Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002 5
nafni sem þýða mætti Víðernin í brjósti mér.
Ljóðasafn þetta var lagt fram af Sama hálfu í
samkeppni um bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs 1986.
Ljóðin eru fjölbreytt að efni en einföld að
gerð og lágvær. Í fyrsta hluta (fyrstu bók) er
þungamiðjan persónubundin ljóð – skáldið
yrkir sem ungra manna er vandi um tilfinn-
ingar sínar, uppruna sinn og umhverfi, viðhorf
sitt til lífs og lands. Í öðrum hluta (miðbók) er
ættjarðar- og þjóðskáldatónn ríkjandi. Skáld-
ið mælir nú af myndugleik í nafni þjóðar sinn-
ar, fjallar um sögu hennar, menningu og dag-
legt líf, undirokun og vaknandi frelsishvöt,
baráttu hennar fyrir varðveislu þjóðernis síns
og tungu, fyrir rétti sínum til landsins. Hann
teflir fram lífsháttum þeirra sem búa í sátt við
land og sjó gegn lífsfjandsamlegu atferli iðn-
aðarsamfélagsins sem beitir náttúruna ofríki,
„dregur meira en drottinn gefur“, eitrar vötn
og deyðir skóga, drekkir byggðum og beiti-
löndum, fórnar æðri lífsgildum á altari stund-
arhagsmuna. Í þriðja hluta hefur skáldið enn
víkkað sviðið og stígur nú fram sem málsvari
allra kúgaðra frumþjóða, þeirra sem eru horn-
reka í eigin landi, fólks sem hrakið var frá
eignum sínum og óðulum, ofsótt og unnvörp-
um drepið af aðvífandi landvinningahrottum
uns menning þess og þjóðirnar sjálfar voru að
því komnar að líða undir lok.
Á síðum þessarar bókar mætir manni ákaf-
lega geðfellt skáld og drengilega vaxið, stoltur
frelsisunnandi með ríka réttlætiskennd og
enginn veifiskati – hann „heimtar kotungum
rétt“ og segir kúgurum til syndanna. Í ljóðum
hans birtast þau heilbrigðu viðhorf til lífsins á
jörðinni sem hugsandi menn um heim allan
gera sér æ betur ljóst að sitja verða í fyr-
irrúmi eigi mannkynið ekki að farast.
Árið 1988 gaf Áillohas út geysimikla bók og
glæsilega hvar sem á er litið. Hún heitir
Beaivi, Áhcázan (Faðir minn, sólin). Þetta eru
að meginhluta stórmerkar ljósmyndir af sam-
ísku fólki og þjóðlífi frá 19. öld og fyrri hluta
20. aldar eftir myndasmiði af ýmsu þjóðerni.
Innímilli eru ljóð eftir skáldið. Fyrir þessa
bók hlaut Áillohas bókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs 1990.
Þegar ég hafði lokið lestri hennar hvarflaði
mér í hug kvæði Jóhannesar úr Kötlum Þegn-
ar þagnarinnar, einkanlega þetta erindi:
Þá sjónir mér lokast að liðinni öld,
ég legg frá mér bókina góðu.
Nú geng ég með ljós yfir landið í kvöld
og leita að gröfunum hljóðu,
er aðeins í hillingum hjartnanna sjást
og hníga að takmarki einu:
að geyma í mold sinni alla þá ást,
sem aldrei var getið að neinu.
Niðurlagsorð þessa mikla lofsöngs
Nils-Aslaks til lífsins eru:
og þegar öllu er lokið
heyrist ekkert lengur
ekkert
og það heyrist
Undarlega mögnuð lokalína, ekki síst nú: og
það heyrist [sem ekki heyrist].
Áillohas kom nokkrum sinnum til Íslands
sem fulltrúi samískrar menningar og aflaði
sér mikilla vinsælda og virðingar. Síðast kom
hann hér við í boði Norræna hússins í lok febr-
úar 1991 á leið til Kaupmannahafnar að veita
viðtöku bókmenntaverðlaunum Norðurlanda-
ráðs. Þá var efnt til veglegrar dagskrár í hús-
inu um samískar bókmenntir með höfuð-
áherslu á skáldskap Nils-Aslaks. Komust
færri að en vildu hlýða á upplestur skáldsins
og jojk. Lestur hans á ljóðum sínum er
ógleymanlegur. Hann hvíslaði þau fremur en
las. Ég sat á fremsta bekk og heyrði þó ekki
orðaskil sem mátti raunar einu gilda því sam-
ísku skil ég ekki hvort eð er. Þeir sem fjær
sátu heyrðu ekki annað en lágan óm. En slíkir
voru töfrar listamannsins og seiðmagn máls-
ins að salurinn var gjörsamlega heillaður.
Þegar hann veitti bómenntaverðlaunum
Norðurlandaráðs viðtöku við hátíðlega athöfn
í Kaupmannahöfn dró hann fram úr úlpub-
armi sínum samíska fánann, breiddi úr honum
og lét hann hanga framan á ræðupúltinu með-
an hann flutti þakkarávarp sitt. Þannig vildi
hann minna á og mótmæla að í Norðurlanda-
ráði væri enginn fulltrúi þeirra þjóðar sem
lengst allra hefur byggt Norðurlönd.
Nils-Aslak Valkeapää
Höfundur er skáld.
HÖFUNDUR Heiðu lést fyrir hundr-að árum. Í tilefni af því hafa veriðhaldnir fyrirlestrar, sýningar ográðstefna um Johönnu Spyri í
Sviss. Hún var komin yfir fimmtugt þegar
Heiða sló í gegn, var gift æðsta embættis-
manni Zürich og bjó í ráðhúsi borgarinnar.
Hún var aldrei tekin hátíðlega sem rithöf-
undur í hópi menningarvita og hafði sig lítið
í frammi. Áður en hún lést, 7. júlí 1901,
brenndi hún öll bréf og uppköst og bað vini
sína að gera hið sama við bréf sem hún hafði
sent þeim. Það er því tiltölulega fátt vitað
um höfund Heiðu, þekktasta Svisslendings
heims.
Johanna Spyri var fædd 12. júní 1827 í
þorpinu Hirzel, um 20 km sunnan við Zürich.
Það er safn um hana í húsinu þar sem hún
bjó. Þorpið er fallegt og Alparnir blasa við á
heiðskírum sólskinsdögum. Faðir hennar var
læknir og móðir hennar heittrúað skáld. Þau
voru sex systkinin og ólust upp í stór-
fjölskyldu með afa og ömmu, ömmusystrum,
frænkum og frændum. Læknastofan var
heima fyrir. Þar voru alls kyns kvillar lækn-
aðir og skorið upp ef nauðsyn krafði. Trú-
systkini móður hennar sóttu einnig á heim-
ilið. Það var því léttir fyrir Johönnu Spyri að
komast burtu, fyrst í gagnfræðaskóla í Zü-
rich og síðan í frönskunám í franska hlutann
í Sviss.
Sagan segir að hún hafi verið óhamingju-
samlega gift. Nýjar heimildir benda þó til að
hjónabandið hafi verið í lagi samkvæmt grein
í Neue Zürcher Zeitung í tilefni af 100 ára
andláti rithöfundarins. Eiginmaður hennar,
Johann Bernhard Spyri, var lögfræðingur og
blaðamaður á Eidgenössischen Zeitung áður
en hann varð borgarritari. Hann var mjög
önnum kafinn. Hann var meðal annars mikill
tónlistarunnandi og velvildarmaður Richards
Wagners þegar hann var í útlegð í Zürich
frá 1849 til 1858. Það voru skiptar skoðanir
um tónskáldið í Zürich. Borgarbúar skiptust
í tvær fylkingar með og á móti honum. Spyri
lofaði hann upp í hásterkt á síðum Eidge-
nössischen Zeitung fram á mitt sumar 1956.
Þá þagnaði lofsöngurinn skyndilega. Wagner
hafði leyft sér að heimsækja Johönnu þegar
hún var ein heima skömmu fyrir 29. afmæl-
isdaginn hennar og talað við hana um hans
innstu hjartans mál, ástina. Hann var ekki
velkominn á heimilið eftir það.
Þau hjónin áttu einn son. Johanna lagðist í
þunglyndi eftir að hann fæddist og náði sér
ekki almennilega á strik fyrr en á fertugs-
aldri. Hún var ávallt mjög trúuð, kvaldist af
samviskubiti og sá lausnina í dauðanum. Vin-
ur hennar í Bremen, séra C. R. Vietor,
hvatti hana til að skrifa og gaf út hennar
fyrsta verk árið 1871. Í stuttri ævisögu um
Johönnu Spyri sem kom út árið 1986 segir
að Blað á gröf Vrony sé væmin, ótrúverðug,
kvenniðrandi og hræsninsfull saga. Hún
fjallar um unga stúlku sem verður ástfangin
af dökkeygðum útlendingi. Hann lofar henni
öllu fögru en læsir hana inni í litlum fjalla-
kofa með nýfætt barn og ber hana eins og
harðfisk þegar hann fær sér neðan í því.
Hún er komin á fremsta hlunn með að farga
sér þegar prestur úr þorpinu þar sem hún
ólst upp kemur í heimsókn. Hann veitir
henni sálarró með því að sannfæra hana um
ágæti hjónabandsins, hvetur hana til að vera
manni sínum trú og trygg og bara spenna
greipar og fara með orðin „leið oss ei í
freisni“ þegar hann leggur til höggs. Vrony
heldur kyrru fyrir en deyr skömmu seinna,
sátt við sig og sína, á sjúkrahúsi.
Johanna Spyri byrjaði að skrifa barnabæk-
ur árið 1876. Það átti betur við hana. Fyrra
bindi Heiðu kom út skömmu fyrir jólin 1879
og náði strax miklum vinsældum. Seinna
bindið fylgdi í kjölfarið tveimur árum síðar.
Litli munaðarleysinginn, sem Dídí frænka
skildi eftir hjá afa í Ölpunum, höfðaði til
barna og fullorðinna úti um allan heim.
Geitapétur, Klara og ungfrú Rottenmeier eru
ógleymanleg. Allir sem hafa einu sinni fengið
heimþrá vita hvernig Heiðu leið „í stóra hús-
inu hans herra Sesemanns í Frankfurt“. Og
enginn þarf að efast um að hreint fjallaloft
og geitamjólk veitti Klöru kraft í fæturna.
Heiða hefur verið þýdd á um 50 tungumál,
seld í um 50 milljón eintökum og um 20 kvik-
myndir verið gerðar eftir sögunni. E.P.
Briem gaf bókina út í heild sinni árið 1934
og 1935 í íslenskri þýðingu Laufeyjar Vil-
hjálmsdóttur. Sagan var birt sem myndasaga
í Morgunblaðinu og gefin út í bókarformi ár-
ið 1958. Vitað er að ólæs börn á þessum tíma
kunnu myndasöguna utanbókar og leiðréttu
fólk sem las hana upphátt og slepptu úr línu
eða setningu. Sagan hefur verið gefin út á
Íslandi nokkrum sinnum síðan, síðast árið
1990 í þýðingu Guðna Kolbeinssonar hjá
Vöku-Helgafelli.
Heiða naut vinsælda heima fyrir sem ann-
ars staðar fyrst um sinn en smátt og smátt
fór hún að fara í taugarnar á Svisslend-
ingum. Söguhetjan þótti einum of yndisleg.
Það bætti ekki úr skák að Þjóðverjar voru
mjög hrifnir af henni. Hinn heilagi heimur
og heilbrigði fjallanna áttu upp á pallborðið
hjá nasistum og Heiða fékk neikvætt orð á
sig fyrir vikið. Stór hluti Svisslendinga kann
alls ekki að meta Heiðu.
Japanir eru hins vegar miklir aðdáendur
stúlkunnar. Ein ástæðan er talin vera sú að
hámark frelsisins fyrir börn sem þekkja ekki
annað en stranga skólagöngu, skólabúninga
og stórborgaramstur er að rífa af sér fötin
og hlaupa berfætt í fersku grasi, gæta geita í
fjöllunum og sofa í heyi. Japanir flykkjast til
Sviss. Þeir vilja flestir fara til Luzern og á
Jungfraujoch. Þeir þurfa ekki endilega að
fara til Maienfeld og Bad Ragaz þar sem
sagan um Heiðu gerist. Allt Sviss er Heiðu-
land í þeirra augum.
Það eru ekki nema rúm 10 ár síðan íbúar
Bad Ragaz fóru að nota Heiðu í alvöru til að
draga til sín ferðamenn. Heiðu-aðdáendur
vissu náttúrlega hvar sagan gerðist og gerðu
sér ferð til þorpanna, sérstaklega þó Maien-
feld, án auglýsingabrellna markaðsmanna.
En nú er svæðið allt kallað Heidiland, Möv-
enpick matstaður við hraðbrautina heitir líka
Heidiland og það er hægt að skoða Heidihús,
panta Heidimatseðil og fara í Heidi-
gönguferð. Í Maienfeld og Bad Ragaz.
Samkvæmt bókinni bjó afi fyrir ofan
Maienfeld, austan megin við Rín. Amma
Klöru og herra Sesemann gistu í Bad Ragaz,
hinum megin við ána, þegar þau komu í
heimsókn. Ferðamálastjóri Bad Ragaz áttaði
sig á aðdráttarafli Heiðu og fór að nota nafn-
ið hnitmiðað í markaðssetningu árið 1988.
Hann átti auk þess þátt í því að farið var að
setja vatn á flöskur og selja það undir nafn-
inu Heidiland (aðallega til Japan) og fegr-
unarlyf eru seld undir sama nafni. Íbúar
Maienfeld voru ekki hrifnir af uppátækinu og
neituðu að taka þátt í því. Þeir opnuðu sitt
eigið Heiðuhús og nú sitja skeggjaðir karlar
í fjallakofum sitt hvorum megin við Rín og
leika Fjallafrænda fyrir ferðamenn.
Þeir sem sóttu fyrirlestra um Johönnu
Spyri og Heiðu í lýðháskólanum í Zürich
voru upp til hópa á móti því að nota sögu-
persónuna í söluskyni. Þeir töluðu um hana
eins og gamlan vin og stundum mátti halda
að þeir hefðu þekkt hana í raun og veru.
Þeir þrættu um smáatriði í bókinni en voru
allir sammála um að Johanna Spyri hefði
ekki kært sig um að Heiða yrði notuð í
markaðssetningu.
En tímarnir hafa breyst. Heiða er með
blátt hár í Berlín í nýjustu bíómyndinni um
hana, sendir Geitapétri, sem ferðast um fjöll-
in á fjallahjóli, tölvupóst og kvartar undan
Klöru, sem er gjörspillt dóttir Dídíar
frænku. Dídí er upptekin fatahönnuður en
mamma Heiðu ... Það er hægt að kalla allt
Heiðu en það er ekki allt sama Heiðan og
Johanna Spyri varð þekkt fyrir.
Johanna Spyri óx kraftur við vinsældir
Heiðu og skrifaði fjölda bóka og sagna til
viðbótar við hana. Engin þeirra er sér-
staklega þekkt. Hún missti son sinn vorið
1884 og maður hennar lést úr hryggð um
áramót. Hún skrifaði hægar eftir það en
reyndi að gefa út bók fyrir hver jól. Bestu
vinkonur hennar voru í kvenréttindahreyf-
ingunni, Heiða var frelsið og ákveðnin upp-
málað en Johanna Spyri sjálf var íhaldssöm
til dauðadags.
SPYRI Í
HEIÐULANDI
E F T I R Ö N N U B J A R N A D Ó T T U R
Höfundur er bókmenntafræðingur.