Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Síða 9

ndi veturinn 1945. Frá vinstri: Karl-Heinz Reinecke,
er-feldwebel eða loftskeytamaður, Christian Doktor-
f Nowinka, Feldwebel eða flugstjóri.
afni Þórðar Jónssonar.
og
m.
ur
og
á
sir
in
ar
fa
tti
ósi
nn
r-
ir-
a-
ar
og
tir
tti
uf-
tið
p-
ur
na
ru
ea
ni
la
mi
ér,
n-
n-
úr
d-
n-
p-
á
d-
ga.
a-
di,
m
r.
r í
kri
a-
an
ur
ð-
e-
rs-
til
n.
a-
ts-
til
nn
á-
unarverðar, og allt aðrar en þeir í raun hefðu getað
ímyndað sér, í ljósi þess að hafa verið Þjóðverjar í
hernumdu landi Breta. Þeir segjast einnig hafa
notið sanngirni af hendi Breta og Bandaríkja-
manna hér. Fangaverðir þeirra, hér á landi, starfa
sínum vaxnir. Þeir fengu heimsókn fulltrúa Rauða
krossins og gátu þar með komið skilaboðum til fjöl-
skyldna sinna í Þýskalandi um hvar þeir væru nið-
urkomnir og að þeir væru á lífi.
Þegar heim kom, vann Josef Nowinka fyrir sér
sem flugmaður, en hætti og fór í myndlistarskóla í
Berlín. Þaðan útskifaðist hann árið 1953 og vann
síðar sem grafískur hönnuður í lausamennsku fyr-
ir dagblöð. Síðustu 10 ár starfsævinnar vann hann
fyrir þýska sjónvarpið, en fór á eftirlaun 65 ára ár-
ið 1984. Hann hefur haldið þrjár myndlistasýn-
ingar í Berlín.
Erich Hoppe snerti aldrei framar á morse-lykl-
um og kom ekki nær rafeindatækjum en að
kveikja á sjónvarpi sínu eða útvarpi. Hann er
fæddur 1916 og starfaði fyrir þýsku póstþjón-
ustuna eftir heimkomuna, þar til hann fór á eft-
irlaun.
Karl-Heinz Reinecke flugvirki notaði nám sitt
er heim kom til að gera við bifreiðar sínar og mót-
orhjól barna sinna er þau komust á legg. Hann er
fæddur árið 1922, gekk í þýsku landamæralögregl-
una og hlaut þar frama.
Christian Doktoritsch, sem er fæddur 1923, hélt
til föðurlands síns, Austurríkis, og lauk þar námi í
viðskiptafræði (Diplom Kaufmann) og starfaði þar
við eigið fyrirtæki.
Þeir fjórir hittast reglulega, en hafa alltaf verið í
símasambandi í upphafi maímánaðar frá árinu
1948.
Lokaorð
Greinarhöfundur hefur síðan 1974 leitað áhafn-
ar þýsku flugvélarinnar sem lenti í Leirhöfn árið
1945. Leitin bar árangur haustið 2001. Sagnir hafa
verið um að þeir hafi verið að flýja skyldu sína og
þar með gerst liðhlaupar þýska flughersins. Það er
rangt. Þeir voru í fyrirfram ákveðnum erindum
Luftwaffe, er þeir lentu í Leirhöfn við Melrakka-
sléttu vegna vélarbilunar árið 1945.
Í ljósi aðstæðna hugsa menn fyrst og fremst um
að komast lifandi af úr sérhverri raun og eiga fjór-
menningarnir skilið að saga þeirra, svo hreinskiln-
islega sem hún er sögð, sé metin að verðleikum. Að
fljúga tæplega 3.000 kílómetra leið á einum hreyfli,
til glataðrar aðstöðu í Bardufoss, hefði verið óðs
manns æði, og ef eini hreyfillinn hefði bilað á leið-
inni þangað, þekktum við ekki sögu þessara fjög-
urra manna í dag.
Við greinarskrifin hef ég stuðst við bréf sem ég
hef fengið frá áhöfn þýsku flugvélarinnar og sam-
töl við þá símleiðis. Einnig samtöl við Jóhann
Helgason, bónda í Leirhöfn á Melrakkasléttu, og
ritaðar heimildir, þar á meðal Leiftur frá liðnum
árum, handrit Kristins Kristjánssonar frá Nýhöfn
á Melrakkasléttu (blaðsíður 309–312) í samantekt
Nielsar Árna Lund 1998.
Höfundur er áhugamaður um sögu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002 9
F
YRIR rúmu ári var gefinn út veg-
legur hljómdiskur til minningar
um Smárakvartettinn á Akureyri
þar sem safnað er saman öllum
þeim lögum sem kvartettinn söng
í gegnum tíðina. Hljómdiskinum
fylgir ritlingur með textunum við
lögin og grein um kvartettinn,
sem sr. Bolli Gústafsson vígslubiskup átti veg
og vanda af, og ber að þakka útgáfu slíkra diska
sem þessa enda útgefendum til sóma.
Þegar ég las yfir textaskrána kom eitt kvæð-
ið mér allkunnuglega fyrir sjónir því að það er
sláandi líkt kvæði með sama heiti, „Anna frá
Hvammi“, sem afi minn, Guðmundur Bjarna-
son, fyrrverandi kaupfélagsstjóri og bóksali á
Seyðisfirði (f. 1873 – d. 1957), hafði ort á yngri
árum sínum í kringum aldamótin 1900 og ég hef
í fórum mínum ásamt fleiri kvæðum. Hann var
hagmæltur vel og orti m.a. allmörg tækifær-
iskvæði, stundum í nafni annarra, enda var það
lenzka um aldamótin 1900 að fólk bæði hagyrð-
inga um að yrkja tækifæriskvæði í sinn orða-
stað og þá skrifuðu hagyrðingarnir eðlilega
ekki nafnið sitt undir kveðskapinn. Hann þýddi
líka allmörg kvæði og birtust sum þeirra í tíma-
ritum á fyrri hluta síðustu aldar þótt hann væri
annars ekkert alltof fús að láta frá sér ljóðmæli
sín eða láta þau birtast opinberlega, en hann gat
þess jafnan ef um þýðingar var að ræða. Einnig
birtust ljóð eftir hann í bókinni Aldrei gleymist
Austurland. Annars kallaði hann sig jafnan
Norna-Gest, þegar hann var í þessu hlutverki.
Eins og sézt á meðfylgjandi mynd af blaðinu
sem hann skrifaði þetta umrædda kvæði um
Önnu frá Hvammi á er það kvæði svo líkt text-
anum sem birtur er í textaritinu meðfylgjandi
hljómdiski Smárakvartettsins, sem ég hef hér
skrifað niður til samanburðar, að tæpast getur
verið um hreina tilviljun að ræða. Tel ég þar af
leiðandi, að hér sé um sama textann að ræða, þó
að texti sá sem Smárakvartettinn fékk í hendur
til að syngja hafi greinilega verið skrifaður nið-
ur eftir minni, eða þá að ritara kvæðisins hafi
misheyrzt orð og orð, eins og getur komið fyrir
á beztu bæjum.
Það er nú svo, eins og flestir vita, að texta-
einkenni og stíll skálda og hagyrðinga þekkjast
alltaf og koma upp um þá, hvernig sem menn
misminnir ljóðmæli þeirra, þau eru misheyrð og
ranglega niður skrifuð. Þannig mundu texta-
einkenni og stíll Davíðs Stefánssonar frá
Fagraskógi og Matthíasar Johannessen alltaf
koma upp um höfunda sína, hvernig sem text-
arnir væru færðir til bókar, hefði fólk á annað
borð séð einhver ljóð eftir þá áður. Enda hefur
það t.d. komið fyrir að kvæði Davíðs, Til eru
fræ, hefur stundum verið skrifað vitlaust niður
og menn hefur misminnt orð við endurritun í
söngbækur. Samt efast enginn um hver höf-
undur kvæðisins sé, þar sem það hefur líka birst
í bókum skáldsins.
Afi minn gaf aldrei frá sér ljóðabók, því mið-
ur, þótt á hann hafi verið skorað að gera það,
enda heldur hlédrægur maður í ljóðagerð sinni.
Þar af leiðandi hafa ljóðin hans ekki verið að-
gengileg fyrir almenning, svo að hægt væri að
bera textana saman. Þetta er því í fyrsta sinn
sem upprunalegur texti ljóðsins birtist á prenti
á meðfylgjandi mynd, eins og hann gekk sjálfur
frá því, en þar hef ég sett textana saman hlið við
hlið til samanburðar. Þar sézt þá ekki aðeins,
hversu líkir textarnir eru, eiginlega nákvæm-
lega eins, heldur líka hinar meinlegu villur, sem
eru í texta þeim sem fylgir hljómdiski Smára-
kvartettsins og ég ætla nú að draga fram.
Í fyrsta erindinu er talað um að Anna frá
Hvammi sé brosið um brá. Hvaða orð er þetta
brosið? Á það að vera lýsingarorð eða hvað?
Mín málvitund segir, að þetta sé og hafi alltaf
verið nafnorð með greini á góðu, íslenzku máli,
svo að hér hlýtur greinilega að vera um mis-
heyrn eða pennaglöp við niðurskrif að ræða. Ég
vil líka trúa því að þeir ágætu menn, sem skip-
uðu Smárakvartettinn, hafi haft betri málvit-
und en svo að þeir hafi farið að syngja aðra eins
ambögu, þar sem greinilega á að standa lýsing-
arorðið broshýr, eins og stendur í texta afa
míns. Enda heyrðist mér ekki betur, þegar ég
hlustaði á þá syngja kvæðið, en þeir hefðu sung-
ið (þótt ógreinilegt hafi verið í vissri tónhæð)
broshýr um brár og hér er líka önnur villa því
að eins og sézt á texta afa míns er orðið brá í
fleirtölu, til þess að það geti rímað á móti hár, en
á textablaðinu með geisladiskinum stendur orð-
ið í eintölu, nema sá sem skrifaði niður textann
hafi einfaldlega ekki heyrt r-ið í endanum. Það
var ekki heldur svo gott að heyra hvort þeir
sungu orðið í eintölu eða fleirtölu. Að öðru leyti
er textinn nákvæmlega samhljóða texta afa
míns, eins og sjá má.
Í síðara erindinu, er annars vegar talað um
texta, þar sem ljóð afa míns hafa fram að þessu
ekki legið á lausu fyrir hvern sem er og þetta
aldrei birzt á prenti mér vitanlega, sem áður
segir. Það verða því tilgátur einar.
Hvergi getur afi minn þess, að hér sé um
ljóðaþýðingu að ræða af sinni hálfu, sem hann
hefði getið, heldur tel ég víst að hér sé um frum-
ort ljóð að ræða, hvert sem tilefnið hefur verið,
sem verða líka tilgátur einar. Annaðhvort hefur
afi minn ort þetta á vinnumannsárum sínum á
Fljótsdalshéraði, skólaárum sínum á Möðru-
völlum eða á starfsárum sínum á Akureyri í
upphafi síðustu aldar.
Að höfundur sé sagður ókunnur getur komið
til af tvennu, annars vegar að hann hafi skrifað
upphafsstafi sína, GB, eða skáldanafns síns,
NG, undir skáldskapinn og enginn munað leng-
ur eða vitað hver sá var sem átti þessa upphafs-
stafi, eða þá hins vegar að hann hafi ort þetta
fyrir einhvern vinnumann eða bóndason á Hér-
aði sem hann þekkti og sem hefur beðið hann
um að yrkja í sinn orðastað til unnustu sinnar
eða vinkonu sem hann hafði augastað á, Önnu
frá Hvammi. Ef sú var raunin hefur afi minn
ekki getað sett nafn sitt eða upphafsstafi undir
kveðskapinn, frekar en hann var vanur í slíkum
tilvikum. Það liggur í augum uppi, enda ekki lík-
legt, að stúlkan hefði litið við þeim manni, sem
gat ekki ort sjálfur til hennar. Einhver hefur
svo farið að rifja textann upp og misminnt um
sum atriði. Það kemur fyrir. Það er samt óhugs-
andi, að textinn geti verið eftir annan en afa
minn, eins og fólk sér nú.
Guðmundur Bjarnason, afi minn, fæddist á
Desjamýri í Borgarfirði eystri 6. apríl 1873, en
fluttist ungur með foreldrum sínum niður á
Fljótsdalshérað, þar sem hann ólst upp. Hann
fór til náms í Möðruvallaskóla í lok 19. aldar og
var þar samtíða Sigurði á Arnarvatni og Guð-
mundi Friðjónssyni m.a. en síðan stundaði afi
minn farkennslu um skeið, áður en hann réðst
til Gránufélagsins á Akureyri í byrjun síðustu
aldar og var þar þangað til hann gerðist verzl-
unarstjóri hjá Kaupfélagi Þingeyinga á Húsa-
vík. Síðan var hann ráðinn kaupfélagsstjóri við
Kaupfélag Austfirðinga á Seyðisfirði árið 1905–
1906 og gegndi því starfi til sjötugs, að und-
anskildum fimm árum þegar hann gegndi stöðu
verzlunarstjóra eða faktors á Breiðdalsvík. Eft-
ir sjötugt rak hann bókaverzlun á Seyðisfirði en
fluttist árið 1955 ásamt konu sinni, Guðbjörgu
Guðmundsdóttur, til Reykjavíkur, þar sem þau
voru til dauðadags en hann lézt í desember
1957.
Ég hef unnið við það hin síðari ár að tölvu-
setja ljóð afa míns, og því kannaðist ég strax við
ljóðið um Önnu frá Hvammi þegar ég rakst á
það í textaskrá Smárakvartettsins og sá að hér
mundi ljóð afa míns vera á ferð með þessum
misritunum, sem ég hef hér dregið fram. Þar
sem ég hef haft það í huga, þrátt fyrir að afa
mínum hefði verið það lítt að skapi, að gefa ljóð
hans út á bók og þá þetta ljóð, sem hér um ræð-
ir, meðal þeirra ljóða, eins og hann gekk frá því
sjálfur, og rétt telst, þótti mér ástæða til, og
hvort eð er, að vekja athygli á þessu og ræða um
misræmið í textunum, auk þess að svipta hul-
unni af höfundinum svo að höfundarnafn geti
fylgt textanum framvegis, því að rétt skal rétt
vera.
UM ÖNNU FRÁ HVAMMI
E F T I R G U Ð B J Ö R G U S N Ó T J Ó N S D Ó T T U R
Höfundur er BA í guðfræði og fræðimaður.
fosshvíta brún. Ekki minnist ég þess að hafa séð
þetta lýsingarorð áður í íslenzku máli og efast
um, að hægt sé að finna það nokkurs staðar í
orðabókum frekar en í öðrum bókum. Aldrei
hef ég heldur séð eða heyrt um fosshvíta jörð,
hvorki að sumri né vetri til, og hef ekki heldur
hugmyndaflug til að ímynda mér eða sjá fyrir
mér hvernig slík jörð lítur út. Í kvæði sínu talar
afi minn um Fosshlíðarbrún, og er þar að skír-
skota til Fosshlíðarinnar meðfram fossinum í
Lagarfljótinu, sem hann, uppalinn á Fljótsdals-
héraði, þekkti svo vel, og það er nær sönnu að
Anna frá Hvammi og sá sem ávarpar hana í
kvæðinu hafi verið stödd þar á tilteknum
sunnudegi. Ég gat ekki heldur heyrt betur en
þeir heiðursmenn í Smárakvartettinum syngju
Fosshlíðarbrún þótt í vissri tónhæð sé það
ógreinilegt, eins og orðið broshýr.
Eins og sézt á tveimur síðustu ljóðlínunum,
þá er þar hins vegar munur á. Hvernig getur
leit rímað á móti sérð í annars alrímuðu kvæði?
Það sér hver maður, að það getur alls ekki farið
saman. Ég heyrði líka, að kvartettsmenn
slepptu ð-inu, þannig að það er óhjákvæmilega
ljóð afa míns, sem þeir syngja, svo ekki verður
um villst.
Hinn svokallaði atómkveðskapur var heldur
ekki til sem slíkur á þeim tíma, sem þetta kvæði
var ort, og afi minn, líkt og aðrir hagyrðingar
þeirrar tíðar, þekkti ekki til slíks kveðskapar og
honum hefði ekki dottið í hug eða kært sig um
að yrkja á þann hátt. Enda þótti það aðeins vit-
laust fólk sem kunni ekkert með rím, stuðla eða
höfuðstafi að fara, sem orti órímuð ljóð á þeim
tíma, og ég er viss um, að afi minn, eins og hans
kynslóð skálda og hagyrðinga, hefði sennilega
brosað út í annað, ef ekki beinlínis hlegið, að
slíkum kveðskap. Um aldamótin 1900 ortu
menn aðeins í stuðlum og höfuðstöfum og létu
orðin ríma, að öðrum kosti þögðu þeir. Leit og
sérð er og verður aldrei rím. Það veit hver mað-
ur, sem kann nokkuð með rím að fara, og verður
því að teljast annaðhvort misheyrn eða penna-
glöp, enda sézt á texta afa míns, að það er verið
að hrósa stúlkunni með því að segja: Enginn í
kirkjunni af henni ber, þótt ég efist ekki um að
mikið hafi verið horft á hana þar kannske þess
vegna, en það er annað mál. Mér heyrðist líka
ekki betur en kvartettsmenn syngju ber, þótt
ógreinilegt væri, enda treysti ég þeim heiðurs-
mönnum til að hafa farið rétt með rímaðan texta
í öllum aðalatriðum.
Til þess svo að fá rétt rím á móti ber tekur afi
minn sér það skáldaleyfi að sleppa ð-inu í sögn-
inni og segir: enga í réttunum fegri þú sér. At-
hugið líka muninn á lýsingarorðinu hér.
Ég verð að lýsa undrun minni á því, að sá,
sem skrifaði textann niður, skyldi ekki hafa
komið auga á og hnotið um þessa meinlegu
bragvillur í hinum að öðru leyti rímaða texta, og
endurskoðað textann í samræmi við það.
Að öðru leyti er þessi texti nánast samhljóða
texta afa míns, utan nokkur smáorð sem hann
gæti hafa breytt síðar og skipta minna máli. Það
verður því ekki um villst, hver höfundurinnn er,
og þætti mér mjög undarleg tilviljun, ef annar
hefði ort alveg nákvæmlega samhljóða texta,
sem verður að teljast óhugsandi. Á kvæði afa
míns sézt, að hann hefur síðar bætt þriðja er-
indinu við.
Ekki er gott að vita hvar Smárakvartettinn
getur hugsanlega hafa komist yfir þennan
Anna frá Hvammi er engillinn minn
inndæl og glaðleg og litfríð á kinn.
Anna frá Hvammi er broshýr um brár
bylgjast um vangann hið glóbjarta hár.
Anna frá Hvammi er unnustan mín
æskunnar sólbros um stúlkuna skín.
Þú ættir Önnu í söðli að sjá
samferða mér hleypa kirkjunni frá
sunnudag fagran und Fosshlíðarbrún
fegursta stúlkan í sýslunni er hún.
Enginn í kirkjunni af henni ber.
Enga á réttunum fegri þú sér.
Anna frá Hvammi er gáfuð og góð
göfug og blíðlynd og sólgin í ljóð.
Syngur og dansar í sveitinni best
svo er hún búkonuefnið þar mest.
Önnu frá Hvammi skal aldrei mér frá
öfund og rógur né bakmælgi ná.
Anna frá Hvammi er engillinn minn,
indæl og glaðleg og litfríð á kinn.
Anna frá Hvammi er brosið um brá,
bylgjast um vangann hið glóbjarta hár.
Anna frá Hvammi er unnustan mín,
æskunnar sólbros um stúlkuna skín.
Þú ættir Önnu í söðli að sjá,
samferða mér til baka kirkjunni frá.
Sunnudag fagran við fosshvíta brún,
fegursta stúlkan í sýslunni er hún,
enginn í kirkjunni af henni ber,
enga í réttunum fegurri þú sérð.
Kvæðið til vinstri er eins og það stendur í textakverinu, sem fylgir hljómdiski Smárakvartettsins, en til
hægri er ljóðið eins og höfundur á það niðurskrifað frá Guðmundi Bjarnasyni. Eins og sézt, eru text-
arnir hérumbil svo nákvæmlega eins, utan orð og orð, að varla getur verið um tilviljun að ræða.
ANNA FRÁ HVAMMI