Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002
Í
FLATEY á Breiðafirði er snertipunkt-
ur tveggja merkustu fulltrúa alþýð-
legrar bókmenningar á 19. öld, Gísla
Konráðssonar (1787–1867) og Sighvats
Grímssonar Borgfirðings (1840–1930).
Þegar Sighvatur kom fyrst í Breiða-
fjarðareyjar ungur maður hélt hann
beint á fund Gísla, enda þekkti hann til
skáldskapar hans og fræðistarfa og þrátt fyr-
ir að á milli þeirra væri rúmlega 50 ára ald-
ursmunur varð þeim strax vel til vina og Sig-
hvatur settist við fótskör hins aldna
fræðaþular. Vorið 1867 var Sighvatur alfarinn
úr Flatey, útskrifaður úr skóla Gísla Konráðs-
sonar, staðráðinn í því að fylgja fordæmi hans
og gera skáldskap og fræðistörf að miðpunkti
tilveru sinnar.
I
Nú var það á þessum árum, að hann var
kominn í fullkomin kynni við Gísla Konráðs-
son, sem léði honum hvert handritið á fætur
öðru, eftir því sem Sighvatur gat yfir komizt
að afrita, og fræddi hann og leiðbeindi á allar
lundir, enda var sem nýr heimur opnaðist fyr-
ir Sighvati, þegar hann komst í kynni við
Gísla. Og þótt Sighvatur væri vinnumaður og
hefði litla tíma, þá notaði hann hverja stund
sem mest mátti verða, bæði nætur og daga, til
að afrita sögur Gísla og fræðirit. Hvern helgi-
dag, sem hann var í Flatey, vóru þeir saman
frá morgni til kvelds og þótt Gísli væri hinn
mesti gleðimaður fram á hin háu elliár sín, þá
var honum oft mikið angur að, þegar þeir
þurftu að skilja, og lét hann það oft í ljósi.
Þannig vóru öll þau ár, sem þeir höfðu kynni
saman, að Sighvatur hafði þar jafnan opinn
hinn mikla fræðifésjóð, og var það Gísla hin
mesta ánægja. Og þegar Sighvatur var við
róðra í útverum, safnaði hann öllu því, er
hann á náði, fyrir Gísla, viðburðum ýmsum,
yngri og eldri, slysförum, viðaukum til ætta
o.s.frv.“1
Þessa lýsingu má lesa í Æviágripi Sighvats
Grímssonar Borgfirðings fram til 27. des.
1892 eftir sjálfan hann sem prentað var í Ár-
bók Landsbókasafns Íslands árið 1964, en þar
talar ritarinn jafnan um sig í þriðju persónu.2
Gísli Konráðsson og Sighvatur Borgfirðingur
eru óumdeilanlega stærstu nöfnin í sögu al-
þýðlegrar fræðimennsku á Íslandi á 19. öld en
æviskeið þeirra spannar næstum eina og hálfa
öld, frá fæðingu Gísla 1787 til dánardægurs
Sighvats 1930. Sighvatur Grímsson var ungur
og bókhneigður vinnumaður, borgfirskrar
ættar þegar leiðir hans lágu til Flateyjar á
Breiðafirði upp úr miðri 19. öld og hann fór í
vist til Ólafs Teitssonar bónda í Sviðnum:
„Hann átti nú ekkert til nema aðeins
skiptaföt til daglegrar brúkunar og fáeinar
bækur, gat skrifað sendibréf nokkurn veginn
eftir því sem þá gjörðist með alþýðu, hafði
lært fingrarímið á tólfta árinu og kunni það
ágætlega, skildi vel dönsku (talaða), sem hann
hafði vanizt á Akranesi á vorin, þegar lausa-
kaupmenn komu þar til verzlunar, og hafði
auk þess oft komið í Reykjavík. Þar með hafði
hann eignazt nokkuð af Íslendingasögum, Ár-
bækurnar 1.–9. deild og Sturlungu alla og
hafði lesið allmikið af ýmsu.“3
Sighvatur þekkti nokkuð til verka fræða-
þularins í Flatey, Gísla Konráðssonar, og um
sumarið 1861 fylgdi Ólafur bóndi hinum unga
vinnumanni á fund Gísla í kirkjuferð til Flat-
eyjar og féll mjög vel á með þeim þrátt fyrir
rúmlega 50 ára aldursmun.
II
Gísli Konráðsson fæddist 18. júní 1787 á
Völlum í Vallhólmi í Skagafirði hvar foreldrar
hans voru bændur. Jón Torfason lýsir ævi
Gísla á hnitmiðaðan hátt í formála að Hún-
vetningasögu:
„Ævi Gísla er heldur fábreytt á ytra borði.
Hann vinnur fyrir sér við hversdagsleg störf
til sveitar og sjávar. Hann nýtur engrar
skólamenntunar og fer aldrei til annarra
landa. Hann býr lengi í Skagafirði og helstu
ferðalögin eru verferðir suður til Reykjavíkur
og Suðurnesja. Lífssvið hans er Skagafjörður
og Húnaþing, Vesturland, Suðurnes og loks
Breiðafjörður en líklega hefur hann ekki kom-
ið í aðra landshluta.“4
„Þess væntir mig, þó skamt eigi eg ólifað,
að sá sveinn slíti barnsskónum“ – sagði öldruð
yfirsetukonan þegar Gísli leit fyrst dagsins
ljós og mæltist henni þar rétt eins og gamalla
kerlinga er vani því Gísli lést í hárri elli í Flat-
ey árið 1877.5
Nokkrum áratugum fyrir fæðingu Gísla
hafði danski klerkurinn Ludvig Harboe
ferðast um Ísland og kannað kristnihald og
barnafræðslu í þessum afskekkta hluta kon-
ungdæmisins og gert tillögur um úrbætur til
yfirvalda. Afraksturinn var m.a. húsagatil-
skipunin frá 1746 um guðrækni, siðavendi og
uppfræðingu á heimilum á ábyrgð húsráðenda
og undir eftirliti presta. Öll börn skyldu vera
læs fyrir fermingu og standa skil á sínum
kristna lærdómi, Fræðum Lúthers hinum
minni .6 Þrátt fyrir slíkar skipanir var bókleg-
ur lærdómur sjaldnast hafður í hávegum hjá
bændafólki og lærdómsfýsn barna af alþýðu-
stigum var gjarnan mætt með sinnuleysi í
besta falli en oft af megnri andstöðu. Frá-
sagnir margra þeirra manna sem helgað hafa
líf sitt bókum á 18. og 19. öld. leiða til sömu
niðurstöðu, þeim mætti annaðhvort aðstöðu-
leysi, almennur menntunarskortur eða bein
andstaða, nema allt þrennt væri. Blek- og
pappírsleysi, skólaleysi og vinnuharka í fá-
tæku samfélagi eru hluti af ytri skýringar-
þáttum, en hugarfar og verðmætamat eru
einnig gildar ástæður. Í ævisögu sinni skrifar
Gísli um menntun sína og Konráðs bróður
síns og tengsl hennar við vinnu barna, (og
rétt er að taka fram að líkt og hjá Sighvati
síðar er sjálfsævisagan skrifuð í 3. persónu):
„Gísli var allbókhnýsinn þegar í æsku, en
engi var þess kostur, er móðir hans var varla
bænabókarfær. Var honum varla meira kent
en þekkja stafi, og svo var um þá báða bræð-
ur. Gísli fýstist mjög að læra að skrifa, bjó sér
til blek úr steinkolum, er hann neri í vatni á
tindiski, og hafði í fjárhúsum, er hann skyldi
vinsa garðaló og bera moð. Konráð var
hneigður til smíða og minna til bókar; kom
svo að Gísli nam að lesa skrif og að pára
nokkuð. Mjög hélt móðir hans þeim til tó-
vinnu og vann Gísli hana jafnan nauðigur, en
fyrir því að móðir hans var mjög gefin fyrir að
heyra sögur og rímur, freistaði Gísli þess að
útvega þær, og frelsti sig með þeim hætti við
tóvinnuna á kvöldvökum að lesa sögur og
kveða rímur, en þótt hann væri raddstirður.“7
Foreldrar Gísla voru sem sagt hvorki sér-
lega hallir undir bókmenntir né sárlega mót-
fallnir áhuga stráksins. En vinnan hafði for-
gang, innan stokks og utan og þegar þeirri
frumskyldu að kenna Gísla að þekkja stafina
hafði verið fullnægt stóð hann einn og óstudd-
ur með sinn bókmenntaáhuga. Og þó ekki al-
veg. Í ævisögunni segir hann frá Jónum
tveimur, nágrönnum sínum, sem báðir voru
skrifandi og sagðir vel aðsér. Hjá þeim fékk
hann léðar sögur og rímur og æfði sig að
skrifa eftir handritum þeirra „og nálega
hverri hönd annari, er hann sá, svo all-
óskipuligt var pár hans í fyrstu, og miklu
meiri var námsfýsn hans og iðn við það en
næmi og allsnemma tók hann að yrkja, þó lítil
kvæðismynd væri á sumu.“8
Gísli var fermdur árið 1799, tólf ára gamall,
og var þar með kominn í tölu vinnandi manna.
Við þann áfanga taldist lögskipaðri upp-
fræðslu lokið og við tók vinnumennskan, hinn
raunverulegi skóli bændasamfélagsins. Gísli
hélt hins vegar áfram að sina bóklegri mennt-
un og gaf sig að lærðum mönnum hvar sem
hann fór. Meðal annars fór hann ungur að að-
stoða sr. Jón Konráðsson á Mælifelli við
prestþjónustubókahald og þegar hann var í
verbúðum á Álftanesi hafði hann mikið sam-
neyti við Hallgrím Scheving, kennara við
Bessastaðaskóla og skrifaði upp handrit fyrir
hann. „Má ætla að þaðan hafi Gísla komið
áhugi og þekking á fornum kveðskap“ – segir
Jón Guðnason í æviþætti Gísla sem birtist í
fimmta bindi ritraðarinnar Merkir Íslending-
ar.9
Gifturíkast var þó samstarf og vinátta Gísla
við Jón Espólín sýslumann og fræðimann.
„Er vart of djarft að álykta, að í nærveru
Espólíns og með því að kynnast vinnubrögð-
um hans, hafi Gísli algjörlega fundið köllun
sína sem sagnaritari“, – segir Jón Guðnason
og bætir við: „Það er og vitað, að Gísli vann
sum ritstörf beint að hvötum Espólíns. Talið
er, að þeir Espólín og Gísli hafi verið saman
um að rita Húnvetningasögu. Loks ber bæði
búningur og mál á ritum Gísla vott um, að
hann hefur tekið Espólín sér til fyrirmyndar.
Er hvor vel sæmdur af öðrum, meistarinn og
lærisveinninn.“10
Á fyrri hluta 19. aldar hafði myndast
merkilegur hópur fræðimanna í Skagafirði í
kringum Jón Espólín og samanstóð hann
einkum af prestum, embættismönnum og
bændum sem sameinuðust um áhuga á sagn-
ritun og annálaritun. Kristmundur Bjarnason,
helsti sagnritari Skagfirðinga á okkar tímum
hefur haldið því fram að þessi öflugi hópur
fræðimanna hafi glætt mjög skriftaráhuga
meðal uppvaxandi sýslunga þeirra og því hafi
skagfirsk ungmenni nær undantekningalaust
verið skrifandi áður en lögin um skriftar-
kennslu gengu í gildi árið 1880. „Ungling-
unum þótti hér ekki leiðum að líkjast,“ segir
Kristmundur „Handrit gengu í afskriftum
sveit úr sveit, og unglingar þráðu að geta tjáð
sig með svipuðum hætti.“11 Gísli Konráðsson
var lengst af ævi leiguliði í Skagafirði og bjó
við knöpp kjör en naut jafnframt samneytis
við menn eins og sr. Jón Konráðsson á Mæli-
felli, Daða fróða Níelsson, Gunnlaug Jónsson
bónda og fræðimann á Skuggabjörgum og
annálaritarann Björn Bjarnason á Brandstöð-
um.12
Jón Torfason skiptir ritstörfum Gísla niður
í nokkur skeið í formála sínum að Húnvetn-
ingasögu. Í fyrstu fékkst hann einkum við að
skrifa upp handrit annarra og við embættis-
skriftir. Síðan hefur hann að þýða ýmis verk
úr dönsku auk uppskrifta og um miðjan aldur
hefur Gísli að semja sjálfstæð verk, einkum
söguleg rit og er Húnvetningasaga ein þeirra.
Gísli varð ekkjumaður árið 1847 og flutti
stuttu síðar til Flateyjar hvar hann dvaldi til
æviloka. Þegar til Flateyjar kom var Gísli
orðinn fullmótaður höfundur segir Jón Torfa-
son, þar skrifaði hann flesta sagnaþætti sína
og samdi söguleg rit eins og Strandamanna-
sögu, Vestfirðingasögu og Barðstrendinga-
sögu.13 Sighvatur Grímsson segir svo frá í við-
auka við ævisögu Gísla, en henni lýkur um
það leyti sem hann flytur vestur á Breiða-
fjörð:
„Allan þann tíma, sem hann var í Flatey,
mátti kalla, að hann ritaði nætur sem daga. Á
seinni árum sínum orti hann minna, nema
ljóðabréf mörg og ýmislegt smávegis […]
Flestir af þáttum hans eða sögum munu vera
ritaðir í Flatey, sömuleiðis Vestfirðingasaga,
framhald árbókanna og Skarðstrendingasaga
en Húnvetningasaga er rituð fyrir norðan,
Natans saga og jafnvel fleiri.
Útleggingar hans voru flestar búnar, áður
en hann kom í Flatey, og eru margar aðeins
til í frumriti hans. Eftir það að Gísli settist
þar að, frumritaði hann geysimikið og mesta
af íslenzkri sagnfræði.“14
Saga Gísla fléttast saman við sögu Fram-
farastofnunarinnar í Flatey, hins alþýðlega
lestrar- og fræðafélags sem stofnað var 1833.
Lúðvík Kristjánsson telur að afköst Gísla og
afrakstur af starfi hans sé ekki síst því að
þakka „að hann fékk í aldarfjórðung að sitja
óskiptur og áhyggjulaus við störf sín í skjóli
Framfarastofnunarinnar í Flatey.“15 Gísla
segist svo frá í ævisögu sinni:
„Ár 1851, síðasta dag októbermán. fram fór
á Flatey á Breiðafirði svolátandi gjörningur:
Á aðra hliðina milli mín, Gísla Konráðssonar
og á hina hliðina vor undirskrifaðra manna.
Að eg Gísli Konráðsson, gef og ánafna eftir
minn dag til átölulausrar og ævarandi eignar
og umráða Framfarastofnfélaginu allar þær
bækur, furmrit og eftirrit bóka og útlegg-
ingar og handrit, er eg nú á, og verð fram-
vegis eigandi að, og heiti eg því með þessu
skjali, eingri bók eður handriti úr eigu minni
hér eftir að lóga eða farga, og skal nú þegar
saminn listi yfir allar þær bækur og handrit
er eg nú á, og afhendist forstöðunefnd félags-
ins.“16
Gegn gjöf þessari áskildi Gísli sér og sínum
„sómasamlega og gilda forsorgun“, húsnæði,
fæði og aðrar lífsnauðsynjar svo lengi sem
hann eða þáverandi kona hans, Guðrún Arn-
finnsdóttir, lifðu. Sama árið og Gísli fluttist í
Flatey keyptu styrktarmenn hans Norskubúð
handa honum og bjó hann þar til dauðadags,
en hann andaðist 2. febrúar 1877, níræður að
aldri.
III
Viðauki Sighvats Grímsssonar við ævisögu
Gísla má með réttu kallast minningargrein og
þar lýsir hann læriföður sínum af mikilli að-
dáun:
„Hvar sem gripið var í sögu landsins, mátti
svo að orði kveða, að hann væri nær ótæm-
andi. Hnn var t.d. svo kunnugur Sturlungu,
að hann gat í svip sagt, á hverri blaðsíðu hver
viðburður stóð, án þess að lúka henni upp, og
reyndi eg það oft, sem þetta rita. Í norrænni
málfræði og fornum kveðskap mun hann hafa
átt fáa líka um sína daga meðal alþýðu, og
fékst hann mikið við að skýra ýmsar fornar
kviður og vísur. Væri hann spurður einhvers í
þeim fræðum, þá rakti hann það út í allar æs-
FÁYRÐI UM SJÁLFFENGNA
MENNTUN Á ÍSLANDI
UM FLATEYJARÁR SIGHVATS GRÍMSSONAR OG GÍSLA KONRÁÐSSONAR
Gísli Konráðsson Sighvatur Grímsson
E F T I R D AV Í Ð Ó L A F S S O N