Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JANÚAR 2002 5
ar og oft lengra en sumir skildu. Hann fékk
ást á öllum þeim, er vildu fræðast af honum
og vann sér hylli allra þeirra, er eitthvað
kyntust honum, eins þeirra, er lítið bókavit
höfðu, og hver maður sýndi þessum háaldraða
öldungi virðingu.“17
Þetta reyndi Sighvatur allt á eigin skinni á
þeim 5 árum sem þeir voru samtíða í Flatey.
Sumarið eftir að leiðir þeirra Gísla og Sig-
hvats lágu fyrst saman hafði sá síðarnefndi
vistaskipti og fluttist til Flateyjar og hóf þeg-
ar að sinna ritstörfum og skáldskap af krafti
þótt hann væri lengstum í erfiðum sjóróðrum,
orti m.a. Formannavísur og rímur af Skáld-
Helga sögu. Þann fyrsta janúar 1863 hóf Sig-
hvatur svo að halda dagbók, hugsanlega að
fyrirmynd Gísla Konráðssonar. Vorið 1867
var Sighvatur alfarinn úr Flatey, nýgiftur
Ragnhildi Brynjólfsdóttur og áttu þau von á
sínu fyrsta barni. Eftir vistina í eynni var líf
Sighvats helgað bókum og fræðistarfi.
Kannski sjást þau áhrif sem hann varð fyrir á
Flateyjarárum sínum best í því að þegar
fyrsti sonur þeirra Sighvats og Ragnhildar
fæddist haustið 1868 fékk hann nafnið Gísli
Konráð. Sighvatur Grímsson Borgfirðingur er
oftast kenndur víð Höfða í Dýrafirði og þar
vann hann mest af sínum fræði- og ritstörfum
frá árinu 1873 til dánardags 1930. Hann var
útskrifaður úr skóla Gísla Konráðssonar,
staðráðinn í því að fylgja fordæmi hans og
gera skáldskap og fræðistörf að miðpunkti til-
veru sinnar þótt oft þyrftu þeir að leita annað
eftir lifibrauði.
IV
Sighvatur Grímsson Borgfirðingur fæddist
á Skipaskaga 20. desember 1840, stuttu áður
en Gísli Konráðsson flutti úr heimabyggð
sinni, Skagafirði, til Flateyjar. Þrátt yfir að
liðin hafi verið rúmlega hálf öld frá því Gísli
fékk sína barnafræðslu virðist ástandið lítið
hafa breyst á þeim tíma, a.m.k. ekki hjá fá-
tæku fólki. Sighvatur lýsir bóklegri menntun
sinni í æsku á eftirfarandi hátt í ævisögu
sinni:
„Í æsku vandist Sighvatur við að læra bók-
lestur á prentaðar bækur, sem þá var títt, en
þó fékk hann enga tilsögn að lesa latínuprent,
því móðir hans, sem þó var skarpgáfuð og
kunni afar mikið utan bókar, kunni ekki að
lesa það prent. En þannig var kennslunni var-
ið, að fyrst var honum sýnt letur á Sjöorða-
bókinni gömlu, eftir biskup Jón Vídalín, og
gekk það allvel í fyrsta sinn; en þegar til kom
í öðru sinni, þá mundi Sighvatur ekki fyrsta
stafinn í öðru orðinu, og fékk hann þá kinn-
hest hjá móður sinni, en það var sá fyrsti og
síðasti, því eftir það mundi hann alla stafina
og gat lesið bókina viðstöðulaust eftir hálfan
mánuð. Þetta var fyrir jól 1847, en eftir nýár-
ið barst honum í höndur ein opna úr Alþing-
istíðindum með latínuprenti, og fór hann þá
að bera sig að bera þá stafi saman við Sjö-
orðabókina sína og leita uppi, hverjir líkastir
vóru, og gat þannig gizkað á, hverir þeir stafir
vóru, sem hann fann engan líkan í eldra
prentinu. Þannig smám saman komst hann út
úr blaðinu og gat lesið latínustíl um vorið við-
stöðulaust. Veturinn eftir fékk hann Eiríks
rímur víðförla með hönd Lýðs skálds Jóns-
sonar, og hafði þá hið sama ráð, að bera sam-
an við prentið, og vannst það vel. Þannig tók
hann hverja skrifaða bók eftir aðra, sem hann
á náði, og þegar hann var ellefu ára gamall,
kom engin sú skrudda fyrir, hversu ramm-
bundin og mórauð sem var, að hann ekki læsi
viðstöðulaust; og þóttu slík afbrigði, og dáðust
menn að, enda fór honum ekkert fram að lesa
eftir það.“18
Almennur menntunarskortur meðal alþýðu
var ein hindrunin fyrir því að börn fengju að
þroska með sér hæfileika og áhuga fyrir bók-
legri menntun á 19. öld. Eins og fram kemur í
svörum presta í Sýslu- og sóknalýsingum
Hins íslenska bókmenntafélags frá því um
1840 var talsverður munur á menntunarstigi
milli kynslóða, einkum þegar spurt er um
skriftarkunnáttu í sóknunum. Fátækt sveita-
samfélagsins hafði einnig mikil áhrif og blek
og pappír töldust til munaðarvöru í huga al-
þýðu. Um öflun ritfanga um miðja 19. öld seg-
ir Sighvatur í ævisögunni:
„En nú fór að vakna hjá honum sterk löng-
un til að skrifa, en til þess vóru engin ráð; og
þó margmennt væri á Skaganum, þá varð
enginn til að rétta honum hjálparhönd með
neina tilsögn. Samt fór hann að búa sér til
blek úr ýmsum efnum, eftir því sem til fékkst
í þann og þann svipinn, stundum úr blásteini
(indígíói), pottahrími, ljósreyk o.fl., og stund-
um sníkti hann sér út hjá öðrum eitthvað þess
kyns. Þar með reytti hann saman umslög af
bréfum, afreikninga, em eyður vóru á og
óskrifað, en stundum varð hann að skera sér
penna úr fjöðrum, og stundum gat hann feng-
ið hjá öðrum stálpenna, helzt brúkaða, og var
hann þegar ráðkænn að brýna þá upp og nota
síðan, en ýmsar hafði hann forskriftirnar.“19
Eins og sjá ber þessi frásögn sterkan svip
af þeim kafla ævisögu Gísla Konráðssonar
sem fjallar um bókafýsn hans í bernsku. Líkt
og Gísli lét Sighvatur ekki staðar numið við
menntunarleit sína við fermingu eins og tíðast
var meðal ungs fólks úr almúgastétt og þegar
hann flutti vestur í Breiðafjarðareyjar um tví-
tugt vildi hann „freista að verða sjálfs sín
maður, því jafnan þráði hann það að vera
frjáls, og hneigðist hugur hans jafnan til bók-
arinnar, en sá sér engan veg færan að komast
áfram.“20
Kvöldvökurnar og innivinnan veitti honum
mikilvæg tækifæri til að sinna hugðarefnum
sínum og hann var snemma duglegur við að
hafa upp á þeim sem höfðu áhuga á bóklegri
iðju og gátu veitt tilsögn og lánað efni:
„Jafnan las hann sögur á kvöldvökum og
varð þannig mörgu kunnur af því tagi. Mest
vóru það útlendar sögur, því annars var þá
ekki kostur, en þó hneigðist hugur hans
snemma að öllu því, er snerti Ísland á ein-
hvern hátt, en ómögulegt var að fá nokkra
skímu, sem gæti glætt þá löngun. Þó var hann
farinn að afrita nokkuð af Íslendingasögum
fyrir sjálfan sig, meðan hann var á Akranesi,
eftir því sem hann gat fengið þær til láns, en
þá vóru ekki til af þeim nema örfá eintök, og
hinar eldri útgáfur, sem hann skrifaði sumar
upp.“21
Ekki kemur fram í ævisögunni að Sighvat-
ur hafi mætt andstöðu við bókmenntaáhuga
sínum, enda sinnti hann honum í frístundum
sínum, hvenær sem þær gáfust en sinnti að
öðru leyti líkamlegri vinnu til lands og sjávar.
Viðhorf samfélagsins til bóklegra mennta
voru síst á einn veg á 19. öld og togstreita var
í íslensku bændasamfélagi milli vinnu og
menntunar, bóklegrar færni og verklegrar.
Þrátt fyrir fræðsluátök píetista og upplýsing-
armanna var sú skoðun enn ríkjandi á síðari
helmingi 19. aldar að hver ætti að vera sæll í
sinni stétt og mikilvægur hluti þeirrar heims-
myndar var að bókleg iðja ætti að vera í
höndum (prest)lærðra manna en bændur og
þeirra búalið ætti að vinna í sveita síns and-
lits. Frávik frá þessu voru ógnun við hinn við-
kvæma stöðugleika bændasamfélagsins sem
bjó við stöðuga ógn af hungri og mannfelli.
V
Í Heimsljósi Halldórs Laxness er ólíkum
viðhorfum samfélagsins til bóklegra mennta
lýst með afar sterkum andstæðum. Húsfreyj-
an á Fæti undir Fótarfæti var hatursmaður
allra bókmennta, eins og þar segir og þegar
hún vildi útmála þá skoðun sín sagði hún
gjarnan sögur af Guðmundi Grímssyni
Grunnvíkingi:
„Það var voðaleg saga. G. Grímsson Grunn-
víkingur var skáldmennisræfill og skrifaði
hundrað bækur. Hann var vondur maður.
Þegar hann var úngur þá vildi hann ekki gift-
ast, heldur átti þrjátíu börn. Hann hataði fólk
og skrifaði um það. Hann skrifaði fjölda bóka
um saklaust fólk sem aldrei hafði gert honum
mein. Einginn vildi eiga samneyti við slíkan
mann, nema ljótar kellíngar sem hann hafði
dæmt á sig í elli sinni. Menn fá í elli sinni það
sem þeir dæma á sig. Sona er að hugsa um
bækur. Já ég þekkti hann vel á sinni tíð hann
Gvend, altaf var hann í bókum, aldrei vildi
hann vinna fyrir sér og öðrum, þetta var fant-
ur, og ég var bara únlíngsskjátukvikindi.
Hann bjó nú einn síns liðs í hreysi hinumegin
við fjöllin, við annan fjörð, og guð refsaði hon-
um með húsleka og fleira. Þarna sér hann
hvað hann hefur uppúr því. Hann sat í skinn-
stakki inni á palli og það lak á hann; það lak
og lak, einn dropi í einu ofan á skallan á hon-
um, af því að hann vildi ekki vinna fyrir sér og
öðrum, tveir og tveir, og sítluðu niður á hálsin
á honum af því að hann hafði verið allur í bók-
um. Guð var að refsa honum. En hjarta hans
var forhert og þekti ekki auðmýkt, og hann
hélt áfram að skrifa hundrað bækur í glæt-
unni frá daufri týru, tvö hundruð bækur, og
þegar hann er dauður þá er sosum auðvitað
hvert hann fer, því guði líkar ekki að það séu
skrifaðar bækur um fólk, guð einn hefur leyfi
til að dæma fólk, auk þess hefur guð sjálfur
skrifað biflíuna, bókina þar sem alt stendur
sem þörf er á að skrifa, þeir sem hugsa um
aðrar bækur sitja einir við týru á elliárum
snauðir menn, og sækja að þeim djöflar og
andskotar.“22
Þetta vakti forvitni hjá ómaganum Ólafi
Kárasyni og aldrei hafði heimur bókanna
virst jafn spennandi og forboðinn, „ímynd-
unarafl hans fjallaði af tvíefldum krafti um
bækur, eftir að hann hafði heyrt um víti hins
einmanna þular, hans hundrað bækur“. Það
er kunnara en frá þurfi að segja að Halldór
var innblásinn af vestfirskri alþýðumenningu
þegar hann skrifaði Heimsljós á árunum
1937–1940, einkum eftir lestur dagbóka
Magnúsar Hj. Magnússonar. Og í þeim heimi
varð ekki sneitt hjá Sighvati Grímssyni Borg-
firðingi þó ekki sé hann einn um að búa í G.
Grímssyni Grunnvíkingi.23 Magnús má telja
lærisvein Sighvats í fræðum og skáldskap og
Magnús tíundar fjölmarga fundi þeirra í dag-
bók sinni og ræddu þeir þá hugðarefni sín
löngum stundum og skiptust á efni.24 Þannig
barst bókmenntalegur áhugi, færni og þekk-
ing milli manna og kynslóða í samfélagi sem
hafði fáar formlegar stofnanir utan um
menntun og menningarmál, hvorki skóla,
prentsmiðjur né bókabúðir. Óformlegt net
fræðimanna og áhugamanna um bókmenntir
og fræði varð til og efldist um leið og lestrar-
og skriftarkunnátta breiddist út og ýtti um
leið undir enn frekari útbreiðslu í gagnverk-
andi ferli.
Eins og fyrr sagði hóf Sighvatur að halda
dagbók á Flateyjarárum sínum, nánar tiltekið
á nýársdag 1863 og veitir hún okkur innsýn í
ritstörf hans, sem og önnur störf, um tæplega
70 ára skeið. Sé rennt yfir fyrstu tvö árin í
dagbókum Sighvats, árið 1863 má sjá að strax
upp úr tvítugu voru bækur og ritstörf farin að
skipa mikilvægan sess í lífi hans þrátt fyrir að
hann væri vinnumaður til lands og sjávar að
aðalstarfi. Einnig má sjá að sem bókmennta-
maður og skrifari veitti hann nágrönnum sín-
um margvíslega þjónustu jafnframt því sem
hann átti í miklum samskiptum við aðra bók-
hneigða menn, lærða sem leika.
„Þá fékk ég hjá Jakop fyrir skrift á Fóst-
bræðrasögu, utanhafnsbugsur, vesti, sokka,
skyrtugarm, allt bætt og ónýtt,“ – segir í
færslu 25. janúar 1863 og víða má sjá færslur
um uppskriftir Sighvats fyrir aðra.25 Sighvat-
ur þjónar einnig hlutverki bókasafns ef marka
má færslu hans 11. febrúar en þar segir: „Jó-
hann á Firði kom, ég ljeði þángað sögur,
skrifaðar af mér, Krókrefs rímur, Gíslasögu,
Segs sögu þættir, Mannkynssögu, Hellis-
manasögu.“26 Þetta virðist eiga bæði við um
handrit og prentaðar bækur.
Sighvatur og Gísli Konráðsson voru í stöð-
ugu sambandi og báru saman bækur sínar í
bókstaflegri merkingu þeirra orða meðan þeir
dvöldust í Flatey og jafnan eftir það til dauða-
dags Gísla. „Hvern helgidag, sem hann var í
Flatey, vóru þeir saman frá morgni til
kvelds,“ – segir í sjálfsævisögu Sighvats og
því til stuðninga má grípa niður í dagbók
ágústmánaðar 1863 og sjá hvað þar er skráð
við sunnudaga.27
„9. ágúst 1863. 10 s. ept. trin […] Gísli
Konr.s ljeði mér sögu Króks á Sandi m.m., eg
fékk 3 dali hjá Jóhanni, svo fékk ég hjá Gísla
viðauka við Árbækur, gamalt handrit og Flat-
eyjarsögu. Hann gaf mér leiðarvísir í ensku.
Eg keypti af Sveini 1½ bók pappír 36 sk.,
penna 6 sk., borgaði 48 sk., á til góða 32 sk.,
keypti hjá Bent 1 fl. brennivín 15 sk., brauð á
16 sk., hníf á 40 sk. og hjá Sveini 1 fl. brenni-
vín sem eg gaf Gísla og ½ bók pappír.
16. ágúst 1863. 11. s. ept. trin. – Norðan
stórviðri. – Ég skrifaði sögu Króks á Sandi.
Ég fékk 1 fl. hjá Sveini, sem ég gaf Gísla og
lagði inn 1 rd, ég á til góða 7 mörk. Ég fékk
hjá Gísla Konráðssyni: 1) Gamla bréfabók af
Barðaströnd. 2) Safn bundið saman til Flat-
eyjarsögu o.fl. 3) Húnvetningasögu alla. 4)
Snorraeddu. 5) Kakalarímur. 6) Annáll Gunn-
laugs prests í Vallholti. 7) Bárðar saga m.m.
óvitandi.
23. ágúst 1863. 12 s. ept. trin. […] Ég fékk
hjá Gísla ljeð safn við lögmenn prentað 1861.
Þá byrjaði eg fyrst fyrir hann Flateyjarsögu
við árið 1700. Eg fékk flösku hjá Sveini á 16
sk. Þá er eptir 4 mörk og 8 sk.
29. ágúst 1883. Höfuðdagur […] Í gær fékk
eg léð hjá Gísla copiusafn in folio.
30. ágúst 1863 13. s. ept. trin. Ég fékk hjá
Sveini 2 potta br.vín á 40 sk. og gaf Gísla
flösku.“28
Þjónusta Sighvats sem skrifara var marg-
vísleg eins og sjá má í dagbók hans. Á örfáum
dögum á sjá að Sighvatur orti ljóðabréf fyrir
Axel nokkurn til maddömu Jóhönnu, ekkju
Ólafs Sívertsen, gjörði erfiljóð eftir Guðmund
Jónsson frá Bræðraparti og skrifar upp skýr-
ingar við Nýja-testamentið. Sighvatur hefur
allar klær úti með að útvega sér bækur og all-
ur hans frítími fer í að svala þeirri ástríðu
eins og sjá má í færslum dagbókarinnar, m.a.
hinn 27. desember 1863:
„Ég beiddi Árna, mann Sigþrúðar fyrir í
band Snarfararímur og Ljósvetningasögu og
hver fyrir Raunku, og beiddi hann að taka
Sturlungu hjá Snorra í Magnússkógum úr
láni og að útvega mér til kaups Eiglu, gömlu
Eyrbyggju, Landnámu, Laxdælu, Kristni-
sögu, Kormákssögu, Færeyingasögu, Annála
Rafnkelssögu, Vopnfirðingasögu.“29
Árin 1864–1865 reri Sighvatur frá Bolung-
arvík fram til sláttar og á heimleið úr verinu
sumarið 1964 skrifar hann ennfremur: „5. júlí.
[…] ég fór sjóveg með Þórði Magnússyni að
Borg í Skötufirði. Verð þar í nótt. Fékk þar
Eyrbyggjasögu í handr. með fleiri sögum á 9.
mörk.“30
Í ævisögu sinni segir Sighvatur um bók-
menntastörf sín: „Á þessum árum kvað hann
og margt fleira, þó ei sé hér talið, bæði rímur,
ljóðabréf og fjölda kveðlinga, sem lítilsvert
var sumt, en afritaði jafnan bækur í land-
legum, þegar aðrir sátu við spil eða gengu til
og frá; og var það eigi allítið, er hann skrifaði
á þeim árum. Höfðu nú bækur hans aukizt að
mun, eftir það hann kom í Flatey.“31
Bókmenntastörfum Sighvats, eins og þau
birtast í dagbókum Flateyjaráranna má
skipta í nokkra flokka:

Eftiritun handrita og prentaðra bóka.
Stærri rit.

Ritun bréfa og kveðskapar fyrir aðra

Yrkingar. Ýmis tækifæriskveðskapur, erfi-
kvæði, afmæliskvæði o.fl.

Lestur á kvöldvökum

Lánun bóka

Skriftir fyrir Gísla Konráðsson.

Eigin fræðistörf
Handritasafn það sem liggur eftir Sighvat
er gríðarlegt að vöxtum, um 180 bindi og eftir
því fjölbreytt að efni. Prestaævir Sighvats eru
eitt merkasta og mest ívitnaða handrit hand-
ritadeildar Landsbókasafns Íslands-Háskóla-
bókasafns. Verkið, sem Sighvatur spáði sjálf-
ur að myndi halda nafni hans á lofti, er 22
bindi og rúmlega 14 þúsund blaðsíður. Hann
hóf að safna til þess um 1870 og vann að því
svo að segja fram á síðasta dag, eða í um 6
áratugi. Meðal annars efnis eru ættartölu-
bækur í 6 bindum, 8 binda kvæðasafn, rímna-
söfn og riddarasögur í mörgum bindum og
þykkar samtíningsbækur. Í handritasafni Sig-
hvats Grímssonar er einnig að finna miklar
heimildir um líf hans. Þar eru dagbækur hans
frá 1863–1930, 8 bindi, um 1700 bréf sem hon-
um bárust auk bréfa Sighvats í söfnum ann-
arra manna og loks sjálfsævisöguágrip, skrif-
að 1892.32
VI
Sighvatur Grímsson Borgfirðingur er
ásamt læriföður sínum, Gísla Konráðssyni
merkasti og afkastamesti fulltrúi þessa tíma-
bils í íslenskri menningarsögu og þeirrar
handritahefðar sem hafði víðtæk áhrif á
bóklega menningu 19. aldar þegar lestrar-
kunnátta verður almenn og skriftarkunnátta
breiddist út meðal alþýðu manna fyrir tíma
formlegs skólakerfis. Handritamenning síð-
ustu þriggja alda er ákaflega mikilvægur, en
að sama skapi lítt rannsakaður hluti af menn-
ingarsögu þjóðarinnar og veitir margvíslega
innsýn inn í hugarheim hennar, bókmennta-
ástundun, vísinda- og trúarhugmyndir, sjálfs-
mynd og heimsmynd. Æviskeið þeirra nær
yfir rúm 150 ár, frá 1787–1930 og má segja að
þeir tengi aldir bændasamfélagsins við nú-
tímann með fræðastörfum sínum, hand-
ritasöfnun og uppskriftum. Árið 1905 samdist
svo um að Landsbókasafn Íslands veitti hon-
um árlega nokkurn lífeyri gegn því að það
fengi handritasafn hans eftir hans dag. Safn
Sighvats er annað stærsta safn einstaklings
sem Landsbókasafninu hefur borist, á eftir
safni Gísla Konráðssonar og er afrakstur af
ævistarfi þeirra ein af helstu undirstöðum
rannsókna á sögu og bókmenntum fyrri
alda.33
Bókakista Gísla Konráðssonar. Ljósmyndina tók Halldór Bragason.