Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.2002, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. MARS 2002 9
(1993) og um síðarnefnda flokkinn Íslandssögu
til okkar daga eftir Björn Þorsteinsson og Berg-
stein Jónsson (1991), rit sem náði mikilli út-
breiðslu meðal almennings. Nú á afmælisárinu
kemur út mikið rit um sögu Íslands á tuttugustu
öld eftir Helga Skúla Kjartansson.
Félagsleg hollusta
Starfsemi Sögufélags hefur löngum byggst á
ósérhlífinni hollustu við söguleg fræði og minn-
ingar. Það vekur eftirtekt hve margir af for-
ystumönnum félagsins hafa setið í stjórn langan
tíma af starfsævi sinni. Jón Þorkelsson var for-
seti félagsins í meira en tvo áratugi og Einar
Arnórsson prófessor í heila þrjá áratugi (1935–
1955), en í stjórn hafði hann setið allt frá 1910.
Guðni Jónsson magister (síðar prófessor) sat í
stjórn í þrjá áratugi, þar af sem forseti í fimm ár;
mætti svo enn telja. En kalla má táknrænt að
kona tók fyrst sæti í stjórn Sögufélags árið 1978,
það var Sigríður Th. Erlendsdóttir. Nú skipa
konur þrjú af sjö sætum í stjórn félagsins.
Víst er að án tryggra óbreyttra liðsmanna
hefði Sögufélag ekki þrifist í heila öld. Ekki er
óalgengt að menn fylgi félaginu í marga tugi ára.
Nú mun elsti félaginn vera Guðmundur Ingi
Kristjánsson á Kirkjubóli, 95 ára að aldri. Hann
gekk í félagið árið 1933. Þá má nefna Guðbrand
Þorkelsson, fyrrv. lögregluvarðstjóra, sem gekk
í félagið árið 1942. Guðbrandur, sem er nú 86 ára
gamall, átti fyrsta forseta félagsins fyrir afa-
bróður. Slíkum dæmum um félagslega hollustu
er vert að halda á loft á tímamótum sem þessum.
Sögufélag eignast samastað
Lengi framan af átti Sögufélag sér engan fast-
an samastað í tilverunni. Fundir voru lengi vel
haldnir á vinnustað eða heimili forseta. Á þessu
varð breyting árið 1975 í forsetatíð Björns Þor-
steinssonar; þá fékk félagið inni í leiguhúsnæði í
Garðastræti 13b (Hildibrandshúsi). Fyrir ellefu
árum eignaðist félagið svo eigið húsnæði, Fisc-
hersund 3, og naut þar góðrar fyrirgreiðslu
Reykjavíkurborgar. Öll þessi ár hefur Ragn-
heiður Þorláksdóttir, starfsmaður félagsins,
verið persónugervingur þess í augum fé-
lagsmanna og viðskiptavina.
Til móts við nýja öld
Á langri vegferð hefur margt breyst í starfs-
umhverfi Sögufélags. Margir aðilar sinna nú út-
gáfu rita um söguleg efni og því liggur ekki jafn-
beint við og áður fyrir áhugamenn um þau efni
að halla sér að Sögufélagi.
Það er ekki aðeins heimildaútgáfa sem á á
brattann að sækja, heldur verða vönduð sagn-
fræðirit nú vart gefin út án verulegra styrkveit-
inga af hálfu opinberra aðila eða einkaaðila. Í
daglegri starfsemi félagsins kemur þó ekkert í
stað þess liðsinnis sem hver og einn getur veitt
félaginu með því að ganga í það og gerast þar
með áskrifandi að tímaritinu Sögu.
Hvað sem líður hremmingum tímans er engan
bilbug að finna á afmælisbarninu. Á síðasta ári
setti félagið sér ný lög. Þau bera vott um að það
vill áfram þjóna upprunalegu hlutverki sínu,
treysta grundvöll rannsókna á sögu Íslendinga
og veita almenningi hlutdeild í niðurstöðum
þeirra. Á tímum óvissu og örra breytinga eins og
þeim sem nú ganga yfir er ljóst að Sögufélag
hefur mikilvægu hlutverki að gegna í íslensku
þjóð- og menningarlífi, ekki síður en í upphafi. Í
þeirri fullvissu gengur félagið ótrautt á vit nýrr-
ar aldar í starfsævi sinni.
r árið 1901. Þá var það notað sem kökubúð.
Höfundur er forseti Sögufélags.
AÐ ÁR
ÞAÐ VAR Björn Þor-steinsson, þáverandi forsetifélagsins, sem fékk Ragn-heiði til starfa 1974 í sam-
bandi við sýningu á Kjarvals-
stöðum.
„Ég þekkti Björn ágætlega. Ég
hafði lent í slysi þennan vetur og
var á lausu þarna um páskana, þeg-
ar Björn plataði mig til að aðstoða
sig við að undirbúa ráðstefnu og
kynna svo Sögufélagið þar, en loka-
punktur hennar var bókin Reykja-
vík í 1.100 ár.
Ég tók þetta starf mitt afar há-
tíðlega og skemmti mér kon-
unglega. Ég gekk hart að ráð-
stefnugestum, sem gengu flestir í
félagið, og rukkaði þá alla fyrirfram
um árgjaldið.
Ég gat svo rétt Birni nokkurn
sjóð í ráðstefnulok, en hann lék á
mig og sagði þetta vera mín laun.
Þar með var ég orðin skuldug við
félagið og er enn að vinna af mér
þessa skuld.
Björn var alveg einstaklega út-
sjónarsamur, þegar hann vildi eitt-
hvað með fólk. Til er saga af manni,
sem var á leið í lögfræði, þegar
hann settist upp í jeppann hjá
Birni, en innritaði sig í sagnfræði,
þegar bíltúrnum lauk!
Björn var forseti Sögufélagsins í
13 ár. Framan af þeim átti félagið
sér engan samastað. Það var kallað
huldufélagið; afgreiðsla þess var
uppi á hanabjálka í Ísafoldarprent-
smiðju og á leiðinni þangað voru að
minnsta kosti þrjú skilti, sem á
stóð: Aðgangur bannaður!
Björn færði mér verkefnin heim.
Hann kom með munnþurrkur, nót-
ur og margs konar blöð, sem hann
hafði skrifað nöfn á, og bað mig að
færa þau í félagaskrána.
Ég vildi efla tengslin við fé-
lagsmennina svo ég brá á það ráð
þarna ’74 að aka Sögu heim til
manna. Ég hitti margt skemmtilegt
fólk og drakk ókjörin öll af kaffi. En
fólk tók þessu vel og var mjög
ánægt með vaxanadi líf í félaginu.
Ég var snemma mikil húsvernd-
unarmanneskja í mér og 1975 fór ég
til Þórshafnar í Færeyjum. Eftir
það var ég alelda! Þegar ég kom
heim, sagði ég við Björn að Sögu-
félagið ætti að fá inni í húsi, sem
væri á svipuðum aldri og félagið.
Ég hafði augastað á Grjótaþorpinu
og gat nú sameinað þessi tvö áhuga-
mál mín; gömul hús og Sögufélagið.
Félagið fékk svo inni í kjallara
Hildibrandshússins, efst í Fischer-
sundi og þar opnuðum við bækistöð
31. október 1975. Við drógum
gluggatjöldin frá og einir fjórir,
fimm gestir duttu inn og við fengum
okkur viskítár í tebolla. Svo var
dregið fyrir gluggana að kveldi.
Tveimur árum síðar bættist við
kjallari næsta húss. Við fengum
leyfi eigenda til að opna á milli kjall-
aranna, en önnur leyfi höfðum við
nú ekki. Ég man að Páll Líndal,
sem þá var borgarlögmaður, sagði
að þessi kjallaratenging væri það
yndislegasta ólöglega, sem hann
hefði séð!
Þetta húsnæði félagsins varð
mjög lifandi miðstöð. Við buðum
upp á frítt kaffi og kandís og vorum
lengi vel ein um þá hituna, þar til
bankarnir og allir aðrir tóku þetta
upp eftir okkur.
En menn komu til okkar í kaffi-
sopa og spjall. Björn reykti vindla
og það gerðu fleiri og ég man, að
mökkurinn var oft svo dökkur að
vart sáust handaskil innandyra.
Menn kölluðust bara á í reyknum!
Hann Björn var mjög duglegur að
draga að okkur fólk. Hann kom með
nemendur sína og gesti Háskólans í
heimsókn og aðrir háskólakennarar
fóru að fordæmi hans.
Og ég rak áróður fyrir húsvernd-
unarmálum með Sögufélagskynn-
ingunum!
Félagið var svo í þessum tveimur
kjöllurum, þar til við fengum þetta
hús; Fischersund 3, fyrir ellefu ár-
um.
Á sínum tíma var gerð mikil
skýrsla um Grjótaþorpið, þar sem
húsunum var skipt niður í tvo meg-
inflokka; ómissandi og ekki ómiss-
andi. Ekki var talið þorandi að telja
allt ómissandi og þetta hús var eitt
þeirra, sem dæmt var ekki ómiss-
andi. Það átti því að fara. En sem
betur fer dróst það á langinn og á
endanum tók umhverfisráð Reykja-
víkur af skarið og ákvað að húsið
mætti ekki fara vegna götumynd-
arinnar við Fischersund.
Af því að húsið hafði verið dæmt í
burtu, vitum við enn svo lítið um
sögu þess.
Það er byggt í þrennu lagi. Aust-
urendinn er hús, sem byggt var
1894 og þá var bakgarður hér í
syðri helmingi vesturendans, en
hinn helmingurinn, þar sem nú er
gengið inn til okkar, vitum við nú
samkvæmt nýjum upplýsingum frá
Árbæjarsafni, að var skemma, sem
reist var við Norska bakaríið 1878
og breytt í kökubúð 1901.
Í austurendanum bjó á sínum
tíma Jensína sprútt og bruggaði
vinsælan mjöð, sem menn hafa
kannski sötrað í bakgarðinum hjá
henni, en undir það síðasta voru
hérna hálsbindagerð, læknastofur
og mótorhjólaleiga. Einhvern tím-
ann á þessu tímabili hefur svo verið
byggt yfir bakgarðinn.
Það sem mér finnst svo skemmti-
legt við þetta allt saman er, að á
gömlum myndum af þessu húsi/
húsum, þar sem við erum nú, má sjá
til Hótel Íslands, þar sem Sögu-
félagið var stofnað á sínum tíma.
Við höfum í rauninni ekki farið
svo langt frá upprunanum!“
Ragnheiður Þorláksdóttir er
komin spöl lengra frá uppruna sín-
um vestur í Selsvör, en hún hefur
eins og Sögufélagið fest rætur í
Grjótaþorpinu.
Þegar félagið var í kjöllurunum,
var næsta hús þar við orðið anzi lú-
ið. „Þegar ég var að rusla út, sendi
fólk mér oft tóninn og hneyklsaðist
á þessari vitleysu. Svo benti það
stundum á Hákot og sagði sem svo:
Það væri eftir öðru, að þú réðist
næst á þetta hús í vitleysisgang-
inum í þér.“
En Ragnheiður lét háðstóninn
lönd og leið og réðst á Hákot!
Reyndar gerði ég það alveg óvart,
segir hún núna, en það fer ekkert á
milli mála, að hún er stolt af að eiga
þar heima. Hún er Ragnheiður í
Hákoti, sem á skipulagi heitir
Garðastræti 11 A. „Við notum alltaf
nöfn húsanna hér innan þorpsins.“
Ragnheiður segist stundum
sakna gömlu daganna í kjöllurunum
tveimur. „Það var meira rennerí
þar.
En nýja húsið er orðið vinsælt til
fundahalda og það finnst mér gott.
Það lætur vel í eyrum að tala um
fund í Sögufélagshúsinu!
En ég sakna þess, að fá ekki fleiri
gesti á daginn. Þetta er kannski tíð-
arandinn. En svo eru gamlingjarnir
mínir líka að týna tölunni. Dóttir
mín hrekkur stundum í kút, þegar
ég les eða heyri um andlát einhvers
og hrópar: „Ónei! Þar fór hann!
Það er svo þungbært að sjá fé-
lagatalið styttast. Vonandi hressist
nú félagið á þessu afmælisári.“
Ég gæti varla hugsað mér betri
afmælisgjöf en hóp af nýjum fé-
lögum.“
Þegar við lítum út um glugga á
austurenda Sögufélagshússins
sjáum við hvar innvols súlustaðar
er borið út úr næsta húsi og sett í
sendiferðabíl. Þótt líf og fjör í
Grjótaþorpinu sé Ragnheiði hjart-
ans mál, leynir það sér ekki að hún
er fegin að sjá á bak þessum ná-
granna. Draumurinn um iðandi at-
hafnalíf og menningu í Grjótaþorp-
inu hefur átt erfitt uppdráttar.
„Það verður að segjast eins og er,
að við erum orðin anzi mikið ein á
þessum slóðum.
Það hefur ekki tekizt að blása því
lífi í Grjótaþorpið, sem vonir stóðu
til. En ég vil ekki gefa upp alla von.
Ég á mér enn draum um blómlegt
athafnalíf hérna í kringum okkur.“
Við Ragnheiður ræðum söguna
og tengsl hennar og fólksins í land-
inu. Kannski hefur vík orðið milli
vina á tímabili, en nú er sagan aftur
að lifna til fólksins. Vonandi verður
þá aftur kátt í Grjótaþorpinu.
Ragnheiður í Hákoti bíður þess
albúin í Sögufélagshúsinu með kaffi
á könnunni og kandís með.
MEÐ KAFFI Á KÖNN-
UNNI OG KANDÍS MEÐ
„Þetta áttu bara að vera þrír dagar, en eru nú bráðum þrjátíu ár,
því hér er ég enn og sinni um félagið,“ segir Ragnheiður Þorláksdóttir,
starfsmaður Sögufélagsins, í samtali við FREYSTEIN JÓHANNSSON.
Morgunblaðið/Kristinn
Ragnheiður Þorláksdóttir