löngu seinna að ég
gerði mér grein fyrir þessu meginatriði:
helsti kostur og aðal góðs menningar- og
bókmenntatímarits er einmitt það að vera
ekki of tímabundið, ekki um of bundið á
klafa samtímans, geta séð viðfangsefnin úr
vissri fjarlægð og kannað dýpi þeirra. Þetta
er það sem réttlætir tilvist þeirra og markar
sérstöðu þeirra miðað við dægurmiðlana
sem eru eðli málsins samkvæmt tímabundn-
ir í orðsins fyllstu merkingu og fullnægja
daglegri upplýsingaþörf fólks. Þannig geta
þessir ólíku miðlar spilað ágætlega saman.
Dægurmiðlarnir geta upplýst og birt við-
brögð hér og nú, en menningartímaritin síð-
an tekið við og myndað það sem Milan Kun-
dera kallaði einu sinni „vitsmunalegt
bakland“ bókmenntanna.
En það var ekki alltaf auðvelt að halda
þessari ritstjórnarstefnu. Við nutum auðvit-
að áfram krafta nokkurra ágætra gagnrýn-
enda sem höfðu skrifað í tímaritið árum
saman, en svo urðum við stöðugt að hafa
augun opin fyrir nýjum því sumir gagnrýn-
endur missa, eins og gengur, áhugann á
þessu heldur illa launaða og vanþakkláta
starfi (einkum kunna höfundar sem fá nei-
kvæða umfjöllun þeim litlar þakkir...) auk
þess sem gagnrýni er mér vitandi ekki að-
alstarf nokkurs manns á Íslandi og brauð-
stritið við önnur störf tekur óhjákvæmilega
yfirhöndina. Samt held ég að við höfum ver-
ið svo heppin að fá til liðs við tímaritið fólk
sem gerði okkur kleift að halda uppi fram-
bærilegri gagnrýni í tímaritinu og stundum
gott betur, en auðvitað er það annarra að
dæma um það. Þessi vettvangur hvarf hins
vegar fyrir ári og því miður hefur ekkert
komið í hans stað enn sem komið er þótt það
standi vonandi til bóta.
4.
„Allir eru einhvers hundar. Ráðherrann er
hundur konungs, æðsti embættismaðurinn
er hundur ráðherrans, eiginkonan er hundur
eiginmannsins eða eiginmaðurinn hundur
eiginkonunnar,“ segir franski átjándu aldar
æringinn og heimspekingurinn Denis Dider-
ot á einum stað í skáldsögunni Jakob
forlagasinni og meistari hans. Þar á hann
við það að enginn sé alfrjáls og sjálfs sín
herra að fullu, ekki einu sinni sjálfur kóng-
urinn, jafnvel þótt hann haldi annað. Þetta
gildir um gagnrýnendur eins og annað fólk
og því er kannski varla við því að búast að
nokkur bókmenntagagnrýnandi sé alfrjáls,
það er að segja ekki þátttakandi í ref-
skákum milli útgefenda og rithöfunda. Auk
þess eru gagnrýnendur ekki óskeikulir
fremur en annað fólk og því er hálf hjá-
rænulegt að sjá og heyra suma þeirra tjá sig
um sömu bækur í tveimur eða þremur ólík-
um fjölmiðlum. Hvar er eiginlega metnaður-
inn og samkeppnisandinn hjá þeim fjölmiðl-
um?
Eitt af því sem ég hef oft rekið mig á í
gegnum tíðina er að sumir gagnrýnendur
virðast hreinlega einhverra hluta vegna vera
haldnir jákvæðum eða neikvæðum fordóm-
um, þeir virðast halda með eða vera á móti
tilteknum höfundum, persónulega, og eiga
því erfitt með að fjalla faglega um verk höf-
undanna óháð persónu þeirra. Slíkt er held-
ur vafasamt, ekki einasta gagnvart lesand-
anum, heldur kannski fyrst og fremst
gagnvart rithöfundinum, listamanninum sem
skrifar væntanlega alla jafna ekki bara fyrir
núið, heldur vonar að bækur hans eigi sér líf
eftir jólabókaflóðið. Enda veit ég til þess að
margir hérlendir höfundar taka fremur lítið
mark á gagnrýni hér þótt hún hafi hagnýtt
gildi í flóðinu, en bíða þess í stað og vona að
bækur þeirra komi út erlendis og fái þar
faglega og réttmæta umfjöllun.
Sem betur fer hefur maður sjaldan rekist
á tilfelli þar sem gagnrýnandinn gerir sig
hreinlega sekan um vinnusvik. Þó hef ég af
og til séð bókmenntagagnrýni sem minnti
ískyggilega mikið á fréttatilkynninguna frá
útgefandanum eða bakkáputextann á við-
komandi bók. Skemmtilegt dæmi um það að
gagnrýnandi lesi ekki eða illa þá bók sem
hann á fjalla um er ritdómur um Ástina
fiskanna eftir Steinunni Sigurðardóttur, þar
sem ritdómarinn gerði óskaplega mikið úr
táknrænu gildi þess að aðalpersónan væri
nafnlaus.
Hængurinn er hins vegar sá að þetta er
fjarri sanni, því hún heitir Samanta eins og
unnendur verka Steinunnar vita, enda kem-
ur það margoft fram í þeirri merku skáld-
sögu.
5.
Afsökunin sem bókmenntagagnrýnendur
setja fram í svona tilfellum er ævinlega sú
sama: tímaskortur. Og raunar er þeim nokk-
ur vorkunn, því obbinn af íslenskum skáld-
skap kemur kemur út á sex vikum, frá
miðjum október til nóvemberloka Bækurnar
eru sendar nánast hráblautar úr prent-
smiðju (eða jafnvel í próförkum) til gagn-
rýnandans sem verður að skipun yfirmanna
sinna að skila ritdómi eins fljótt og hægt er,
helst í gær. Hvernig í ósköpunum á gagn-
rýnandinn að geta lesið bókina ofan í kjöl-
inn, vegið og metið bókmenntalegt gildi
hennar, sett hana í samhengi við önnur verk
höfundarins og annarra höfunda, lífs og lið-
inna, og síðan sagt á henni kost og löst að
vel athuguðu máli? Gagnrýnandanum er af-
ar þröngur stakkur skorinn um tíma og
rými í miðlinum, og hann þarf sannarlega að
hafa bein í nefinu til að ná að hefja sig upp
fyrir flatneskju og viðteknar hugmyndir.
Draumur hvers gagnrýnanda er eðlilega
sá að í hann sé vitnað sem víðast, að á hann
sé hlustað, annars væri hann ekki að þessu
brölti. Það er ósköp eðlilegt og mannlegt,
því það þýðir að það sem hann eða hún hef-
ur skrifað hefur snert lesandann á einhvern
hátt, orðið honum minnisstætt, að skrif við-
komandi hafi náð markmiði sínu.
Undanfarin ár hefur þeirrar tilhneigingar
gætt í vaxandi mæli, einkum sjónvarpinu, að
markmið gagnrýnandans sé ekki að brjóta
tiltekna bók til mergjar og kynna hana á vit-
rænan hátt fyrir lesendum, heldur að kom-
ast inn í hið allra heilagasta, skrifa sig inn í
auglýsingu og vera boðið í útgáfuteitin.
Snjöll og knöpp setning sem útgefandinn
getur notað í auglýsingu (hið heilaga orð
okkar tíma) tryggir gagnrýnandanum það
kennivald og þá athygli sem hann þráir svo
mjög. Og til að vera nothæf í auglýsingu
verður gagnrýnin auðvitað að vera mjög já-
kvæð. Því styttri og jákvæðari sem hún er,
því meiri líkur eru á því að hún nái mark-
miði sínu: hljóti blessun útgefandans og
auglýsingastofunnar.
6.
En aðalatriðið í þessu öllu er að það er
heilmikil gróska í íslenskum samtímabók-
menntum, eins og glögglega hefur sést und-
anfarnar vikur. Stór hluti almenings fylgist
vel með, kaupir og les nýútkomnar bækur
og hefur greinilega gaman af því að skiptast
á skoðunum um þær. Fólk nýtur þess að
lesa bókmenntir og hugsa um þær. Heil-
brigð og opin skoðanaskipti byggð á þekk-
ingu hljóta að vera til góðs fyrir bókmennt-
irnar í landinu. Þess vegna skiptir máli að
vandað sé til þeirra, enda eru bókmennt-
irnar þrátt fyrir allt enn verulegur hluti af
sjálfsmynd okkar Íslendinga. Vitaskuld hafa
orðsporið og fiskisagan um góða eða vonda
bók mest áhrif á val fólks á lesefni, en
ábyrgð gagnrýnenda og fjölmiðla er líka
mikil eins og dæmin sanna. Hlutverk gagn-
rýnenda er að vera óháðir, upplýstir les-
endur, svo upplýstir og faglegir að það sé
réttlætanlegt að þeir tjái sig opinberlega um
þetta efni. Gagnrýnandinn verður að gæta
sín á því að lenda ekki ofan í pytti hags-
munapotsins og vinna eins faglega og heið-
arlega og unnt er. Annað er ekki einungis
óheiðarlegt gagnvart lesendum (hlustend-
um, áhorfendum) heldur líka varasamt fyrir
rithöfundana sem finnst lofið skiljanlega
best, sama hvaðan það kemur.
7.
Halldór Laxness orðaði hættuna af því
sem hann kallaði „kunníngjalof“ á þennan
hátt í ræðu á listamannaþingi árið 1950:
„Vér höfum séð þess ýmis átakanleg dæmi,
hvernig kunníngjalof hefur orðið góðum
mannsefnum að hægum hvíldarfaðmi getu-
lausrar sjálfsánægju þar sem allar listgáfur
eru dæmdar til að lognast útaf: ekki var
úngur efnilegur listamaður fyr búinn að
stíga fyrstu virðíngarverðu skrefin á braut
sinni en skrif úr áhrifamiklum vinum var
orðið honum að unaðslegu andlegu bana-
meini.“ Ég held að þessi hálfrar aldar gömlu
varnarorð Halldórs Laxness séu, því miður,
enn í fullu gildi, þau séu verðugt umhugs-
unarefni og að ein leiðin til að heiðra minn-
ingu hans nú þegar hundrað ár eru liðin frá
því hann fæddist sé að reyna að lyfta bók-
menntagagnrýninni á „örlítið hærra plan“
eins og þar var sagt. Það hefði honum senni-
lega ekki þótt ónýt afmælisgjöf.
En auðvitað kann að vera að mér skjöplist
hrapallega, rétt eins og á ritnefndarfund-
inum forðum.
„UNAÐSLEGT
ANDLEGT BANAMEIN“
ÞANKABROT UM GAGNRÝNI VIÐ UPPHAF LAXNESSÁRS
„Gagnrýnandinn verður að gæta sín á því að lenda
ekki ofan í pytti hagsmunapotsins og vinna eins
faglega og heiðarlega og unnt er. Annað er ekki
einungis óheiðarlegt gagnvart lesendum
(hlustendum, áhorfendum) heldur líka varasamt
fyrir rithöfundana sem finnst lofið skiljanlega best,
sama hvaðan það kemur.“
E F T I R F R I Ð R I K R A F N S S O N
Höfundur er bókmenntafræðingur og þýðandi.
mava@mi.is