Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Qupperneq 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002
A
LLT í lagi, prumphænsn!
Við hertökum ykkar fúla
leiguskáldskap.“ (So right,
yer buggers, then! We’ll
occupy your lousy lease-
hold Poetry!)
Þannig orti skáldið frá
Leeds, Tony Harrison, í
þekktu ljóði Them & uz frá sjöunda áratugn-
um, þar sem hann lýsti yfir stríði á hendur
hinu hefðbundna enska ljóðformi þar sem mál-
notkun og framburður miðast við miðstétt
Suður-Englands.
Kveikjan að þessu ljóði var reynsla Harr-
isons sjálfs úr barnaskóla, þar sem kennarinn
hæddist að honum fyrir að lesa ljóð Keats með
þykkum Jórvíkurframburði.
Þett’er arfgengt
Hvílík furða hvernig þú varðst skáld!
Hvar fékkst náðargáfa’ í kollinn þinn?
Tvo frændur, Joe og Harry átti’ ég að;
annar stamaði’ en mállaus var hinn.
(Þýðing: Árni Ibsen.)
Heredity
How you became a poet’s a mystery!
Wherever did you get your talent from?
I say: I had two uncles, Joe and Harry
one was a stammerer, the other dumb.
Ævilöng
kraumandi hefnd
„Ég ólst upp í verkamannafjölskyldu sem
las ekki bækur og öllum þótti mjög merkilegt
að ég skyldi hafa þessa löngun til að lesa.
Mamma sagði: „Hvað er þetta með þig,
Tony minn. Af hverju ertu alltaf að lesa?“ Þeg-
ar ég var 7 ára voru sett ný lög um styrki til
náms fyrir börn úr fátækum fjölskyldum (The
Education Act 1944). Ég stóð mig nægilega vel
til að fá þennan styrk 11 ára og fjölskyldan
mín sat því uppi með þennan dreng sem lærði
latínu og grísku auk annars. Menntunin fjar-
lægði mig frá upprunanum í vissum skilningi.“
Tony tekur þannig til orða um skáldskap
sinn að hann sé ævilöng kraumandi hefnd fyrir
niðurlæginguna sem hann hafi orðið fyrir sem
drengur í skóla. „Við sem komum inn í bók-
námsskólana með þennan bakgrunn vorum
álitnir aðskotahlutir. Sumir kennaranna gerðu
lítið úr okkur. Aðrir reyndust okkur vel eins
og gengur.“
Tony Harrison er fæddur 1937 í Leeds í Jór-
víkurskíri á Norðaustur-Englandi og hefur
verið með fremstu ljóð- og leikskáldum Bret-
lands um áratugaskeið. Hann var staddur hér
á landi í byrjun nóvember í boði breska sendi-
herrans og flutti fyrirlestur í Hátíðarsal Há-
skóla Íslands og einnig ræddi hann um leik-
skáldskap sinn á opnum fyrirlestri á
Smíðaverkstæði Þjóðleikhússins. Undirrit-
aður átti samtal við Harrison og hlýddi á fyr-
irlestur hans í Þjóðleikhúsinu og er þessi við-
talsgrein byggð á hvoru tveggja.
„Ég hafði þá hugmynd mjög fljótlega á
skáldferli mínum að ég vildi yrkja fyrir leik-
hús. Verða leikskáld. Ég vildi ekki skrifa leik-
rit heldur yrkja þau. Sennilega varð leið mín
inn í leikhúsið langsóttari og erfiðari vegna
þess. Þegar ég byrjaði að skrifa fyrir leikhúsið
átti allt annars konar leikritun upp á pall-
borðið.“ Harrison er af kynslóð þeirra Johns
Osborne, Harolds Pinters, Edwards Bonds,
Johns Ardens o.fl. sem byrjuðu að skrifa á 6.
áratugnum og brutu lágstéttinni bresku leið
inn í leikhúsið á 6. og 7. áratugnum. Málfar og
hreimur hinna ýmsu stétta og svæða varð
ríkjandi og átti Harrison samleið að því leyti
en um leið varð hversdagslegt málsnið að-
alsmerki höfunda hinna vinnandi stétta. „ Ég
vildi yrkja leiktextann. Binda textann í stuðla
og rím. Það bætti ekki úr skák að höfundar
eins og T.S. Eliot og Christopher Fry höfðu
nær gengið af ljóðinu dauðu í leikhúsinu á 5. og
6. áratugnum með því að reyna að leggja per-
sónum í smáborgaralegu umhverfi ljóð í munn
í leikritum sínum. Þetta var ekki bara yf-
irgengilega leiðinlegt heldur fáránlegt og til
marks um uppdráttarsýki ljóðsins í borg-
aralegu leikhúsi. Vandinn var auðvitað sá að
ljóðformið hentaði alls ekki því leikrit-
unarformi sem þeir reyndu að troða því inn í.
Ljóðið þarf mun stærra og frjálsara rými en
þarna bauðst og ég var fljótlega staðráðinn í
því að finna ljóðinu leið inn í leikhúsið að nýju.
Ef við lítum lengra aftur þá er nærtækast að
benda á Pétur Gaut og Brand eftir Ibsen sem
vel heppnuð ljóðleikrit.“
Harrison fór til Austur-Afríku á 7. áratugn-
um og kenndi ensku í Nígeríu í 4 ár. Þar
kynntist hann leikskáldinu Wole Soyinka, sem
síðar hlaut Nóbelsverðlaunin í bókmenntum,
og þeir áttu samstarf saman. „Í Nígeríu upp-
götvaði ég hversu beint samband ljóð getur átt
við áhorfendur. Ég sviðsetti „nígeríska“ leik-
gerð mína af Lýsiströtu eftir Aristófanes sem
vakti svo mikla athygli að hún var á endanum
gefin út í Bretlandi. Merkilegt, finnst þér
ekki?“
Gerir fólk úr
goðsagnaverum
„Tony Harrison er orðsnillingurinn á bakvið
þrjá af merkustu viðburðunum í (breska) leik-
húslífinu á undanförnum þremur áratugum
(1970–2000),“ segir leikstjórinn Dominic
Droomgoole. Viðburðirnir þrír eru Óresteian,
Helgileikirnir og Fylgendur Oxyrynsus.
Droomgoole segir ennfremur: „Ljóðtexti
Harrisons hefur kraft, alþýðleika og grófleika
sem hentar leikhúsinu frábærlega. Aðalvandi
ljóðsins í leikhúsinu er hversu upptekið það er
af eigin verðleikum og hversu fjarlægt það
verður fyrir vikið. Það lyktar af fræðum og
snobbi og hrekur burt samkenndina. Þetta er
ekki vandamál fyrir Harrison. „Sjáið mig ég er
í bundnu máli,“ hrópar ljóð hans á áhorfand-
ann, „og ég ríma líka.“ Þunginn og krafturinn
hentar fullkomlega þeim viðamiklu sögum sem
hann tekst á hendur að flytja. Ljóðformið
stuðlar að lýðræði og færir Guð, Jesús, Agam-
emmnon, Órestes og alla hina niður á jörðina
til okkar, í okkar eigið umhverfi. Þetta er hátt-
ur Harrisons, að gera fólk úr goðsagnaver-
um.“ (The Full Room. D. Dromgoole Methuen
2001.)
Harrison brosir góðlátlega þegar ég rifja
upp fyrir honum þessa lofsamlegu umsögn.
„Já, umboðsmanninum mínum þótti þetta svo
bitastætt að hann setti tilvitnun í kynning-
artexta um verkin mín. En þessi bók vakti
talsverða athygli og það er alltaf gagnlegt þeg-
ar starfandi leikhúsmenn segja skoðun sína á
því sem er að gerast.“
Harrison náði endanlegri fótfestu í bresku
leikhúsi með nýrri leikgerð af Misanthrope
eftir Moliére 1972. „Ég orti leikritið upp og
færði það fram til okkar tíma og sviðsetti það í
Frakklandi á valdatíma DeGaulles. Í kjölfarið
fylgdi leikgerð á Fedru eftir Racine sem ég
staðsetti í Indlandi á nýlendutímanum.“ Báðar
þessar sýningar staðfesta sannfæringu Harri-
sons á því að sígild leikrit eigi sér sterkastan
hljómgrunn á hverjum tíma ef þeim er fundið
skiljanlegt samhengi þannig að efni þeirra nái
augum og eyrum nútímaáhorfenda.
„Þetta var aðdragandinn að því að ég fékk
tækifæri til að snúa mér að miðaldaleikjunum.
Ég var kominn í þá aðstöðu að mér var boðið
að velja mér verkefni. „Hvað langar þig næst
til að gera Tony?“ spurði Peter Hall eftir
Fedru. Ég svaraði: „Miðaldaleikina.“
Miðaldaleikirnir – helgileikjakeðjurnar –
sem Harrison samdi að nýju og voru frum-
sýndir á 7 ára tímabili af breska Þjóðleikhús-
inu (1977–1984) í leikstjórn Bill Brydens
mörkuðu tímamót í mörgum skilningi í bresku
leikhúsi. Menningarleg örtröð síðustu áratuga
20. aldarinnar varð kannski til þess að drepa
mikilvægi þessara sýninga á dreif en þó voru
fjölmargir sem gerðu sér grein fyrir sérstöðu
þeirra.
„York-helgileikjakeðjan var sviðsett á úti-
leiksviði við dómkirkjuna í York þegar ég var
ungur maður (1957). Þetta var sviðsetning
sem gerði verkunum nokkuð rangt til. Þau
voru sýnd sem safngripir fremur en að mögu-
leikar þeirra til lifandi nútímaleikhúss væru
nýttir. Ég ákvað þá strax að einhvern tímann
skyldi ég gera þetta efni aðgengilegt fyrir nú-
tímaáhorfendur á svipaðan hátt og það var fyr-
ir áhorfendur á 14. 15. og 16. öld,“ segir Harr-
ison og tækifærið gafst sem áður sagði tuttugu
árum síðar er Peter Hall þjóðleikhússtjórinn
breski féll fyrir hugmyndinni.
Horft fram
hjá leiklist í 5 aldir
Þó hér sé ekki svigrúm til að gera ítarlega
grein fyrir sögu bresku miðaldahelgileikjanna
er nauðsynlegt að nefna fáein atriði. Hið fyrsta
er að allt fram á 20. öld var það nánast viðtekin
skoðun breskra bókmennta- og leiklistarfræð-
inga að gullöld breskrar leikritunar sem hófst
á seinni hluta 16. aldar og lauk með valdatöku
Cromwells 1640 hafi orðið til nánast af sjálfu
sér og í mörg hundruð ár þar á undan hafi ekk-
ert verið samið af leiktexta sem markvert
mátti teljast. Þegar nánar var að gáð reyndist
þetta fjarri öllum sanni. Í nær 5 aldir þróaðist
alþýðuleiklist í Bretlandi sem sprottin var
undan handarjaðri kirkjulegra yfirvalda og
byggði mestan part á helgisögum biblíunnar
og blandaðist með tíð og tíma í framsetningu
og leikmáta við skemmtiatriði markaðs-
torganna í mörgum helstu borgum landsins.
Uppruna þessara helgileikjasýninga má rekja
Morgunblaðið/Jim Smart
„Ég þyki víst ekki mjög góð söluvara.“
„HVÍLÍK FURÐA HVERNIG
ÞÚ VARÐST SKÁLD!“
Ljóðleikskáldið Tony Harrison var statt hér á landi í haust í boði breska sendiherrans á Íslandi. HÁVAR
SIGURJÓNSSON ræddi við Harrison um skáldskap hans og rifjaði upp kynni sín af breskri miðaldaleiklist.