Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002 3
F
YRIR þessi jól var rifjuð upp
gömul fjölskyldusaga úr
Reykjavík í mest seldu skáld-
sögu jólabókaflóðsins. Fjöl-
skyldufaðir gekk út einn góðan
veðurdag og sigldi til Ameríku
án þess að kveðja kóng eða
prest. Ekki er að efa að þetta
brotthvarf sem enginn vissi óyggjandi skýr-
ingu á hafði mikil áhrif á börn hans og jafn-
vel barnabörn.
Úti í Þýskalandi var rifjuð upp fjöl-
skyldusaga um þessi jól. Þýska ríkissjón-
varpið frumsýndi þriggja þátta mynd um
fjölskyldu rithöfundarins Tómasar Mann.
Tilefnið er að á síðasta ári voru liðin 100 ár
frá útkomu vinsælustu bókar hans Budd-
enbrooks, sögunnar um hrun fjölskyldu. En
tilefnin eru fleiri. Nýlega kom út saga
Mann-fjölskyldunnar: Í neti töframannsins
eftir Marianne Krüll. Nafnið vísar til þess að
börn Tómasar Mann kölluðu hann töfra-
manninn, en það getur líka verið sótt til sög-
unnar um Marío og töframanninn eða skáld-
sögunnar Töfrafjallsins sem hefur enn ekki
verið þýdd á íslensku. Enn eitt tilefnið er að
Þjóðverjar glíma stöðugt við vofur nasista-
tímans. Mannfjölskyldan fór öll eins og hún
lagði sig í útlegð, hafði hina mestu skömm á
nasistum og gerði þeim skráveifur þegar
hún gat.
Fjölskyldusaga Krüll leiðir í ljós að líf
Mannfjölskyldunnar var hreint ekki dans á
rósum þótt efni væru góð og rithöfundurinn
og nóbelsverðlaunahafinn nyti mikillar virð-
ingar. Viðtal við Krüll í tímaritinu Spiegel
(Nr. 51/17.12.01) ber fyrirsögnina „Óham-
ingjan erfist“ og virðast það orð að sönnu.
Það sem nú er verið að skoða í sögu Mann-
fjölskyldunnar og setja í samhengi varpar
nýju ljósi á verk skáldsins og það hvort hver
kynslóðin á fætur annari tekur (eða tekur
ekki) á sama hátt á þeim andlegu og verald-
legu vandamálum sem við er að glíma. Hver
er fjölskylduarfurinn, hvaða fylgjur fortíðar
berum við með okkur og hver ræður för?
Það reynir Krüll að kortleggja í bók sinni.
Sagan byrjar hjá móður Tómasar Mann,
Júlíu (1851-1923). Hún fæddist í Brasilíu en
missti móður sína aðeins tveggja ára gömul.
Þá ákvað faðirinn að fara með hana heim til
Lübeck þar sem þau settust að. Á þeim tím-
um var lítt skeytt um andleg áföll barna, þau
voru fengin barnfóstrum eða send í fóstur
eftir því sem verkast vildi. Júlía giftist kaup-
manninum Mann og eignaðist fimm börn.
Hún lifði ákaflega borgaralegu lífi og fékk
áreiðanlega ekki að njóta sín fremur en fleiri
konur á þeim tíma (þunglyndi?). Júlía var
greinilega listræn og fékkst við skriftir, sem
gekk í arf til barna hennar. Eftir að hún
varð ekkja, seldi hún eignirnar og flutti til
München. Báðar dætur hennar sviptu sig
lífi, önnur stóð þá á fimmtugu, hin var aðeins
29 ára gömul. Þær voru báðar listakonur en
náðu ekkert viðlíka árangri og bræðurnir
Heinrich og Tómas. Samkvæmt heimildum
stríddu þær við þunglyndi og misnotkun eit-
urlyfja sem reyndar var mjög algengt á
þeim tíma. Konur áttu erfitt uppdráttar í
listaheiminum, en fróðlegt væri að vita
meira um þær systur og sögu þeirra.
Tómas Mann var aðeins 26 ára þegar
Buddenbrooks kom út, en hún færði honum
frægð og frama. Hann giftist stærð-
fræðinemanum Katia Pringsheim 1905, en
hún var af efnaðri gyðingaætt. Þau eign-
uðust alls sex börn, þrjár dætur og þrjá
syni. Bróðir Tómasar Heinrich var einnig
þekktur rithöfundur, skrifaði m.a. söguna
Professor Unrat, sem sú fræga kvikmynd
Blái engillinn er byggð á og hann lagði í
sarpinn eina af minningarbókunum um
Mann-fólkið.
Mikil togstreita einkenndi fjölskylduna.
Bræðurnir Tómas og Heinrich voru keppi-
nautar á sviði ritlistarinnar, en meira er um
vert ef rétt er að Tómas Mann hafi verið tví-
kynhneigður eða jafnvel samkynhneigður
eins og fram kemur í þeim greinum sem ég
var að lesa (kannski vita þetta allir nema
ég?). Hann viðurkenndi það aldrei sjálfur
opinberlega, en dagbækur hans afhjúpa eitt
og annað. Sagnfræðingurinn Golo sonur
hans (sem var samkynhneigður) sagði í sinni
æviminningabók að Katia hafi verið stóra
ástin í lífi rithöfundarins. Krüll heldur því
fram að líf fjölskyldunnar hafi einkennst af
leyndarmálum, afneitun og lygum í nafni
borgarlegs velsæmis. Þetta voru tímar fyrri
heimstyrjaldarinnar og Weimarlýðveldisins
þegar allt var prófað og allt var leyfilegt inn-
an vissra hópa. Eiturlyf og tilraunir á kyn-
lífssviðinu voru algeng. Sú innri togstreita
sem Tómas Mann átti í varpar nýju ljósi á
sögur eins og Dauðann í Feneyjum og Dr.
Faustus og þau miklu andlegu átök og stóru
spurningar um mannlega hegðun sem ein-
kenna bækur hans.
Börn Tómasar og Katiu ólust upp í
skugga risans. Tvö elstu börnin Erika og
Klaus lögðu út á listabrautina. Þau voru
mjög virk og þekkt í listaheiminum á
millistríðsárunum. Erika var leikkona og
giftist hinum fræga þýska leikara Gustaf
Gründgens, en hún átti líka í samböndum
við konur. Þegar leikarinn gekk til liðs við
nasista reisti Klaus Mann honum þá níð-
stöng sem lengi mun í minnum höfð í bók-
inni Mefisto, en hún er ekki síst merk fyrir
það hvernig Klaus Mann sá fyrir þróun nas-
ismans. Erika og Gründgens skildu og hún
fór síðar í útlegð. Klaus sem einnig var sam-
kynhneigður barðist fyrir tilveru sinni sem
rithöfundur við hlið föðurins en varð undir.
Hann svipti sig lífi 1949 eins og reyndar
yngsti sonurinn Michael löngu síðar.
Hluti Mann-fjölskyldunnar var í útlegð
frá 1933 og hin bættust við smátt og smátt,
þar til stríðinu lauk 1945. Slíkt hlutskipti
hlýtur að reyna mikið á. Tómas og Katia
settust að í Sviss eftir stríð þar sem hann
lést 1955. Mesti rithöfundur Þýskalands á
20. öld (að mati Spiegels) snéri aldrei heim
aftur.
Saga Mannfjölskyldunnar getur engan
veginn talist dæmigerð, en það gerir hana
afar spennandi. Hún gerðist á tímum mikilla
umbrota og átaka og hún er dæmi um fjöl-
skyldusögu þar sem einn andlegur risi gnæf-
ir yfir alla hina. Það hlýtur að hafa verið erf-
itt að þurfa að sanna sig, ætíð í samanburði
við föðurinn eða bróðurinn Tómas Mann.
Fjögur þeirra sviptu sig lífi. Svo virðist sem
kynhneigð innan fjölskyldunnar hafi verið
vægast sagt í ósamræmi við borgaralegar
hefðir, en þetta var nú ekkert venjulegt fólk.
Voru það tímarnir sem þar réðu mestu, erfð-
ir eða mótun innan fjölskyldunnar?
Nú er stóra spurningin: hvenær fáum við
að sjá þættina um Mannfjölskylduna í sjón-
varpi allra landsmanna?
AF FJÖLSKYLDU-
FYLGJUM
RABB
K R I S T Í N Á S T G E I R S D Ó T T I R
k r a s t @ s i m n e t . i s
STEINUNN SIGURÐARDÓTTIR
ÞOLMYNDIR
Þegar árin færast yfir hætta menn að þola
salt, sykur, einræður undir fjögur augu,
ferskan hundaskít við suðumark á gangstéttum
duftkenndan hundaskít í tunglskini.
-
Þegar árin færast yfir hætta menn að þola
ofsoðnar kartöflur, hálfhráar kartöflur,
einræður, fjölmenni, fámenni,
olnbogaskot í fjölmenni, olnbogaskot undir fjögur augu,
allan lauslegan hundaskít til sjávar og sveita.
-
Þegar árin færast yfir hætta menn að þola
sandlausar strendur, rok í desember, logn í júlí,
glannaakstur mæðra með barnavagna, og það sem í
vagninum er, ef það hefur hátt.
Og allt sem hefur hátt, þótt það sé ekki í vagni.
-
Þegar árin færast yfir hætta menn að þola
of rúma skó, of þrönga skó, skóhlífar, regnhlífar.
-
Þegar árin færast yfir hætta menn að þola
æ fleiri fæðutegundir, æ fleiri manntegundir,
þar á meðal mergsugur, fanta og blíðmenni.
Og engin elli er nógu löng til að taka á sig króka
framhjá þeim.
Steinunn Sigurðardóttir (f. 1950) gaf út fyrstu ljóðabók sína, Sífellur, árið 1969
en sú nýjasta, Hugástir, kom út árið 1999. Ljóðið hefur ekki birst áður. Höfundur
heldur að það sé upphaflega samið í París.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI
Sighvatur Grímsson og Gísli Konráðsson
voru tveir af merkustu fulltrúum alþýð-
legrar bókmenningar á 19. öld, segir Davíð
Ólafsson í grein sinni um Flateyjarár
þeirra tveggja.
Lærisveinninn
og meistarinn er höfundur bókarinnar Nickle and Dimed:On (Not) Getting By in America sem hefur
verið afar umtöluð í Bandaríkjunum und-
anfarið. Við undirbúning bókarinnar varði
Ehrenreich tveimur árum ævi sinnar í dul-
argervi. Þetta gerði hún þó ekki í leyni-
legum erindagjörðum, hún var hvorki á
mála hjá dularfullri ríkisstofnun né var hún
að koma upp um glæpsamlegt athæfi ein-
hverrar mafíufjölskyldunnar. Hún var að
gera vettvangsrannsókn á kjörum lág-
launafólks í Bandaríkjunum.
Barbara
Ehrenreich
Unaðslegt andlegt
banamein
nefnist grein eftir Friðrik Rafnsson þar
sem hann rifjar meðal annars upp fyrsta
fund sinn sem ritstjóra Tímarits Máls
og menningar með ritnefnd tímaritsins
en þar lagði hann til að ritdómar yrðu
felldir niður í því.
Bernd Koberling
opnar sýningu í Listasafni Reykjavíkur,
Hafnarhúsi, í dag. Á sýningunni eru sýnd
olíumálverk, akríl- og vatnslitamyndir
þessa kunna þýska listamanns, sem eytt
hefur öllum sumrum frá 1977 í Loðmund-
arfirði.
FORSÍÐUMYNDIN
er eftir Bernd Koberling, Tregahornið no. 34. Vatnslitamynd 38 x 28 sm,
myndskreyting við samnefnda bók Gyrðis Elíassonar.